ام‏کلثوم در کربلا

سیدحسن فاطمى‏

در حادثه عاشورا از شخصیتى به نام ام‏کلثوم نام برده مى‏شود. خبرهاى فراوانى در مورد حضور او رسیده است؛ از جمله ابن نماى حلى(م‏645ق) مى‏نگارد:
خطبتْ أم‏کلثوم بنت علی(ع) من وراء کلة و قد غلب علیها البکاء؛ فقالت: یا أهل الکوفة، سوءة ما لکم خذلتم حسیناً و قتلتموه و سبیتم نساؤه ... .(1)
ام‏کلثوم دختر امام على(ع) از پشت پرده هودج با گریه چنین خطبه خواند: اى اهل کوفه، بدا به حال شما! چرا حسین را کوچک شمردید و او را کشتید و زنانش را به اسارت گرفتید؟!
خطبه بالا را سید بن طاووس(م‏664ق) نیز از زبان ام‏کلثوم نقل کرده است.(2) ابن اعثم(م‏314ق) مى‏نویسد:
... و أقبل الشمر بن ذی‏الجوشن - لعنه اللَّه - حتی وقف قریباً من خیمة النساء فقال لقومه: ادخلوا فاسلبوا بزیّهن. قال: فدخل القوم فأخذوا کل ما کان فی الخیمة حتی افضوا إلى قرط کان فی أذن أم‏کلثوم - رضی الله عنها - فأخذوه و خرموا أذنها؛(3)
شمر بن ذى‏الجوشن - لعنه اللَّه - آمد و نزدیک خیمه زنان ایستاد و به لشکرش گفت: داخل شوید و زینتهاى آنان را بگیرید. آنها نیز وارد شدند و هر چه در خیمه بود گرفتند حتى گوشواره ام‏کلثوم را کشیدند و گوشش را پاره کردند!
همین مضمون را ابن شهر آشوب(م‏588ق) هم آورده است.(4)
از جمله مباحث مطرح در مورد ام‏کلثومى که در واقعه عاشورا حضور داشته این است که او کیست؟ در این زمینه سه فرض قابل طرح است که آنها را مطرح و نتیجه تحقیق را عرضه مى‏کنیم.
در خور توجه است که در بررسى، به منابعى تمسک مى‏کنیم که بتوان به آنها به عنوان مرجع تاریخى استناد کرد و به کتابهایى که در قرون متأخر نوشته شده یا بى‏اعتبارى آنها روشن است، استناد نمى‏کنیم.

1. ام‏کلثوم دختر فاطمه(س) غیر از زینب کبرى(س)

بر اساس اخبار متعدد، امام على(ع) از حضرت زهرا(س) دو دختر به نامهاى زینب و ام‏کلثوم داشته است. بعضى از آنها را اینجا مى‏آوریم و برخى دیگر را ذیل فرض سوم ذکر مى‏کنیم:
- محمد بن اسحاق(م‏151ق):
ولدت فاطمة لعلی الحسن و الحسین و محسن، فذهب محسن صغیرا"، و ولدت له أم‏کلثوم و زینب؛(5)

فاطمه‏[س‏] براى على‏[ع‏] این فرزندان را به دنیا آورد: حسن و حسین و محسن - که در کوچکى از دنیا رفت - و ام‏کلثوم و زینب.
- محمد بن سعد(م‏230ق):
قال محمد بن عمر: و ولدت فاطمة لعلی الحسن و الحسین و أم‏کلثوم و زینب؛(6)
محمد بن عمر مى‏گوید: فاطمه براى على، حسن و حسین و ام‏کلثوم و زینب را به دنیا آورد.
- محمد بن سلیمان کوفى (زنده در 300ق):
وزنت [فاطمة] بنت رسول‏الله(ص) شعر حسن و حسین و زینب و أم‏کلثوم فتصدّقت بزنته فضّة؛(7)
حضرت فاطمه‏[س‏] موى حسن و حسین و زینب و ام‏کلثوم را وزن کرد و هموزن آن را نقره داد.
- محمد بن احمد دولابى(م‏310ق):
و أما فاطمة بنت رسول‏الله(ص) فتزوجها علی بن أبی‏طالب فولدت له الحسن الأکبر و الحسین و هو المقتول بالعراق بالطف و زینب و أم‏کلثوم فهؤلاء ما ولدت فاطمة بنت رسول‏الله(ص) من علی بن أبی‏طالب؛(8)
على بن ابى‏طالب‏[ع‏] با حضرت فاطمه‏[س ]ازدواج کرد و حاصل این ازدواج حسن اکبر و حسین - که در عراق در سرزمین طف کشته شد - و زینب و ام‏کلثوم است. اینها کسانى هستند که حضرت فاطمه‏[س‏] از على‏[ع‏] به دنیا آورد.
