بازى‏ها و اسباب‏بازى‏هاى مناسب از دیدگاه روانشناسى بازى‏
«قسمت دوم»

محمدرضا مطهرى - نیره پارسا

از 2 تا 3 سالگى (24 تا 36 ماهگى):

* در 5/2 سالگى مداد را با انگشتان مى‏گیرد و مى‏تواند خط خطى کند.
- با مکعب پل مى‏سازد.
- مى‏تواند توپ را روى زمین لگد بزند و آن را پرتاب کند.
- به علت افزایش قدرت عضلات، کودک وقتى خطى را رسم مى‏کند با چشم نیز مراقب است که خط از محدوده تعیین شده خارج نگردد.
- مى‏تواند اشیاء مشابه را روى هم بچیند، ما مى‏توانیم از او بخواهیم که قاشق‏ها، چنگال‏ها و سایر چیزها را که شسته شده است روى وسایل مشابه آنها در داخل قفسه‏هاى آشپزخانه بچیند.
- شروع به بازى‏هایى مى‏کند که با تخیل همراه است.
- مى‏تواند مکعب‏ها را روى زمین به دنبال هم قرار داده و قطار درست کند.
- روى سه‏چرخه مى‏نشیند، دسته آن را با دست مى‏چرخاند و هدایت مى‏کند لیکن هنوز قادر به پا زدن نیست.
- در 2 تا 5/2 سالگى معمولاً دخترها و پسرها اسباب‏بازى‏هاى مشترکى دارند ولى از این پس بزرگ‏ترها به دخترها عروسک و به پسرها ماشین هدیه مى‏دهند. در این سن پسرها ماشین آتش‏نشانى و هواپیما را برمى‏گزینند و دخترها در جستجوى عروسک و مرواریدهاى چوبى که به نخ مى‏کشند هستند.

