همه چیز در باره زنان؛ اینجا را کلیک کنید
گفتگو با مسئولان تنها کتابخانه تخصصى زنان کشور
فریبا ابتهاج
شاید تصاویر ذهنى یا واقعى از کتابخانهها را بتوان قدیمىترین نهادهاى آگاهى و علم در جامعه بشرى دانست؛ همان طور که در بسیارى از متون تاریخى، گواه تعالى اقوام بشرى، وجود کتابخانههاى بزرگ و شاهد ویرانگرى برخى اقوام سوزاندن و تخریب کتابخانهها توسط آنان بوده است.
اساساً ماهیت کتابخانه در هر جامعهاى، ذخیرهگاه منابع فکرى و علمى آن است و بهرهمندان از آن نیز اقشار طالب علم، تحقیق، دانایى و آگاهى هستند. توجه به کتاب و کتابخانه نیز که روزگارى تا همین دهههاى گذشته مهمترین مرجع اطلاعات و دانش بشرى به شمار آمدهاند، از همینرو است.
این پدیده در بستر تاریخى خود متناسب با تحولات علمى، اجتماعى، سیاسى و فرهنگى تکامل یافته و به شیوههاى نو براى گردآورى منابع اطلاعاتى سازماندهى و ارائه اطلاعات آراسته شده است.
ایجاد کتابخانههاى تخصصى نیز پیامد این روند بوده و با گسترش رشتههاى مختلف علمى و تعدد موضوعات این نوع کتابخانهها پا گرفته و متأثر از رویکردهاى غالب در جوامع مختلف مورد استقبال قرار گرفتهاند.
از سوى دیگر افزایش سریع اطلاعات در دهههاى اخیر، جهانیان را نیازمند نظامهاى اطلاعاتى و ارتباطى پیشرفتهاى ساخته است که همگام با توزیع دانش و اطلاعات، پردازش و بازیابى آنها را با سرعت و دقتى بیش از نظامهاى دستى انجام داده و در اختیار متقاضیان قرار مىدهند. در واقع کتابخانههاى پیشرفته همان مراکز اطلاعرسانى فعال هستند که با بهرهمندى از فناورىهاى نو براى تهیه و ارائه اطلاعات و مطالب تخصصى به مراجعان خود سرویسهاى ویژهاى ارائه مىدهند.
در این میان موضوع زنان و توجهى که جامعه ایرانى در سالهاى پس از جنگ تحمیلى به آن داشت، زمینه تأسیس کتابخانهاى تخصصى در دفتر امور زنان نهاد ریاست جمهورى وقت را از سال 1374 فراهم آورد که در بهمنماه 1376 به اراده مسئولان مرکز امور مشارکت زنان (عنوانى که از نیمه سال 76 بر روى تشکیلات زنان در نهاد ریاست جمهورى گذاشته شد) به بهرهبردارى اولیه رسید. این مسئولان هدف از ایجاد کتابخانه تخصصى زنان را گردآورى، سازماندهى، اشاعه و روزآمد کردن اطلاعات مرتبط با امور زنان با به کارگیرى فناورىهاى نوین کتابدارى و اطلاعرسانى، امکان ارائه خدمات جامع و سریع به متقاضیان و فراهم کردن زمینههاى مناسب مربوطه براى رشد و تسریع پیشرفت بانوان و دختران کشور عنوان کردند.
این روزها هشت سال از آن تاریخ مىگذرد و کتابخانه تخصصى زنان، مراجعان متعدد و تجارب مختلفى در این دوران داشته است. در سالگرد تأسیس این کتابخانه از کسانى سراغ گرفتیم که طى این سالها شاهد مراجعات و صاحب تجارب اولین کتابخانه تخصصى زنان کشور بودهاند. خانمها «فرحناز بشیرى» مسئول کتابخانه مرکز امور زنان و خانواده و «لیلا احمدآبادىپور» مسئول بانکهاى اطلاعاتى آن مرکز در گفتگو با مجله پیام زن مطالب و نکاتى را بیان کردهاند که مىتواند براى علاقهمندان به پیشرفتهاى علمى و اجتماعى جامعه زنان ایران خواندنى باشد.
* *
با تشکر از فرصتى که در اختیار مجله قرار دادید اجازه دهید ابتدا از معرفى خودتان شروع کنیم.
خانم بشیرى: بسماللَّه الرحمن الرحیم. من فرحناز بشیرى، فوق لیسانس کتابدارى و اطلاعرسانى هستم.
از چه تاریخى در مرکز کار مىکنید؟
خانم بشیرى: از سال 76 و از بدو افتتاح کتابخانه تخصصى زنان.
در زمینه این کار سوابقى هم داشتید؟
خانم بشیرى: پایاننامه فوق لیسانسم در مورد توسعه و تجهیز کتابخانه تخصصى زنان بود. همچنین در طرحهاى مختلفى از جمله توسعه کتابخانهها در 28 استان و استانداردهاى کتابخانه تخصصى زنان همکارى داشتم که همین طرح را تا حدى که فضا و امکانات اجازه مىداد در کتابخانه تخصصى زنان پیاده کردیم.