- شیخ صدوق (م‏381ق):
قلتُ لأبی‏عبدالله(ع): هل قال رسول‏الله(ص): إن فاطمة أحصنت فرجها فحرّم الله ذریتها على النار؟ قال: نعم، عنى بذلک الحسن و الحسین و زینب و أم‏کلثوم؛(9)
راوى مى‏گوید: به امام صادق(ع) عرض کردم: آیا پیامبر(ص) فرمود: فاطمه پاک است، پس خداوند آتش را بر ذریّه او حرام کرده است؟ امام(ع) فرمود: بله، مراد پیامبر(ص) از این سخن، حسن و حسین و زینب و ام‏کلثوم است.
- شیخ صدوق به نقل از حماد بن عثمان:
قلت لأبی‏عبدالله(ع): جعلتُ فداک، ما معنى قول رسول‏الله(ص): إنّ فاطمة أحصنتْ فرجَها فحرّم الله ذرّیّتها على النار؟ فقال: المعتقون من النار هم ولد بطنها: الحسن و الحسین و زینب و أم‏کلثوم؛(10)
به امام صادق(ع) عرض کردم: فدایت گردم، معناى این سخن پیامبر(ص) چیست که فرمود: فاطمه پاک است، پس خداوند آتش را بر ذرّیّه او حرام کرد؟ امام(ع) جواب داد: رهاشدگان از آتش فرزندان او هستند: حسن و حسین و زینب و ام‏کلثوم.
از این اخبار به ضمیمه خبرهاى دیگرى که در ادامه مى‏آیند و نشان مى‏دهند زینب و ام‏کلثوم دو نفر بوده‏اند، به دست مى‏آید ام‏کلثوم حاضر در کربلا دختر دوم حضرت زهرا(س) مى‏باشد.
اشکال: بر اساس اخبار رسیده، ام‏کلثومى که مادرش حضرت زهرا(س) است در زمان حیات امام حسن(ع) از دنیا رفت؛ زیرا حضرت در نماز بر او شرکت داشت. بنابر این نمى‏تواند در کربلا حضور داشته باشد. بعضى اخبار در این زمینه عبارتند از:
- محمد بن سعد از قول عبدالله بهى:
شهدتُ ابن عمر صلى على أم‏کلثوم و زید بن عمر بن الخطاب فجعل زیداً فى ما یلی الإمام و شهد ذلک حسن و حسین؛(11)
حاضر بودم که ابن عمر بر ام‏کلثوم و زید بن عمر بن خطاب نماز خواند و زید به طرف امام جماعت گذارده شد و حسن و حسین‏[ع ]در نماز شرکت داشتند.
- محمد بن سعد:
إنه (ابن عمر) صلى على أم‏کلثوم بنت علی و ابنها زید و جعله مما یلیه و کبّر علیهما أربعاً... و خلفه الحسن و الحسین ابنا علی و ... ؛(12)
ابن عمر بر ام‏کلثوم دختر على‏[ع ]و فرزندش زید نماز خواند و زید را در طرف امام جماعت گذاردند و چهار بار بر او تکبیر گفت ... و پشت سر او حسن و حسین فرزندان على‏[ع‏] در نماز شرکت داشتند.
- ابن ابى شیبه(م‏235ق) از قول عمار:
شهدت أم‏کلثوم و زید بن عمر ماتا فی ساعة واحدة فأخرجوهما فصلى علیهما سعید بن العاص فجعل زیداً مما یلیه و جعل أم‏کلثوم بین یدی زید و فی الناس یومئذ ناس من أصحاب النبی(ص) و الحسن و الحسین فی الجنازة؛(13)
شاهد بودم که ام‏کلثوم و زید بن عمر در یک ساعت از دنیا رفتند و آنان را بیرون برده، سعید بن عاص بر آن دو نماز خواند و زید را در طرف امام گذاشتند و ام‏کلثوم در مقابل زید بود. میان مردم عده‏اى از اصحاب پیامبر(ص) و حسن و حسین بودند.
- بخارى(م‏256ق):
توفی زید بن عمر و أم‏کلثوم فقدّموا عبدالله بن عمر و خلفه الحسن و الحسین؛(14)
زید بن عمر و ام‏کلثوم از دنیا رفتند وعبداللَّه بن عمر را براى نماز، جلو قرار دادند و پشت سر او حسن و حسین‏[ع‏] بودند.
- بخارى از قول عبداللَّه بهى:
شهدت أم‏کلثوم و زید بن عمر بن الخطاب صلى علیهما ابن عمر و شهد ذلک الحسن والحسین؛(15)
حضور داشتم که ابن عمر بر ام‏کلثوم و زید بن عمر بن خطاب نماز خواند و حسن و حسین در نماز شرکت داشتند.