* در 5/2 تا 3 سالگى تقلید کردن از والدین کار مورد علاقه کودکان است. پسر از ماشین‏رانى لذت مى‏برد و دختر به آشپزى و خانه‏دارى علاقه‏مند است.
- سن تخیل و بازى حرفه‏اى کودک است. دختر با یک کیف جراحى نقش دکتر و پرستار را بازى مى‏کند و پس از تزریق آمپول به عروسکش، درجه حرارت بدن او را اندازه مى‏گیرد و یا نقش یک فروشنده را بازى مى‏کند.
- هم دختران و هم پسران بازى‏هاى ساختنى «لگوها» را دوست دارند و از نقاشى کردن لذت مى‏برند.
- در 5/2 سالگى به تنهایى از پله‏ها بالا مى‏رود و هنگام پایین آمدن دست خود را به نرده یا دیوار مى‏گیرد. اسباب‏بازى‏هایى که جداشدنى است و به قطعات گوناگون تقسیم مى‏شود مانند قطار، ماشین، قطعات چوبى، لگو، مکعب‏هاى چوبى، انواع پازل مانند دست، پا، آدمک، خانه و مانند آن بخصوص اگر رنگى باشد مورد علاقه کودک است.
- در سال سوم زندگى با توجه به مهارت‏هاى بیشترى که کودک به دست مى‏آورد، باید اسباب‏بازى‏هایى در اختیارش قرار گیرد که متناسب با توانایى‏هایش باشد. اسباب‏بازى‏هایى مانند قطار، اتومبیل و مکعب‏هایى براى ساختن و ... نیز عروسک‏هایى که بتواند لباس‏هاى آنها را عوض کند و به آنها غذا بدهد.
- در سه سالگى مداد را مانند بزرگ‏ترها در دست مى‏گیرد، با قیچى به خوبى مى‏برد، اشیا را با شست و یا انگشت وسط و شست بلند مى‏کند، کاغذ را لوله کرده و تا مى‏زند (سه تا مى‏زند) با تقلید عکس آدم مى‏کشد.
- در سه سالگى دایره مى‏کشد (کودکان ایرانى عموماً در 5/2 سالگى مى‏توانند این کار را انجام دهند) و مى‏تواند دو خط عمودى و افقى را ترکیب نماید.
* در سه سالگى فرصت‏هاى مناسبى براى بازى‏هاى سرگرم‏کننده در خانه و بیرون از خانه براى کودک مهیا کنید (مانند بالا رفتن، دویدن، آهسته رفتن و پریدن) اسباب‏بازى‏هایى را فراهم کنید تا کودک آنها را از هم جدا کند (مانند مهره‏ها) البته مهره‏ها باید به اندازه کافى بزرگ باشند تا بلعیده نشوند. همچنین فرصت‏هایى براى پر کردن و خالى کردن پیمانه‏ها با شن، آب، برنج و حبوبات براى کودک فراهم شود. مداد شمعى، گچ، رنگ و کاغذ براى نقاشى و نوشتن آماده کنید.
بازى با خمیر بازى، انگشتانه رنگى و کاغذ پاره کردن را براى کودک مهیا کنید. سعى نمایید مهارت‏هاى زبانى کودک را افزایش دهید. به کودک دلگرمى بدهید تا با شما صحبت کند. در صحبت از ضمایرى مانند من، مرا، شما، آنها و ما استفاده کنید و به کودک بیاموزید از این لغات استفاده کند. با کودک در باره تصاویر صحبت کنید. از او بخواهید به اشیا و یا نام آنها اشاره کند. همیشه براى اشیا نام درست انتخاب کنید.
* در سه سالگى کودک به بازى‏هاى نمایشى علاقه نشان مى‏دهد، جلو کودک بایستید و به او بگویید هر کارى که شما مى‏کنید تکرار کند. عروسک، گارى کوچک، تختخواب عروسک و تلفن‏هاى اسباب‏بازى براى مکالمه و بازى‏هاى نمایشى براى کودک مهیا کنید.
* در سه سالگى علاقه‏مند به مسئله تعادل و اندازه و روش‏هاى روى هم سوار کردن مکعب‏ها است. براى کودک سه ساله یک مکعب مى‏تواند یک قطار، یک عروسک یا یک ساختمان باشد.
* کودک سه ساله قادر است از گلوله‏هاى رنگى به ترتیب رنگ‏هاى قرمز، زرد - قرمز و زرد را درست کند. او رنگ‏ها و فرم‏ها را طبقه‏بندى مى‏کند مثلاً دکمه‏ها را طبق رنگ و اندازه مرتب مى‏کند و مى‏تواند تا سه رنگ را نام ببرد. مى‏تواند به مدت نیم ساعت روى یک بازى تمرکز داشته باشد و اگر به هدف و مقصودش برسد راضى و خرسند مى‏شود.
* کودکان سه ساله معمولاً مکعب‏ها را به طور افقى قرار مى‏دهند، به ندرت در این سن، کودک شخصاً به ساختن چیزى مبادرت مى‏ورزد.
* کودک سه ساله در بازى با لگوها شروع به ساختن شکل معیّن و ساده‏اى مى‏کند.
* بازى دومینو را مى‏توان از حدود سه سالگى (بسته به توانایى ذهنى کودک) شروع کرد.
* لوتوها را مى‏توان از حدود سه سالگى به کودکان آموزش داد.
* کودک در حدود سه سالگى دوست دارد با موادى بازى کند که بتواند به آنها ضربه بزند، فشار بدهد، تکه تکه کند و روى هم بگذارد. خرد کردن و فشار دادن مواد به کودک آرامش مى‏دهد. گل و خمیر بازى این نیاز را برطرف مى‏کند و کودک هنگام بازى با آنها آرامش مى‏یابد. در این دوره وسایل نقاشى براى بازى کردن بسیار مناسب است و علاقه به مداد رنگى و ماژیک دارد. قطعات چوبى که بتوان از بین آنها نخ یا ریسمانى رد و آنها را ردیف کرد نیز کودک را سرگرم مى‏کند، در پارک‏ها مى‏توان از تاب، الاکلنگ، سرسره و نردبان با رعایت نکات ایمنى استفاده کرد.
* در سه سالگى کودک قادر به راه رفتن است و دست‏هاى او قدرت انجام دادن حرکت‏هاى پیچیده‏ترى دارند، بنابراین مى‏توان اسباب‏بازى‏هایى از قبیل سه‏چرخه پلاستیکى کوچک، گارى، کامیون و توپ برایش تهیه کرد.
* آویزها و فرفره‏ها از جمله وسایل و ابزار بازى هستند که کودکان به هنگام سه سالگى مى‏توانند در ساختن آنها همکارى کنند.
* پازل‏هایى که از قطعات کمتر (چهار - پنج) تشکیل شده‏اند براى کودکان سنین پایین (دو تا سه سالگى) مناسب هستند.
* در سه سالگى مى‏تواند کاغذ را قیچى کند.
* براى بازى با کودکان سه ساله که مشغول توپ‏بازى هستند ما نیز به عنوان بزرگسال مى‏توانیم وارد شده و هر گاه توپ به طرف ما مى‏آید آن را گرفته و به سوى یکى از کودکان بیندازیم. در این سن غالب کودکان بدین گونه بازى‏ها علاقه‏مندند.
* کودک در 5/2 تا 3 سالگى بیشتر در کنار کودکان به بازى مشغول مى‏شود ولى با خود آنها بازى نمى‏کند.
* کودکان سه ساله اولین تلاش‏ها را براى انجام بازى مشترک با دو تا سه همبازى شروع مى‏کنند. کودک در دسته‏هاى سه نفرى در بازى‏ها و فعالیت‏هاى دیگر کودکان شرکت مى‏کند و به تدریج آمادگى پیدا مى‏کند حقوق دیگران را درک کند. در این سن بیش از هر موقع دیگر براى تصاحب اسباب‏بازى زد و خورد مى‏کند. بازى‏هاى گروهى که در این سن حداکثر با سه نفر شکل مى‏گیرد، ناپایدار بوده و به زودى از هم پاشیده مى‏شوند زیرا کودکان در این سن مى‏توانند در آن واحد فقط با یک نفر بازى کنند.
* در سه سالگى بالانس، پرش‏هاى گوناگون، بازى با صندوق و جعبه و آجر و تخته، جست و خیز با طناب را دوست دارد و مى‏تواند سوار سه‏چرخه شود و رکاب بزند.