یعنى تلاش کردید نتایج کارهاى علمى خود را اینجا پیاده کنید؟
خانم بشیرى: بله، از نظر علمى تقریباً مىشود گفت کتابخانه مرکز از جنبه سازماندهى و بازیابى اطلاعات، استانداردهاى لازم را داراست.
بسیار خوب، ان شاءاللَّه به تشریح این استانداردها هم مىرسیم. اما شما هم خودتان را معرفى کنید.
خانم احمدآبادى: به نام خدا. لیلا احمدآبادى هستم با فوق لیسانس کتابدارى و اطلاعرسانى.
و سوابق کارى؟
خانم احمدآبادى: من هم از سال 76 در مرکز مشغول به کار شدم. ولى ابتدا در قسمت دایرةالمعارف زن ایرانى کار مىکردم و پس از اینکه پیشنهاد ایجاد بانک اطلاعاتى مرکز را دادم، خودم هم مأمور اجراى آن شدم.
این بانک اطلاعاتى بعداً به کتابخانه متصل شد؟
خانم بشیرى: ببینید، با توجه به منابع بسیار متعدد و کمبود فضاى کتابخانه تخصصى، تصمیم گرفته شد یک مرکز اطلاعرسانى به کتابخانه اضافه شود. یعنى پس از آن، ما در دو قسمت خدمات را به مراجعان ارائه کردهایم. یکى در بخش اسنادى که با استفاده از منابع موجود در کتابخانه ارائه شده و دیگرى در بخش ارجاعى که پایگاه اطلاعرسانى منابع مورد نیاز را یافته و مراجعهکننده را به آن ارجاع مىدهد.
مثلاً در مورد خشونت ممکن است ده پژوهش انجام شده باشد که سه پژوهش در تبریز، دو پژوهش در تهران و پنج پژوهش در شیراز است. این پایگاه اطلاعرسانى که در دل کتابخانه وجود دارد و نرمافزار آن با کتابخانه یکى است، مراجعهکننده را به این پژوهشها ارجاع مىدهد و به آنها مىگوید که در کجا مىتوانید مطالب مورد نظر خود را بیابید.
در واقع مىشود گفت که با توجه به فناورىهاى جدید، این هم بخشى از کتابخانههاى امروز است. قبلاً ارجاع به صورت دستى و فقط در حد منابع موجود در کتابخانهها بود، اما امروز مىتوان به سایر منابع در سایر مکانها ارجاع داد و مراجعهکننده را از وجود آنها مطلع کرد و یا از طریق شبکههاى الکترونیکى آنها را در اختیار مراجعان قرار داد.
خانم احمدآبادى: بله، قبلاً همه چیز به صورت دستى بوده و نگهدارى اطلاعات به صورت مکتوب و کاغذى انجام مىشد. ولى الان همان کارها به صورت الکترونیکى انجام مىشود؛ چه بازیابى، چه ذخیرهسازى اطلاعات و چه ارجاع آن که از طریق اینترنت صورت مىگیرد.
بخش اطلاعرسانى از چه زمانى راهاندازى شد؟
خانم احمدآبادى: از سال 79.
پس اجازه دهید به سال 76 بازگردیم و ببینیم کتابخانه با چه ظرفیتى آغاز به کار کرد تا پایگاه اطلاعرسانى هم به آن اضافه شد.
خانم بشیرى: وقتى کتابخانه افتتاح شد، 1850 عنوان کتاب و تقریباً 2800 جلد کتاب به زبانهاى فارسى و عربى در آن موجود بود.
کتاب به زبان انگلیسى نداشتید؟
خانم بشیرى: کتاب به زبان انگلیسى وجود داشت اما به ثبت نرسیده بود. به مرور تا سال 78 کتابهاى لاتین هم فهرستنویسى و ثبت شد و در قفسهها قرار گرفت. نشریات زنان را نیز به تدریج وارد و نشریات زنان بعد از انقلاب را به صورت سالانه صحافى کردیم. البته سعى بر این بوده که نشریات علمى مورد استفاده قرار گیرد و مجلات عمومى در موضوع زنان و یا خانواده را نگهدارى نمىکنیم به ویژه که فضا نیز به ما این اجازه را نمىدهد. از سال 77 هم در بخش رایانهاى، CDهاى مختلفى را در موضوع زنان گردآورى کردهایم.
به موضوع فضا و محدودیت مکان زیاد اشاره مىکنید.
خانم بشیرى: بله، به خاطر اینکه فضاى ما اصلاً فضاى کتابخانهاى نیست. یک مکان کوچک و محدود با وظیفهاى سنگین.
مخزن کتابها کجاست؟
خانم بشیرى: همه در یکجاست؛ در همین فضاى محدود. با این حال سعى شده در همین محدوده بیشترین و مهمترین اطلاعات را گردآورى کرده و در اختیار مراجعان قرار دهیم. گاهى که تعداد مراجعان زیاد شود، حتى جا براى نشستن نداریم؛ بخصوص در سالهاى اخیر که کتابخانه شناخته شده و تعداد متقاضیان افزایش یافته است. با این حال خوشحالیم که علاقهمندان و متخصصان اکثریت قریب به اتفاق دست خالى باز نمىگردند.