- محمد بن احمد دولابى:
إن أم‏کلثوم بنت علی و زید بن عمر ماتا فکُفّنا و صلى علیهما سعید بن العاص و خلفه الحسن و الحسین و أبوهریرة؛(16)
ام‏کلثوم دختر على‏[ع‏] و زید بن عمر از دنیا رفتند و تکفین شدند. سعید بن عاص بر آنها نماز خواند و پشت سر او حسن و حسین و ابوهریره بودند.
- شیخ طوسى(م‏460ق):
أخرجت جنازة أم‏کلثوم بنت علی(ع) و ابنها زید بن عمر و فی الجنازة الحسن(ع) و الحسین(ع) و عبدالله بن عمر و... ؛(17)
جنازه ام‏کلثوم دختر على(ع) و پسرش زید بن عمر بیرون برده شد و پشت سر جنازه، حسن(ع) و حسین(ع) و عبداللَّه بن عمر و ... بودند.
از این اخبار به دست نمى‏آید که مادر این ام‏کلثوم، حضرت فاطمه(س) است؛ اما از خبرهاى فراوان دیگر این امر به دست مى‏آید.(18) در اینجا به ذکر بعضى از اخبار بسنده مى‏کنیم:
- محمد بن سعد:
أم‏کلثوم بنت علی بن أبی‏طالب بن عبد المطلب بن هاشم بن عبد مناف بن قصی و أمها فاطمة بنت رسول‏الله و أمها خدیجة بنت خویلد بن أسد بن عبد العزى بن قصی تزوّجها عمر بن الخطاب؛(19)
ام‏کلثوم دختر على بن ابى‏طالب(ع) ... و مادرش فاطمه(س) دختر رسول خدا(ص) و مادر او خدیجه دختر خویلد ... است که عمر بن خطاب با او ازدواج کرد.
- مالک بن انس:
... وضعت جنازة أم‏کلثوم بنت علی بن أبی‏طالب من فاطمة بنت رسول‏الله - صلى الله علیه و سلم - و هی امرأة عمر بن الخطاب؛(20)
جنازه ام‏کلثوم دختر على بن ابى‏طالب‏[ع ]از فاطمه(س) بر زمین گذاشته شد و او همسر عمر بود.
- ابن شهر آشوب:
فولد من فاطمة(ع): الحسن و الحسین و المحسن سقط و زینب الکبرى و أم‏کلثوم الکبرى تزوجها عمر؛(21)
فرزندان فاطمه(ع) عبارتند از: حسن و حسین و محسن - که سقط شد - و زینب کبرى و ام‏کلثوم کبرى که عمر با او ازدواج کرد.
- محمد بن احمد دولابى(م‏310ق):
تزوّج علی بن أبی‏طالب فاطمة بنت رسول‏الله(ص) فولدت له حسناً و حسیناً و زینب و أم‏کلثوم و رقیة فماتت رقیة و لم‏تبلغ. و أما زینب فکانت عند عبدالله بن جعفر بن أبی‏طالب و أما أم‏کلثوم فکانت عند عمر بن الخطاب؛(22)
على بن ابى‏طالب‏[ع‏] با فاطمه‏[س ]ازدواج کرد و ثمره این ازدواج، حسن و حسین و زینب و ام‏کلثوم و رقیه بود. رقیه پیش از بلوغ از دنیا رفت. زینب همسر عبداللَّه بن جعفر بن ابى‏طالب و ام‏کلثوم همسر عمر بن خطاب بود.
- محمد بن حبان(م‏354ق):
تزوج عمر أم‏کلثوم بنت علی بن أبی‏طالب و هی من فاطمة؛(23)
عمر با ام‏کلثوم دخترعلى‏[ع ]ازدواج کرد و مادر او فاطمه بود.
- بلاذرى(م‏279ق):
ولد علی بن ابی‏طالب الحسن و الحسین و محسن درج صغیراً و زینب الکبرى تزوجها عبدالله بن جعفر بن ابی‏طالب فولدت له و أم‏کلثوم الکبرى تزوجها عمر بن الخطاب و أمهم فاطمة بنت رسول‏الله - صلى الله علیه و سلم؛(24)
فرزندان على بن ابى‏طالب‏[ع ]عبارتند از: حسن و حسین و محسن - که در کوچکى از دنیا رفت - و زینب کبرى - که عبداللَّه بن جعفر با او ازدواج کرد و از او فرزنددار شد - و ام‏کلثوم کبرى - که عمر با او ازدواج کرد - مادر همه اینها فاطمه(س) است.