اسباب‏بازى‏هاى مناسب براى دو تا سه سال سالگى:

لوازم نقاشى (مداد شمعى، گچ، آبرنگ، قلم‏مو، مداد رنگى)، خمیر بازى و گل رُس، توپ، سه‏چرخه، الاکلنگ، سرسره و تاب کوچک، انواع پازل تا 4 یا 5 قطعه مانند پازل آدمک، خانه و ...، مرواریدهاى چوبى درشت، لگو، مکعب‏هاى چوبى رنگى، قطار، ماشین قطعات چوبى، عروسک و وسایل آن مثل تختخواب عروسک، لباس عروسک ...، قیچى و کاغذ باطله جهت برش، تلفن اسباب‏بازى، طناب، گارى، کامیون، لوتو، دومینو و تخته سیاه کوچک.

از سه تا چهار سالگى‏

* در چهار سالگى کودک کنجکاو است که اشیا چرا و چگونه به وجود مى‏آیند. موضوعاتى را فراهم کنید که کنجکاوى بچه‏ها را تحریک کند. به سؤالات به سادگى و صداقت پاسخ دهید و از کتاب‏هاى مرجع براى پیدا کردن پاسخ به همراه کودکان استفاده کنید. فعالیت‏هاى علمى ساده‏اى انجام دهید مثل اینکه آهن‏ربا چه چیزهایى را مى‏رباید، یخ زدن آب، بذر گیاهان و به پرواز در آوردن بادبادک در یک روز بادى.
* از این سن درک مفاهیم عددى شروع مى‏شود. معمولاً مفاهیم یک، دو و سه را مى‏توانند درک کنند. شاید بتوانند چند شماره را پشت سر هم بشمارند. اما ممکن است چند تایى را حذف کنند. موضوعات مورد علاقه آنها را مثل شیرینى، فنجان، عروسک و ... را بشمارید. به بچه‏ها اجازه شمارش آنها را بدهید. اعداد را در اتاق به بچه‏ها نمایش دهید و براى این کار از تقویم، نمودار، ترازو و خطکش استفاده کنید.
* مهارت‏هاى زبان و لغات را افزایش دهید. هر روز فرصت‏هایى براى خواندن داستان به طور گروهى یا انفرادى براى کودکان فراهم کنید. کودکان را تشویق کنید که قصه بگویند، قصه‏هایشان را روى نوار ضبط کنید و تشویق کنید تا در باره موضوع مورد علاقه خود صحبت کنند.
* کودکان را به فعالیت‏هاى هنرى مانند کار با رنگ، مداد شمعى، گچ، مداد رنگى، گِل و خمیر بازى تشویق کنید.