خانم احمدآبادى: البته تلاشهایى که همواره از روز نخست صورت گرفته جبران مشکلات و کمبودها را کرده است. به عنوان مثال تهیه اساسنامه و آئیننامه کتابخانه تا وجین کتابها. همین طور دقت در نوع انتخاب و خرید منابع. در این کتابخانه فقط کتابهاى راجع به زنان با رویکرد علوم انسانى و بخصوص علوم اجتماعى نگهدارى مىشود. در مقوله پزشکى هم مختصرى کتاب هست اما از آنجا که اگر کسى منابع پزشکى بخواهد مىتواند به کتابخانه دانشگاه علوم پزشکى مراجعه کند، لزومى ندارد به طور موازى در اینجا هم نگهدارى شود.
پس رویکرد کتابخانه تخصصى زنان از جنبه علوم انسانى و اجتماعى است.
خانم بشیرى: بله، از نظر ردهبندى هم که سعى کردهایم طبق استانداردها عمل کنیم. ردهبندى کتابخانه «LC» است.
ردهبندى «LC» به چه معناست؟
خانم بشیرى: چند ردهبندى استاندارد براى کتابخانهها وجود دارد که یکى از آنها «LC» یا Library congressاست. این ردهبندى براى سازماندهى منابع استفاده مىشود و یکى از مهمترین ردهبندى مورد استفاده براى کتابخانههاى تخصصى در سطح بینالمللى است.
اشارهاى به تهیه اساسنامه و آئیننامه کتابخانه بعد از افتتاح آن داشتید. چرا قبل از آن تهیه نشده بود؟
خانم احمدآبادى: جالب است بدانید که بحث اساسنامه و آئیننامه به جز در چند کتابخانه بزرگ و مهم، کمتر مورد توجه قرار مىگیرد.
یعنى تهیه اساسنامه و آئیننامه کار جدیدى است؟
خانم احمدآبادى: نه، خیلى جدید هم نیست ولى اغلب انجام نشده است. اما طبیعى است اگر کار به افراد متخصص سپرده شود ترجیح مىدهند استانداردها را در زمینه کار خود رعایت کنند و بر آن اساس جلو روند. بعد از اینکه خانم بشیرى اساسنامه و آئیننامه را تهیه کرد به راحتى هر شخصى از روند فعالیتهاى این کتابخانه آگاهى مىیابد چون آئیننامه تعیین مىکند که چارچوب فعالیت چیست، منابع و خدمات فنى چگونهاند، وجین به چه ترتیب و در چه تاریخى باید صورت گیرد و سایر موارد مورد نیاز کتابخانه مشخص و بر آن اساس برنامهریزى مىشود.
وجین به چه صورت انجام مىگیرد؟
خانم بشیرى: وجین در واقع حذف یکسرى منابع است که به درد کتابخانه نمىخورد یا در حوزه موضوع تخصصى آن نیست و یا در مرتبه موازى با سایر کتابخانهها قرار مىگیرد. مثلاً در موضوعات سیاسى منابعى داریم که محتویات آن تفکیک جنسیتى نشدهاند، همین طور در حوزه مدیریت یا کشاورزى. لزومى ندارد که این کتابها را نگه داریم. همچنین وقتى ویرایش جدید کتابها مىرسند، ویرایشهاى قدیمى را جمع مىکنیم؛ یا مثلاً وزارت نیرو عملکرد سالانهاش را مىفرستد. اینها در تاریخ معینى وجین شده و به کتابخانه ملى مىرود و از آنجا به کتابخانههاى مربوطه فرستاده مىشوند.
خانم احمدآبادى: لازم است در اینجا به موضوعى اشاره کنم. اساسنامه و آئیننامه کتابخانه با زحمات خانم بشیرى به سرانجام رسید. این بخشى از پایاننامه ایشان بود که بدون هیچ گونه کمکى از سوى مرکز به عنوان یک کار شخصى و فقط بر اساس علاقه و احساس وظیفه فردى ایشان صورت گرفت. چون تا سال 78 منبع معتبرى به فارسى براى تهیه استانداردهاى کتابخانه تخصصى در دسترس متخصصان این رشته نبود و استانداردها را خودِ خانم بشیرى با استفاده از منابع خارجى تهیه کرد، روى آن کار کرد و در این کتابخانه پیاده کرد.
یعنى هیچ منبعى نبود؟
خانم بشیرى: نه، در مورد کتابخانه تخصصى نبود. در واقع در این عرصه مقوله جدیدى محسوب مىشد. بعد از چند سال شاید حدود دو سال پیش کتابى را در این مورد خانم «شیرین تعاونى» با همکارى عدهاى از اساتید فن به چاپ رساندند.