- طبرى(م‏310ق):
تزوج عمر بن الخطاب أم‏کلثوم ابنة علی بن أبی‏طالب و هی ابنة فاطمة بنت رسول‏الله - صلى الله علیه و سلم؛(25)
عمر با ام‏کلثوم دختر على‏[ع‏] و فاطمه‏[س ]ازدواج کرد.
- قطیعى:
إن عمر بن الخطاب خطب إلى علی بن أبی‏طالب أم‏کلثوم فاعتلّ علیه بصغرها فقال: إنی لم‏أرد الباه و لکنی سمعت رسول‏اللَّه - صلى الله علیه و سلم - یقول: کل سبب و نسب منقطع یوم القیامة ماخلا سببی و نسبی کل ولد أب فإن عصبتهم لأبیهم ماخلا ولد فاطمة فإنی أنا أبوهم و عصبتهم؛(26)
عمر براى خواستگارى از ام‏کلثوم نزد امام على‏[ع‏] رفت. امام‏[ع‏] عذر آورد که او کوچک است. عمر گفت: من براى شهوت نمى‏خواهم ازدواج کنم؛ بلکه از رسول خدا(ص) شنیدم که در قیامت همه سبب و نسب‏ها قطع مى‏شود غیر از سبب و نسب من. رگ و ریشه هر کسى از طریق پدرش است؛ به جز فرزندان فاطمه که من پدرشان هستم.
در اخبار متعدد دیگر نام مادر ام‏کلثوم ذکر نشده؛ اما عمر هدف خود از ازدواج را این‏گونه ذکر کرده که مى‏خواهد نسلى از پیامبر(ص) داشته باشد.(27) روشن است که خواسته عمر زمانى تحقق مى‏یابد که با فرزند حضرت زهرا(س) ازدواج کند.

2. ام‏کلثوم کنیه زینب کبرى(س)

برخى بر این باورند ام‏کلثومى که در واقعه عاشورا از او نام مى‏برند، در واقع زینب کبرى است و به عبارت دیگر ام‏کلثوم کنیه زینب کبرى است.(28) گویا دلیل‏شان این است ام‏کلثومى که مادرش حضرت زهرا(س) است پیش از واقعه عاشورا از دنیا رفت. از سوى دیگر بعضى خبرها در مورد حضرت زینب در مورد ام‏کلثوم هم نقل شده و بر عکس. چند نمونه را مرور مى‏کنیم:
أ) بر اساس منابع متعدد، وقتى دشمنان تصمیم گرفتند امام سجاد(ع) را به شهادت برسانند، زینب کبرى خود را روى حضرت انداخت و اظهار داشت: «اگر بناست کشته شود، پیش از او من را بکشید.» زینب کبرى به این صورت از شهادت امام(ع) جلوگیرى کرد.(29)
اما اسفراینى در نورالعین، صفحه 53 همین قضیه را به ام‏کلثوم نسبت داده است.
ب) طبرى:
لما دخل برأس حسین و صبیانه و أخواته و نسائه علی عبیدالله بن زیاد لبستْ زینب ابنة فاطمة أرذل ثیابها و تنکرت و حف بها إماؤها فلما دخلت جلست فقال عبیدالله ابن زیاد: من هذه الجالسة؟ فلم تکلمه فقال ذلک ثلاثا کل ذلک لا تکلمه فقال بعض إمائها: هذه زینب ابنة فاطمة. قال فقال لها عبیدالله: الحمد لله الذی فضحکم و قتلکم و أکذب أحدوثتکم. فقالت: الحمد لله الذی أکرمنا بمحمد - صلى الله علیه وسلم - و طهّرنا تطهیراً لا کما تقول أنت؛ إنما یفتضح الفاسق و یکذب الفاجر ... ؛(30)
هنگامى که سر مبارک امام حسین‏[ع‏] و فرزندان و خواهران و زنان اهل بیت حضرت را بر عبیداللَّه بن زیاد وارد کردند، زینب دختر فاطمه‏[س ]کهنه‏ترین لباسش را پوشید و ناشناس وارد شد و میان کنیزانش نشست. عبیداللَّه پرسید: این زن کیست؟ زینب کبرى جواب نداد. تا سه بار این سؤال را تکرار کرد اما حضرت جوابى نداد. یکى از کنیزان گفت: او زینب دختر فاطمه‏[س ]است. عبیداللَّه خطاب به حضرت گفت: سپاس خدایى را که شما را رسوا کرد و کشت و بدعتهایتان را باطل کرد. زینب کبرى فرمود: سپاس خدایى را که ما را به محمد(ص) گرامى داشت و ما را پاک گرداند، نه آن گونه که تو مى‏گویى؛ همانا فاسق رسوا مى‏شود و فاجر تکذیب مى‏گردد.