* فرصت‏هایى براى بازى با آجرهایى در اندازه‏ها و شکل‏هاى مختلف براى کودکان ایجاد کنید.
* در این سن کودکان از موسیقى لذت مى‏برند و قادرند آهنگى را زمزمه کنند. فعالیت‏هاى موسیقى روزانه مانند آوازخوانى و ابداع آهنگ را براى کودک فراهم کنید. کودکان را به خواندن تشویق و صداى آنها را ضبط کنید و دوباره بگذارید تا بچه‏ها به همراه آن بخوانند.
* از دو تا چهار سالگى مکعب‏هایى که رنگ‏هاى متفاوت داشته و هر ضلع آنها 5 تا 7 سانتى‏متر باشد براى کودکان مناسب است. کودک با این مکعب‏ها مى‏تواند اشکال هندسى گوناگون بسازد و با در کنار هم قرار دادن رنگ‏هاى گوناگون فکر و اندیشه و نیروى سازندگى و تشخیص خود را پرورش دهد.
* در سه تا چهار سالگى کودک قادر به سوار شدن سه‏چرخه، به حرکت در آوردن وسایل مختلف (واگن)، بالا رفتن از نردبان‏هاى مخصوص ژیمناستیک است. ترسیم خطوط در سه سالگى هنوز به صورت مخدوش است ولى در یک جهت بوده و از تکرار جلوگیرى مى‏شود.
* در سه تا 5/4 سالگى بازى‏هاى مورد نظر دختران برش، طراحى و شیرینى‏پزى، بازى در آشپزخانه، بازى با عروسک و لباس مخصوص پوشیدن است. بازى‏هاى مورد نظر پسران، عملیات ساختمانى با بلوک‏ها،
نجارى و چوبکارى، بازى با وسایل و اسباب‏بازى‏هاى حمل و نقل، سه‏چرخه‏سوارى، بازى در کوچه و خیابان با گل و شن مى‏باشد.
* در این سن مى‏توانند به طور یکنواخت و مستقیم دوندگى نمایند و به آسانى دویدن خود را متوقف سازند، به دور خود بچرخند، بالا روند و جهش نمایند.
* از توانایى برقرارى تعادل برخوردارند و مى‏توانند روى یک نرده یا میز پهن راه رفته و تعادل بدن و حرکات خود را حفظ نمایند.
* توانایى آنها در پرتاب توپ در حال پیشرفت است و مى‏توانند توپى را تا حدى در بالاى سر خود پرتاب نمایند.
* با رشد عضلات ظریف و افزایش کنترل روى آنها علاقه‏مندى کودکان به رنگ‏آمیزى، نقاشى، تا زدن کاغذ و ساختن اسباب‏بازى‏ها بیشتر مى‏شود.
*براى کودکان چهار ساله که معمولاً از بازى روى پلکان لذت مى‏برند مى‏توانیم پیشنهاد کنیم به نوبت ابتدا از یک پله و بعد دو پله و سپس سه پله شروع به پریدن کنند. باید به خاطر داشت بازى در پلکان بدون ترتیب قبلى احتمال خطر زیاد دارد اما در صورتى که زیر نظر یک فرد بزرگسال و با توجه به قابلیت‏هاى حسى و حرکتى کودکان باشد موجب آن خواهد شد که هر یک از کودکان فعالیتى متناسب با میزان مهارت خویش انجام دهد.