این کتابخانه در حال حاضر به لحاظ سازماندهى منابع و ارائه سرویسهاى اطلاعاتى فاصلهاى با کتابخانههاى تخصصى استاندارد ندارد ولى از نظر مکان و نیروى کار فاصله زیادى داریم.
بنابراین در سال 78 کتابخانه صاحب اساسنامه و آئیننامه هم شد.
خانم احمدآبادى: بله و بعد در سال 79 دیدیم که ارائه اطلاعات فقط در شکل کتاب، پاسخگوى نیاز مراجعان نیست. خیلى از مراجعان نیاز به مقاله داشتند، چون اطلاعات مقاله بهروز و جدیدتر است. مراجعان انتظار داشتند که در همین کتابخانه پاسخ خود را دریافت کنند. بنابراین همان طور که قبلاً اشاره شد پیشنهاد ایجاد بانک اطلاعاتى ارائه و به راهاندازى پایگاه اطلاعرسانى انجامید.
از سال 79 تاکنون این پایگاه چه روندى را طى کرده است؟
خانم احمدآبادى: یافتن کلید مقالات، پایاننامهها و انواع گزارشها در باره زنان در سراسر کشور کار عظیمى است که به تدریج صورت مىگیرد. ما ابتدا از گردآورى اطلاعات کتابشناختى شروع کردیم تا بفهمیم اصلاً در کجاى کشور چه منابعى وجود دارد. از حدود دو سال پیش هم گردآورى اصل مقالات را آغاز کردیم و فعلاً بر روى مقالات متمرکز هستیم چون بیشترین نیاز مراجعان را برآورده مىکند.
مىشود گفت اکثر مقالات همایشهاى موضوعى زنان و خانواده را که در کشور انجام شده به صورت کامل تهیه کردهایم.
مراجعان مىتوانند کلیه اطلاعاتى را که موجود است کاوش و بازیابى کنند و از طریق چاپگر، نسخهاى از فایلهاى PDFشده را دریافت نمایند.
امتیاز PDF چیست؟
خانم بشیرى: PDF نوعى ذخیرهسازى اطلاعات است که انواع برنامههاى رایانهاى و فونتها را مىخواند و مشکلى به لحاظ ضبط و ارسال مطالب پیش نمىآید. این توضیح را هم بدهم که در مورد پایاننامهها، مرکز اسناد و مدارک علمى ایران متولى نگهدارى آنهاست و ما به لحاظ پرهیز از موازىکارى بود که بیشتر بر روى مقالات متمرکز شدیم. البته فهرست پایاننامهها یا طرحها و گزارشهاى مرکز اسناد و مدارک نزد کتابخانه تخصصى زنان موجود است و ما موارد درخواستى مراجعان را به مراکز متولى آن ارجاع مىدهیم. علاوه بر این مىتوانیم 15، 10 صفحه از آن را از طریق اینترنت دریافت و پرینت آن را به متقاضى ارائه دهیم.
اطلاعات کتابشناسى تمام پایاننامهها به صورت نمایهسازىشده همراه با چکیدههاى آن هم موجود است. بنابراین مراجعان مىتوانند از موضوع، زمان، دانشگاه، استاد مشاور و ... پایاننامهها مطلع شوند.
آیا سختىها و مشکلات موجود به لحاظ مکان سبب نشد که موضوع انتقال کتابخانه به مکان دیگرى به میان آید یا ادغام آن در کتابخانه دیگرى مطرح شود؟
خانم احمدآبادى: ریاست مرکز از ابتدا تمایل و توجه بسیار زیادى به توسعه کتابخانه داشتند و به آن خیلى کمک کردند. بعد از اینکه مرکز مطالعات زنان در دانشگاه تهران راهاندازى شد، مدتى این بحث که کتابخانه تخصصى زنان به آنجا انتقال یابد یا اصلاً در کتابخانه دانشگاه تهران ادغام شود مطرح شد، اما از آنجا که این کار مىتوانست امکان دسترسى محققان و علاقهمندان را محدود سازد، منتفى شد.
در اینجا مشکلى براى ورود و خروج و محدودیتهاى استفاده از کتابخانه ندارید؟
خانم بشیرى: نه، با داشتن یک کارت شناسایى امکان ورود و استفاده از منابع را دارند. اما اگر بخواهند آنها را امانت گرفته و ببرند باید حتماً عضو باشند. براى عضو شدن هم باید معرفىنامهاى از محل کار یا تحصیل خود ارائه کنند.
الان بعد از گذشت هشت سال چند جلد کتاب دارید؟
خانم بشیرى: از حدود 2800 جلد به حدود 10 هزار جلد رسیدهایم. کتابها به زبانهاى فارسى، عربى و لاتین است. البته تعداد کتابهاى عربى کم است به خاطر اینکه مراجعهکننده در این مورد کم است و فضا هم اجازه نمىدهد. حدود 1400 جلد کتاب هم به زبان لاتین داریم.