همین مضمون در منابع متعدد دیگر در مورد زینب کبرى نقل شده اما(31) در نورالعین، صفحه 57 این قضیه به ام‏کلثوم نسبت داده شده است.
ج) ابن نماى حلى(م‏645ق):
خطبت أم‏کلثوم بنت علی(ع) من وراء کلة وقد غلب علیها البکاء فقالت: یا أهل الکوفة، سوءة ما لکم خذلتم حسیناً وقتلتموه وسبیتم نساءه ... ثم قالت:
قتلتم أخی صبراً فویل لأمکم‏
ستجزون ناراً حرّها یتوقد(32)
ام‏کلثوم دختر امام على(ع) از پشت پرده هودج با گریه چنین خطبه خواند: اى اهل کوفه، بدا به حال شما! چرا حسین را کوچک شمردید و او را کشتید و زنانش را به اسارت گرفتید؟!
[سپس این شعر را خواند:]
برادرم را با زجر کشتید؛ واى به مادرانتان. به زودى در آتشى که شعله‏هایش زبانه مى‏کشد مجازات مى‏شوید.
ابن طاووس نیز این خطبه را از ام‏کلثوم نقل کرده(33) اما محمدعلى قراچه‏داغى تبریزى(م‏1310ق) این خطبه را به حضرت زینب(س) نسبت داده است.
د) طبرسى(م‏560ق) آورده است که وقتى اسیران به کوفه رسیدند، حضرت زینب پس از دعوت مردم به سکوت، فرمود:
أما بعد یا أهل الکوفة، یا أهل الختل و الغدر و الخذل و المکر، ألا فلارقأت العبرة ... ؛(34)
اى اهل کوفه، اى اهل مکر و حیله، اشکهایتان خشک نشود.
ابن طیفور(م‏380ق) نوشته است که ام‏کلثوم پس از ساکت کردن مردم این سخن را فرمود.(35)
اشکال: ایراداتى بر این دیدگاه وارد است:
اوّلاً، اخبار متعدد نشان مى‏دهند که نه تنها ام‏کلثوم در کربلا حضور داشته، بلکه این کنیه نمى‏تواند براى زینب کبرى(س) باشد. به عبارت دیگر ام‏کلثوم و زینب دو نفر بوده‏اند؛ زیرا از هر دو در یک رخداد سخن گفته‏اند:
- دینورى(م‏282ق):
مضى الحسین - رضی الله عنه - أیضاً نحو مکة و معه أختاه: أم‏کلثوم و زینب و ولد أخیه و ... ؛(36)
حسین(رض) با همراهى خواهرانش ام‏کلثوم و زینب و فرزندان برادرش به طرف مکه حرکت کرد.
- ابوالفرج اصفهانى(م‏356ق) هنگام شمارش اسرا:
... و زینب العقیلة و أم‏کلثوم بنت علی بن ابی‏طالب و سکینة بنت الحسین ... ؛(37)
- امام حسین(ع) پس از رسیدن به سرزمین کربلا، ابیاتى را خواند که چنین آغاز مى‏شوند:
یا دهر أف لک من خلیل‏
کم لک بالإشراق و الأصیل‏
ابن اعثم پس از آن نوشته است:
و سمعتُ ذلک أخت الحسین زینب و أم‏کلثوم فقالتا: یا أخی هذا کلام مَن أیقن بالقتل. فقال: نعم یا أختاه. فقالت زینب: واثکلتاه! لیتَ الموت أعدمنی الحیاة ... و جعلتْ أم‏کلثوم تنادی: واجدّاه! واأبی علیاه! واأماه واحسناه! واحسیناه! ... ؛(38)
این شعر را خواهران حسین، زینب و ام‏کلثوم شنیدند و گفتند: اى برادر، این سخن کسى است که یقین به کشته شدن دارد. امام‏[ع‏] فرمود: بله، خواهرانم. زینب فرمود: اى واى، کاش مرگ مرا از بین مى‏برد ... و ام‏کلثوم ندا داد: وا جدّا، اى پدرم على، اى مادرم، اى حسن، اى حسین ... .
سید بن طاووس نیز پس از شعر مذکور، از قول راوى مى‏نویسد:
فسمعتْ زینب بنت فاطمة(ع) ذلک؛ فقالت: یا أخی، هذا کلام من أیقن بالقتل. فقال(ع): نعم یا أختاه. فقالت زینب: واثکلتاه ینعی الحسین(ع) إلى نفسه.
قال: فبکى النسوة و لطمن الخدود و شققن الجیوب و جعلتْ أم‏کلثوم تنادی: وامحمداه، واعلیّاه، واأماه، واأخاه، واحسیناه ... ثم قال [الحسین: ]یا أختاه یا أم‏کلثوم و أنت یا زینب و أنت یا فاطمة ... ؛(39)
زینب این شعر را شنید و عرض کرد: اى برادر، این سخن، کلام کسى است که یقین به کشته شدن دارد. امام(ع) فرمود: بله، خواهرم. زینب گفت: اى واى، حسین از مرگش خبر مى‏دهد!