* در چهار سالگى سعى مى‏کند از رنگ‏ها به نوبت استفاده نماید مثلاً ابتدا شى‏ء قرمزرنگ، سپس آبى و دوباره قرمز و بعد آبى و همین طور تا آخر به کار مى‏برد.
* در چهار سالگى به سرعت دوچرخه مى‏راند و با مهارت دور مى‏زند و مى‏تواند روى یک پا لى لى کند. در این سن دخترها و پسرها دوچرخه‏سوارى و توپ‏بازى را دوست دارند و تا حدودى مهارت پیدا کرده‏اند. همچنین از بازى‏هایى که صبر و حوصله مى‏خواهد مثل «پازل» و مجموعه اسباب‏بازى‏هاى فکرى و دقیق‏تر لذت مى‏برند. دختر در این سن مى‏تواند عروسکش را حمام کند و بعد در حالى که لالایى مى‏گوید او را بخواباند.
* از چهار سالگى از بریدن قطعات کاغذ رنگى و چسباندن آنها روى مقوا لذت مى‏برد. سه‏چرخه، هواپیما، کشتى، اتومبیل و انواع عروسک‏ها و جعبه‏هاى بزرگ که بچه با آن هزار و یک کار مى‏تواند بکند، نیز طناب و وسایل ورزشى، بازیچه‏هاى مطلوب او هستند.
* بازى‏هاى باقاعده از حدود چهار سالگى شروع مى‏شود.
* در چهار سالگى کودک رفتارش دقیق و ظریف‏تر مى‏شود، مى‏تواند لباس خود را بپوشد و بند کفش خود را ببندد. کودکان را تشویق کنید خودشان لباس بپوشند، خودشان لباس خود را در بیاورند، غذاى خود را بکشند، سفره را بچینند و گیاهان را آبیارى کنند. نیز به هنگام رفتن به توالت لباس‏شان را در آورده و بپوشند، دست‏شان را بشویند و خشک کنند.

* اکثر کودکان چهار ساله در مجسمه‏سازى، اشیا مشخصى مى‏سازند، و درست کردن و اضافه کردن را به خراب کردن و دوباره‏سازى ترجیح مى‏دهند.
* در این سنین با مکعب‏ها طرح‏هاى خام و مارپیچ درست مى‏کند که با سستى روى هم سوار هستند.
* در 5/3 سالگى خط مایل و در چهار سالگى مربع مى‏کشد.
* در چهار سالگى به بازى با بیشتر از دو سه نفر از همسالان خود اظهار علاقه مى‏نماید ولى مدت زیادى نمى‏تواند به شرکت در این بازى‏هاى دسته‏جمعى ادامه بدهد. کودک مى‏آموزد که شرکت در بازى‏هاى جمعى، مستلزم این است که او و دیگران به نوبت از اسباب‏بازى استفاده کنند.
* در چهار سالگى کودک مکعب‏هاى بازى را در کنار هم چیده، سپس با لگد آنها را به هم مى‏زند تا ببیند چه اتفاقى مى‏افتد.
* حرکات ظریف آنان رشد بهترى کرده و مى‏توانند با مکعب‏هاى اسباب‏بازى برج‏هاى بلندى را بسازند.

فهرست اسباب‏بازى‏هاى مناسب براى کودکان از سه تا چهار سالگى‏

نردبان، وسایل نجارى (چکش، میخ و ...)، وسایل آشپزى (ظرف‏هاى کوچک غذاخورى و ...)، وسایل و اسباب‏بازى‏هاى حمل و نقل مثل واگن، گارى دستى، کامیون، تراکتور، جرثقیل، قایق، هواپیما، کشتى، اتومبیل، انواع عروسک، قطعات کاغذ رنگى، مکعب‏هاى چوبى، آهن‏ربا، قطعات آهن، جارو، تختخواب عروسک، خانه عروسک، حیوانات گوناگون، ماشین آتش‏نشانى، الاکلنگ، سرسره، تاب، تلفن، سه‏چرخه، خمیر بازى، گل رُس، ماسه، سه‏چرخه، انواع پازل، وسایل نقاشى (مداد شمعى، گچ، آبرنگ و قلم‏مو). ادامه دارد.