از نظر موضوعى، کتابخانه در چه وضعیتى است؟
خانم بشیرى: همان طور که قبلاً گفتم از ردهبندى LC استفاده کردهایم. این ردهبندى چون در همه جاى دنیا به صورت استاندارد و یکشکل استفاده مىشود، مراجعهکننده ما هر جا که برود و به هر کتابخانهاى در هر کجاى دنیا با این ردهبندى مراجعه کند کتاب مورد نظر خود را در جاى خاص و مشخصى مىیابد. در مورد موضوع هم به نحوى عمل کردهایم که حتى اگر به عنوان مثال در بخش کوچکى از یک کتاب به حجاب پرداخته شده، محقق بتواند در جستجوى خود براى موضوع حجاب به آن کتاب نیز دسترسى داشته باشد. از جمله موضوعاتى که کتابهاى آن در کتابخانه کامل است، مىتوان به کتابهاى منتشره در مورد حضرت فاطمه زهرا(س) اشاره کرد.
در کل، کتابهایى تهیه و نگهدارى مىشود که موضوع آنها زنان و خانواده باشد و اگر فقط نویسنده زن باشد در این کتابخانه نگهدارى نمىشود.
موضوعات به چه صورت مطرح و دستهبندى شدهاند؟
خانم احمدآبادى: براى سازماندهى منابع غیر کتابى، سیستم تعیین موضوع آزاد، یعنى نمایهسازى Free index است. در این سیستم با کلیه واژههاى مختلف کلیه مطالب پوشش داده مىشود تا موضوعات از زاویههاى مختلف براى محقق قابل دسترس باشد. یعنى در یک کتاب ممکن است موضوعات مختلفى مطرح شده باشد؛ در مورد حجاب، خانواده، در مورد ازدواج یا روابط زن و شوهر، در مورد اشتغال زنان و ... براى ما موضوعى که در کتاب اصل است موضوع اول قرار مىگیرد و موضوعات بعدى پس از آن. این عمل با استفاده از سرعنوان موضوعى مشخص مىشود و کتابخانه ملى آنها را در دو جلد چاپ کرده است. سرعنوانهاى موضوعى در همه کتابخانهها یکى است.
به عنوان مثال وقتى افراد به کتابخانهها مراجعه مىکنند ممکن است ندانند که براى کلمات زن، زنان، بانو و خانم باید چه کلمهاى را جستجو کنند. یا براى شغل، اشتغال یا شاغل. براى این کلمات سرعنوان موضوعى تعیین شده که اگر ذیل یک واژه را بگردند به باقى دست پیدا مىکنند.
آیا مىتوانید رقمى براى تعداد موضوعات موجود در کتابخانه ارائه کنید؟
خانم بشیرى: خیر، هر موضوعى که در باره زنان باشد موجود و قابل دسترسى است و امکان تعیین تعداد موضوعات نیست. بخصوص که دایماً عناوین و موضوعاتى هم اضافه مىشود. مثلاً قبلاً موضوع فمینیسم را داشتیم اما حالا فمینیسم لیبرال یا رادیکال هم اضافه شده است یا به عنوان مثال «تعدد نقشها» یک واژه جدید به لحاظ موضوعى براى ماست. هر موضوعى که در حوزه علوم انسانى و اجتماعى در باره زنان یا مرتبط با آنها باشد در کتابخانه موجود است.
در هر حال در این مجموعه بیش از 60 هزار رکورد موجود است که شامل مقالات، پایاننامههایى که مرکز، حمایت مالى کرده، طرحها و نشریاتى مثل پیام زن، زن روز یا زنان است که سرى کامل آنها را داریم، همین طور ویژهنامههاى زنان.
خانم احمدآبادى، صحبت ما در مورد پایگاه اطلاعرسانى در نقطهاى متوقف شد تا فاصله بین سالهاى 76 تا 79 و کلیات مطلب بیان شد. لطفاً در مورد پایگاه اطلاعرسانى توضیحات بیشترى بدهید.
خانم احمدآبادى: در پایگاه اطلاعرسانى ابتدا هدف تکمیل نشریاتى بود که پس از انقلاب به چاپ رسیده و مقالات آن مورد نیاز مراجعان است اما بازیابى آنها بسیار سخت بود.
مبنا را بر این گذاشتیم که اطلاعات کتابشناختى مقالات این نشریات را تهیه کنیم تا مثلاً بدانیم چه مقالهاى در چه سالى و در چه شماره از کدام نشریه وجود دارد. یعنى قبلاً اگر کسى دنبال موضوع یا مقالهاى مىگشت باید به کتابخانه مراجعه مىکرد و مىگفت کدام موضوع را در کدام نشریه مىخواهد. ولى الان در این مرکز امکان جستجو براى فرد با استفاده از کامپیوتر و در کمترین زمان وجود دارد. مراجعان مىتوانند به راحتى مقاله یا موضوع مورد نظر خود را پیدا کنند. این در حالى است که همهساله تعداد مقالات و گزارشها افزایش یافته و به طور کلى مقالات و کتابهاى چاپ شده در موضوع زنان روندى صعودى داشته است.