زنان گریستند و به صورت‏هایشان زدند و گریبان دریدند. ام‏کلثوم هم ندا داد: اى محمد، اى على، اى مادر، اى برادر، اى حسین ... سپس امام(ع) فرمود: خواهرانم، اى ام‏کلثوم، اى زینب، اى فاطمه ... .
دوم، بعید است کنیه حضرت زینب(س) ام‏کلثوم باشد؛(40) زیرا امام على(ع) از حضرت فاطمه(س) دو دختر به نام‏هاى زینب و ام‏کلثوم کبرى داشته، از همسر دیگر دخترى به نام ام‏کلثوم صغرى داشته است (متن اخبار در ادامه مى‏آید.) اگر کنیه زینب کبرى، «ام‏کلثوم» بود، کنیه خواهر کوچک‏تر «کبرى» نمى‏شد و موصوف به «وسطى» مى‏شد.
نصى نداریم که «ام‏کلثوم» کنیه حضرت زینب است و ظاهراً چنین ادعایى استنباط و برداشت برخى محققان از مجموع اخبار است.(41) بنا به نقلى کنیه زینب کبرى "ام‏حسن" بوده است.(42)
سوم، نقل وقایع مربوط به زینب کبرى در مورد ام‏کلثوم و برعکس، در کتاب‏هاى متأخر و در منابع غیر قابل اعتماد، صورت گرفته؛ چنان که دو دلیل اوّلى که ذکر شد، اشتباه از کتاب نورالعین اسفراینى است که کتابى غیر قابل اعتماد است و بر خلاف منابع متعدد کهن و قابل اعتماد نوشته شده است. در مورد شاهد سوم هم قراچه‏داغى (م‏1310ق) از علماى قرن چهاردهم است و نمى‏توان به گفته او اعتماد کرد.
البته شاهد چهارم قابل توجه است؛ اما در منابعى که بتوان آنها را به عنوان منبع تاریخى به حساب آورد، چنین امرى بسیار نادر است و بعید نیست بتوان این مورد و مورد مشابه آن را - اگر یافت شود - حمل بر اشتباه کرد.

3. ام‏کلثوم دختر امام على(ع) از غیر حضرت فاطمه(س)

أ) شواهد زیادى دلالت مى‏کنند علاوه بر اینکه امام از حضرت فاطمه(س) دو دختر به نامهاى زینب و ام‏کلثوم کبرى داشته، از کنیزى که نام او معلوم نیست، دخترى نیز به نام ام‏کلثوم صغرى داشته است. برخى نقلها عبارتند از:
- محمد بن سعد(م‏230ق):
کان له من الولد: الحسن و الحسین و زینب الکبرى و أم‏کلثوم الکبرى و أمهم فاطمة بنت رسول‏الله(ص) ... و رملة الصغرى و أم‏کلثوم الصغرى و ... ؛(43)
فرزندان على(ع) عبارتند از: حسن و حسین و زینب کبرى و ام‏کلثوم کبرى که مادر آنها فاطمه دختر رسول خدا(ص) است. فرزندان دیگر رمله صغرى و ام‏کلثوم صغرى و ... هستند.
- بلاذرى:
ولد علی بن أبی‏طالب: الحسن و الحسین و محسن درج صغیراً و زینب الکبرى تزوجها عبدالله بن جعفر بن أبی‏طالب فولدت له و أم‏کلثوم الکبرى تزوجها عمر بن خطاب و أمهم فاطمة بنت رسول‏الله(ص) ... و رملة الصغرى و أم‏کلثوم الصغرى ... ؛(44)
فرزندان امام على‏[ع‏] عبارتند از: حسن و حسین و محسن - که در کوچکى از دنیا رفت - و زینب کبرى - که عبداللَّه بن جعفر بن ابى‏طالب با او ازدواج کرد و از او فرزنددار شد - و ام‏کلثوم کبرى - که عمر با او ازدواج کرد - مادر همه اینها فاطمه(س) است ... و رمله صغرى و ام‏کلثوم صغرى ... ؛
- محمد بن سلیمان کوفى:
ولد لعلی بن أبی‏طالب: الحسن و الحسین و زینب و أم‏کلثوم أمهم فاطمة بنت رسول‏الله(ص) ... و زینب الصغرى و نفیسة و أم‏کلثوم الصغرى و ... ؛(45)
- طبرى:
و کان لها (فاطمة) منه من الولد: الحسن و الحسین و یذکر أنه کان لها منه ابن آخر یسمى محسناً توفی صغیراً و زینب الکبرى و أم‏کلثوم الکبرى ... و کان له بنات من أمهات شتى لم‏یسمّ لنا أسماء أمهاتهن منهن ... و رملة الصغرى و أم‏کلثوم الصغرى ... ؛(46)
فرزندان فاطمه‏[س‏] از امام على‏[ع ]عبارتند از: حسن و حسین و مى‏گویند که پسر دیگرى به نام محسن داشته که در کوچکى از دنیا رفته است و زینب کبرى و ام‏کلثوم کبرى ... امام على‏[ع‏] دختران دیگرى از زنان متعدد داشته که نام مادرانشان معلوم نیست. از جمله آنها رمله صغرى و ام‏کلثوم صغرى هستند.