به لحاظ کیفى چطور؟ آیا از نظر کیفى هم منابع مربوط به زنان رو به رشد بوده است؟
خانم احمدآبادى: از نظر ویژگىهاى کار علمى و کیفیت کار تحقیقاتى بر اساس معیارهایى که در رشته ما مطرح است، کارها روند بسیار مطلوب و خوبى را طى کرده است. استنادات علمى و استفاده از مآخذ جدید و بهروز بسیار بیشتر شده است.
مراجعان چگونه به اصل مقالات مىتوانند دسترسى داشته باشند؟
خانم احمدآبادى: از حدود دو سال پیش که با افزایش مراجعان مرکز و تقاضا براى استفاده از مقالات، برخى از آنها در نوبت مىماندند، پیشنهادى ارائه کردیم که پشتیبانى بسیار خوب رئیس مرکز از آن سبب شد بتوانیم متن کامل مقالات علمى را نیز به صورت الکترونیکى اسکن کنیم و در قالب فایلهاى PDF ذخیرهسازى کرده و در اختیار مخاطبان قرار دهیم.
امروز مثلاً با کلیک واژه اشتغال بیش از دو هزار رکورد موجود است که براى مخاطب قابل دسترسى است. یعنى دو هزار عنوانى که مىتواند شامل مقاله، کتاب یا هر متن علمى قابل استفاده باشد. مراجعهکننده مىتواند در محل کتابخانه و بلافاصله مقاله را بازیابى کند و ببیند تا چه میزان مورد نیاز او مىباشد. مهمتر اینکه از حدود یک سال پیش مقالات و اطلاعات کتابشناختى منابع موجود از طریق اینترنت براى مخاطبان خارج از کتابخانه نیز قابل دسترسى است و علاقهمندان مىتوانند با آدرس اینترنتى WWW.womenlib.irبه آن دسترسى داشته باشند.
در صورتى که مشکلى براى دسترسى پیدا کنند، چه مىشود؟
خانم احمدآبادى: مىتوانند با کتابخانه تماس بگیرند و اطلاع دهند که سایت قابل رؤیت نیست تا گروه فنى اقدامات لازم را انجام دهند.
در مورد تعداد اعضا، تعداد مراجعان، میزان تحصیلات مراجعهکنندگان و موضوعات مورد توجه بخصوص اگر به تفکیک سال باشد، توضیح دهید. مثلاً جالب است بدانیم در چه سالهایى بیشتر به چه موضوعاتى توجه شده است.
خانم بشیرى: تعداد اعضا در سال 76 که کار را آغاز کردیم به 66 نفر رسید و تا سال 84 به حدود 1600 نفر افزایش یافته است. اما تعداد مراجعهکنندگان بسیار بیشتر است. کسانى هستند که در مقاطعى با کتابخانه کار دارند و لزومى به عضویتشان نیست. اگر چه در میان اینها نیز افرادى هستند که چندین سال است به کتابخانه رفت و آمد دارند و فعال هستند. مثلاً در سال 77 حدود 1800 نفر مراجعهکننده داشتیم و تا آخر سال 83 به حدود 20 هزار نفر خدمات ارائه کردهایم. همچنین به طور متوسط در سال 1376 روزانه به هفت نفر خدمات ارائه شده و این آمار در سال 83 به هفده نفر در روز رسیده است. با توجه به راهاندازى رشته مطالعات زنان در سالهاى اخیر نیز طبیعى است که افراد با تحصیلات تخصصى در مقاطع ارشد بیشتر به کتابخانه مراجعه کنند.
پس تحولات اجتماعى و موضوعات روز بر تقاضاها مؤثر است.
خانم بشیرى: بله، کاملاً. مثلاً وقتى بحث کنوانسیون رفع تبعیض از زنان در سطح جامعه مطرح شد از هر 10 مراجعهکننده شاید 7 - 6 نفر تقاضاى منابع مربوطه را داشتند؛ همین طور وقتى موضوع ریاست جمهورى زنان یا عدم آن مطرح شد.
آقایان چقدر به کتابخانه تخصصى زنان مراجعه مىکنند؟
خانم بشیرى: زیاد. بسیارى از محققان آقایانى هستند که در مقاطع تحصیلى فوق لیسانس براى پایاننامه یا تز دکترا به موضوع زنان پرداختهاند. بعضى هم از ابتدا عضو شدهاند و جالب است بدانید که در بسیارى موارد سیر مطالعاتى مراجعان چه زن و چه مرد رو به بهبود بوده و مثلاً از مطالعه و امانت منابع عمومى و کماهمیتىتر به مباحث حقوقى زنان رسیده است.
غیر از مشکل فضا و مکان و کمبود نیروى انسانى، در این سالها با چه مشکلات دیگرى بخصوص از ناحیه مراجعان روبهرو بودهاید؟
خانم بشیرى: عدم آشنایى مراجعان با رایانه یکى از مشکلات است و متأسفانه ما شاهدیم که حتى گاه دانشجویان دوره دکترا در این مورد مشکل دارند و باید به آنها آموزش داد که چگونه از رایانه براى جستجوى مطالب مورد نظر خود استفاده کنند.
همین طور چون در مورد تهیه کپى، محدودیت داریم گاه با مواردى مواجه مىشویم که منبع، مخفیانه از کتابخانه خارج مىشود یا پایاننامههایى که بخشى از آنها را جدا مىکنند و با خود مىبرند! البته محدودیت تهیه کپى نمىتواند توجیه این اعمال باشد.
خانم احمدآبادى: جاى تأسف است که در بسیارى از موارد شاهدیم دانشجویان در مقاطع فوقلیسانس و دکترا منابع نایاب را این گونه دچار آسیب کردهاند یا در حین بیرون بردن از مرکز از آنها گرفتهاند. همین طور برخى افراد در رعایت امانت و سلامت کتابهایى که براى استفاده مدتى امانت مىگیرند، دقیق نیستند و کتابها پس از برگشت دچار آسیب شدهاند.
خانم بشیرى: بخصوص اینکه از سال 79 مخزن را باز کردهایم تا مراجعهکنندهها بتوانند به آسانى و با فراغت به کتابهاى مورد نیاز دسترسى داشته باشند اما این کار در عین حال احتمال سرقت را بالا برده است!
خانم احمدآبادى: این در حالى است که در کمتر مرکز اطلاعرسانى تسهیلات به این شکل در اختیار مراجعان قرار مىگیرد. امکان جستجوى رایانهاى، امکان استفاده از چاپگر، مخزن باز، دریافت پرینت از اصل مقالات و ... در واقع این مرکز اطلاعرسانى کلیه خدمات ممکن را یکجا به مراجعان مىدهد اما به رغم بسیارى از افرادى که این تفاوتها و امکانات را درک مىکنند متأسفانه شاهد برخوردهاى نامناسب هم هستیم.
مىتوانید بانکهاى موجود در این کتابخانه یا پایگاه اطلاعرسانى تخصصى زنان را ذکر کنید؟
خانم احمدآبادى: بله، بانکهاى اطلاعاتى موجود در این پایگاه شامل بانک پایاننامهها، بانک طرحهاى تحقیقاتى و گزارشات، بانک مقالات و بانک مقالات الکترونیکى است. در بانک پایاننامه اطلاعات کتابشناختى کلیه پایاننامههاى مربوط به زنان در حوزه علوم انسانى گردآورى شده و در حال حاضر با حدود 7000 رکورد اطلاعاتى به صورت یک مرکز ارجاعى ارائه خدمت مىکند.
در بانک طرحهاى تحقیقاتى و گزارشات، امکان ارائه خدمات ارجاعى حدود بیش از 5000 رکورد اطلاعاتى مقدور است. در بانک مقالات، امکان کاوش کامپیوترى بیش از 40 هزار رکورد اطلاعات کتابشناختى مقالات براى مراجعان فراهم شده است و در بانک مقالات الکترونیکى نیز بیش از 7000 مقاله به صورت تمام متن از طریق اینترنت و به صورت رایگان در دسترس محققان و پژوهشگران قرار دارد.
در مخزن کتابخانه که به صورت باز اداره مىشود بیش از 10 هزار نسخه کتاب فارسى، عربى و انگلیسى است و بسیارى از منابع نایاب و کمیاب در موضوع زنان در اختیار مراجعان قرار مىگیرد.
در بخش مرجع نیز 800 جلد کتاب از جمله لغتنامهها، دایرةالمعارفها، سالنامه و سایر موارد وجود دارد.
بخش نشریات ادوارى شامل 50 عنوان نشریه تخصصى فارسى و 20 عنوان نشریه انگلیسى در موضوع زنان و خانواده است. این نشریات شامل نشریات فارسىزبان چاپ داخل و خارج از کشور و نیز بایگانى آن دسته از نشریات مربوط به زنان است که پس از انقلاب منتشر شدهاند. در بخش گزارشات، بیش از 1200 عنوان گزارش فارسى و انگلیسى موجود است که نمایهسازى و چکیدهنویسى شده و به صورت الکترونیکى در کمترین زمان ممکن قابل بازیابى است.
بخش رایانه در کتابخانه تخصصى نیز از طریق اتصال به شبکه جهانى اینترنت، خدمات جستجوى اطلاعات از سایتهاى مختلف در موضوعات زنان را ارائه مىکند. امکان استفاده از بانک نرمافزارى با بیش از 200 دیسک فشرده در زمینههاى مختلف علمى، تاریخى و مسائل مرتبط با زنان از دیگر خدمات این کتابخانه تخصصى است.
شرایط عضویت و امانت منابع در این کتابخانه به چه صورت است؟
خانم بشیرى: در این کتابخانه فقط به دارنده کارت عضویت، کتاب امانت داده مىشود. به این شکل که در هر نوبت دو جلد کتاب به مدت حداکثر 15 روز امانت داده شده و در صورت نیاز عضو، این مهلت قابل تمدید است. البته براى اجازه تمدید، ارائه کتاب الزامى است. براى عضویت نیز مىبایست دو قطعه عکس به همراه یک برگ رونوشت شناسنامه، معرفىنامه از دانشگاه یا سازمان متبوع ارائه و مبلغ 200 تومان به طور سالانه پرداخت شود.