- محمد بن حبان:
کان لعلی بن أبی‏طالب خمسة و عشرون ولداً. من الولد الحسن و الحسین و محسن و أم‏کلثوم الکبرى و زینب الکبرى و هؤلاء الخمسة من فاطمة بنت رسول‏الله(ص) و کان له من غیرها محمد بن علی و عبیدالله و عمر و ابوبکر و یحیى و جعفر و العباس و عبدالله و رقیة و رملة و أم‏الحسن و أم‏کلثوم الصغرى و ... ؛(47)
على بن ابى‏طالب‏[ع‏] 25 فرزند داشت. از جمله آنها عبارتند از: حسن و حسین و محسن و ام‏کلثوم کبرى و زینب کبرى. مادر این پنج نفر فاطمه‏[س ]است. فرزندان وى از غیر فاطمه‏[س‏] عبارتند از: محمد بن على و عبیداللَّه و عمر و ابوبکر و یحیى و جعفر و عباس و عبداللَّه و رقیه و رمله و ام‏حسن و ام‏کلثوم صغرى و ... . - ابن اثیر:
أول زوجة تزوجها فاطمة بنت رسول‏الله(ص) ... و کان له منها ... زینب الصغرى و أم‏کلثوم الکبرى ... و کان له بنات من أمهات شتى لم‏یذکرن لنا، منهن ... أم‏کلثوم الصغرى؛(48)
اولین کسى که امام على‏[ع‏] با او ازدواج کرد فاطمه‏[س‏] بود و از او زینب صغرى و ام‏کلثوم کبرى و ... را دارد. امام على‏[ع‏] از زنان متعدد که نامشان براى ما معلوم نیست ام‏کلثوم صغرى و ... را دارد.
ب) در منابع مربوط به عاشورا، اشاره‏اى به نام مادر ام‏کلثوم نشده و از آنها همین‏قدر استفاده مى‏شود که خواهر امام حسین(ع) بوده است.
ج) بنا به نقلى مسلم بن عقیل با دو دختر امیرالمؤمنین(ع) که نامشان رقیه بوده ازدواج کرد.(49) ابن عنبه، همسر مسلم بن عقیل را ام‏کلثوم دختر امام على(ع) معرفى کرده،(50) بنابراین احتمال دارد کنیه رقیه «ام‏کلثوم» بوده است.
از مطالعه مجموع مطالب تاریخى به نظر مى‏رسد ام‏کلثومى که در کربلا حضور داشته همان ام‏کلثوم صغرى یا رقیه است. او از همسر دیگر امام على(ع) غیر از حضرت زهرا(س) است. اما وقتى از ام‏کلثوم به عنوان دختر امام على(ع) نام برده مى‏شود، شخصى به ذهن تبادر مى‏کند که مادرش حضرت فاطمه(س) است. تبادر زمانى بیشتر مى‏شود که افراد کم‏دقت او را به عنوان شخصیتى نقش‏آفرین مطرح مى‏کنند.

نتیجه:

أ) خواهر امام حسین(ع) به نام ام‏کلثوم در کربلا حضور داشته و او غیر از زینب کبرى است.
ب) امام على(ع) از حضرت زهرا(س) دخترى به نام ام‏کلثوم کبرى و از همسر دیگر ام‏کلثوم صغرى داشته است.
ج) ام‏کلثوم کبرى در زمان حیات امام حسن(ع) از دنیا رفت.
د) به خبرى دست نیافتیم که نام مادر ام‏کلثوم حاضر در کربلا را مشخص کند. ظاهراً این ام‏کلثوم از همسر دیگر امام على(ع) غیر از حضرت زهرا(س) است. احتمال دارد ام‏کلثوم صغرى باشد که مادرش کنیز بوده است و شاید همان رقیه همسر مسلم بن عقیل باشد.

پى‏نوشتها: -

1) مثیر الاحزان، ص 68 - 69.
2) اللهوف، ص‏91.
3) الفتوح، ج‏5، ص‏120.