بسیار خوب، اما به عنوان حُسن ختام این گفتگو مایلیم تحلیلى هم از روند و سیر تحولات در دنیاى کتاب و اطلاعرسانى زنان داشته باشیم. به هر حال شما به لحاظ شغل، تخصص و علاقهتان در این زمینه اطلاعات بیشتر و بهروزترى را نسبت به سایرین دارید. تغییر و تحولات در زمینههاى مختلف چگونه بوده؟ مثلاً در حوزه رمان شاهد چه سیرى بودهایم یا در حوزه کتابهاى حقوقى و یا مذهبى؟
خانم احمدآبادى: در اینکه حوزه کتاب دچار تحولات و فراز و نشیبهاى فراوانى بوده شکى نیست. به عنوان مثال در مورد رمان که به آن اشاره کردید وقتى به دو دهه قبل بازگردیم و حتى به اواخر دهه اول و اوایل دهه دوم، مشاهده مىکنیم که رمانها بیشتر داستانهایى برآمده از تخیلات نویسنده بدون ویژگىها و گرایشهاى خاص تاریخى و اجتماعى هستند. اما در دهه اخیر رمانهایى که با موضوع زنان بوده جنبه تاریخى پیدا کرده و به بیان وضعیت زنان مثلاً در دوره قاجار پرداخته است. به نظر مىرسد این رمانها با هدف بیان وضعیت سیاسى، اجتماعى عصر خود و شرایط زنان در مقطع زمانى داستان و با نیت به تصویر کشیدن چهره واقعى زن در دوران خاصى نوشته شده است. این رمانها مىتواند واقعیات زیادى را در مورد حوزه عمل، توانایى و سرنوشت زن ایرانى روشن کند. اگر چه در اینجا در مقام قضاوت در باره آنها نیستیم.
همین طور در مورد کتابهاى حقوقى، در دهه اول پس از انقلاب، این موضوع کتاب بسیار کم بود ولى سیر رو به رشدى داشته و الان مقاله و کتابهاى زیادى به موضوع حقوق زنان پرداخته است. این اتفاق در حوزه مسائل اجتماعى زنان نیز رخ داده و این موضوع با محوریت زن افزایش قابل توجهى داشته است.
خانم بشیرى: در مورد کتابهاى مذهبى در حالى که کتابهاى باارزشى چون شخصیت و حقوق زن در اسلام از آقاى «مهدى مهریزى» به چاپ رسیده، یک سرى کتاب نیز به صورت کپى از روى یکدیگر به ویژه در مورد ائمه، حضرت خدیجه(س) یا حضرت فاطمه(س) در بازار وجود دارد. حدود 50 عنوان کتاب در مورد حضرت فاطمه(س) وجود دارد که وقتى آنها را ورق بزنید مىبینید با یکدیگر هیچ تفاوتى ندارند، مگر در قلم و فونت حروفچینى یا جابجایى صفحات یک سرى کتاب در مورد خطبه حضرت زهرا(س) با همین ویژگى موجود است و به همین خاطر این قبیل کتابها در فهرست درخواست مراجعان به کتابخانه قرار نمىگیرد. اما در مقابل هنوز بیشترین مراجعات در باره حضرت زهرا(س) به کتاب «فاطمه، فاطمه است» مرحوم دکتر «شریعتى» است.
خانم احمدآبادى: موردى که خانم بشیرى به آن اشاره دارد فقط به کتابهاى مذهبى باز نمىگردد. در مورد کتابهاى حقوقى هم اخیراً شاهد کپىبردارى هستیم. اما نکته مهم و قابل تأسف دیگر اینکه در خیلى از کتابهاى مذهبى کمتر ویژگىها و شرایط علمى نگارش یک کتاب و بهرهمندى از عوامل تحقیقى و روزآمدى مطالب به کار مىرود. به همین علت مایلم در انتهاى این گفتگو به محققان توصیه کنم قبل از انجام تحقیقات یا نگارش مقاله و تألیف کتابها بازدیدى از منابع ما در این مرکز اطلاعرسانى داشته باشند، چه به لحاظ اشراف بر نوع موضوعات و چه به لحاظ نحوه نگارش و توان مقایسه میان آثار ارزشمند در بازار کتاب. جستجو در این کتابخانه براى آنها روشن مىکند که بر فرض در مورد یک موضوع خاص چند مقاله یا کتاب در سطح کشور نوشته شده و داراى چه محتوایى است. خوشبختانه بهرهمندى از فناورىهاى نوین این امکان را در اختیار همگان قرار مىدهد و در نهایت در وقت مراجعان نیز صرفهجویى مىشود.
خانم بشیرى: من هم لازم مىدانم در خاتمه از زحماتى که همکاران ما خانم «لیلا خزایى» و آقاى «علایى» در کتابخانه و پایگاه اطلاعرسانى مرکز مىکشند، تشکر کنم.
ان شاءاللَّه همگى موفق باشید.