4) مناقب آل ابى‏طالب، ج‏4، ص‏112.
5) سیرة ابن اسحاق، ص‏231.
6) طبقات کبرى، ج‏8، ص‏26.
7) مناقب امیرالمؤمنین(ع)، ج‏2، ص‏272.
8) الذرّیة الطاهره، ص‏62.
9) معانى الاخبار، ص‏106.
10) همان، ص‏106 - 107.
11) الطبقات الکبرى، ج‏8، ص‏464.
12) همان.
13) مصنّف، ج‏3، ص‏197.
14) تاریخ صغیر، ص‏128.
15) همان.
16) الذریة الطاهرة النبویه، ص‏164.
17) خلاف، ج‏1، ص‏722 و 723.
18) با توجه به اینکه اخبار این قسمت حکایت از ازدواج ام‏کلثوم با عمر دارد، شایان ذکر است که در این زمینه اختلافات و مباحث مهمى وجود دارد که در مقام بحث آن نیستیم. کتاب‏هاى مستقلى در این باره نوشته شده است و به همین مقدار بسنده مى‏کنیم که نگارنده قاموس الرجال، روایات شیعه در مورد این ازدواج را متواتر دانسته است.(ر.ک: قاموس الرجال، ج‏12، ص‏216)
به نظر مى‏رسد ازدواج ام‏کلثوم با عمر قابل انکارنیست؛ اما از اخبار به دست مى‏آید امام على(ع) تمایل قلبى به چنین وصلتى نداشت و در ابتدا با این امر مخالفت کرد اما عمر با سماجت‏ها و تهدیدهایى که کرد، موفق به این وصلت شد. وقتى عمر مرد، بلافاصله امام على(ع) دست دخترش را گرفت و به خانه برد.
19) طبقات کبرى، ج‏8 ، ص‏463.
20) المدونة الکبرى، ج‏1، ص‏182.
21) مناقب آل ابى‏طالب، ج‏3، ص‏89.
22) الذریة الطاهرة النبویه، ص‏92.
23) الثقات، ج‏2، ص‏216.
24) انساب الاشراف، ص‏189.
25) تاریخ طبرى، ج‏3، ص‏168.
26) فضائل الصحابه، ج‏2، ص‏626.
27) مصنف عبدالرزاق، ج‏6، ص‏164؛ شرح الاخبار، ج‏2، ص‏507؛ سنن بیهقى، ج‏7، ص‏64 و 114؛ معجم اوسط، ج‏6، ص‏357؛ ذریه طاهره، ص‏115.
28) مقتل الحسین، عبدالرزاق مقرم، ص‏316.
29) طبقات کبرى، ج‏5، ص‏390 و 480؛ انساب الاشراف، ج‏3، ص‏412؛ تاریخ طبرى، ج‏4، ص‏293؛ مقاتل الطالبیین، ص‏80؛ لهوف، ص‏202؛ تذکرة الخواص، ص‏258؛ شرح الاخبار، ج‏3، ص‏156.
30) تاریخ طبرى، ج‏4، ص‏349.
31) ارشاد، ج‏2، ص‏115؛ مثیر الاحزان، ص‏70 - 71؛ البدایه و النهایه، ج‏8، ص‏210؛ مقتل الحسین ابومخنف، ص‏215،؛ لهوف، ص‏93 - 94.
32) مثیر الاحزان، ص‏68 - 69.
33) لهوف، ص‏91.
34) احتجاج، ج‏2، ص‏109؛ ر.ک: مناقب ابن شهر آشوب، ج‏3، ص‏261.
35) بلاغات النساء، ص‏24.
36) الاخبار الطوال، ص‏228.
37) مقاتل الطالبیین، ص‏79.
38) الفتوح، ج‏5، ص‏84.
39) اللهوف، ص‏40 - 50.
40) سید محسن امین بر این باور است که کنیه زینب کبرى "ام‏کلثوم" نیست. (اعیان الشیعه، ج‏7، ص‏141)
41) سابقى تلاش زیادى کرده است تا نشان دهد «ام‏کلثوم» کنیه حضرت زینب است؛ اما نصى را نشان نداده است. (پژوهشى پیرامون بارگاه حضرت زینب، ص‏149 - 166)
42) المجدى، ص‏18.
43) طبقات کبرى، ج‏3، ص‏19 - 20.
44) انساب الاشراف، ج‏2، ص‏411 - 414.
45) مناقب امیرالمؤمنین(ع)، ج‏2، ص 48 - 50.
46) تاریخ طبرى، ج‏4، ص‏118 - 119.
47) الثقات، ج‏2، ص‏304.
48) الکامل فى التاریخ، ج‏2، ص‏440 - 441.
49) محبّر، ص‏56.
50) عمدة الطالب، ص‏32.