آشنایى با وظایف دفتر شبه‏خانواده‏
همه چیز براى نزدیکى بیشتر به «خانواده»

حمیرا حیدریان‏

«خانواده» شاید اصیل‏ترین واژه در حوزه علوم اجتماعى باشد؛ سقفى مطمئن که بدون آن هر بى‏سر و سامانى در روح و جسم و گذشته و حال و آینده قابل توجیه است؛ تکیه‏گاهى که بدون آن هر شکنندگى و از پا افتادگى ممکن و قابل پیش‏بینى است.
«خانواده» واژه مقدسى است، اما گاه میزان اهمیت واژه‏ها سبب گستردگى تعاریف مى‏شود، تا آنجا که اختلاف نظرها پدید مى‏آید و به دنبال آن انحراف‏ها. نگاه کنید به تعاریفى که امروزه در شرق و غرب جهان از واژه بنیادین خانواده صورت مى‏گیرد.
نظر به اهمیت موضوع وقتى چندى پیش با مدیر عامل انجمن تنظیم خانواده گفتگویى داشتیم، تصمیم بر این شد به سراغ مراکزى برویم که از واژه خانواده در عنوان و وظایف خود استفاده کرده‏اند.
«خانواده» را از جنبه‏هاى مختلف مى‏توان مورد تحلیل و بررسى قرار داد. مثلاً آنجا که کودک بى‏سرپرستى مى‏بایست تحت حمایت قرار گیرد. شواهد بسیارى مبنى برتوجه به ایتام و کودکان بى‏سرپرست از گذشته‏هاى دور وجود دارد. شواهدى که به نوعى شیوه و روش متداول براى مبارزه با پدیده بى‏سرپرستى به حساب مى‏آید و اکثراً در قالب نهادهاى غیر رسمى و مذهبى ظهور پیدا کرده است.
مسلمانان نیز براساس سنت‏هاى اسلامى، شیوه‏هایى را نصب‏العین خویش قرار داده بودند. این سنت‏ها برگرفته از احکام و آموزه‏هاى دینى، افراد را ترغیب مى‏کند تا رسیدگى به ایتام را وظیفه خود دانسته و در قالب خانواده با حمایت‏هایى در اشکال مختلف آنها را از رنج بى‏سرپرستى نجات بخشند.
در ایران براساس همین دیدگاه با پدیده بى‏سرپرستى برخورد مى‏شده و ایتام در پوشش حمایت خانواده یا خانواده‏هایى قرار مى‏گرفتند. بر همین اساس ایجاد پرورشگاهها در کشور ما سابقه چندان طولانى ندارد. به طورى که اسناد نشان مى‏دهد تا سال 1322 هجرى قمرى هیچ پرورشگاه یا دارالایتامى
براى نگهدارى از ایتام ایجاد نشده بود و پدیده‏اى به نام پرورشگاه را خارجى‏ها به ایران وارد کردند. به طور مثال مى‏توان به پرورشگاهى که آلمانى‏ها در شهرستان خوى تأسیس کرده بودند، اشاره کرد.
در سال 1325 هجرى قمرى، نمایندگان دوره اول مجلس شوراى ملى، نگهدارى از اطفال بى‏سرپرست و سرراهى را به عنوان یکى از وظایف محوله به شهردارى تصویب کرد و در تعقیب این قانون در سال 1298 اولین دارالایتام در دروازه قزوین و نیز اولین شیرخوارگاه در دروازه دولت تهران احداث و کار خود را آغاز کردند. این دو مؤسسه بعد از تأسیس تا 30 سال به فعالیت ادامه دادند. پس از آن در سال 1341 بنگاه مستقل معاونت عمومى با بنگاه پرورش کودکان ادغام و سازمان تربیتى شهردارى تهران به وجود آمد.
در سال 1357 و با ظهور انقلاب اسلامى، قریب به چهار هزار نفر از فرزندان این آب و خاک در شبانه‏روزى‏هاى سازمان تربیتى شهردارى تهران زندگى مى‏کردند و علاوه بر آن بیش از هفت هزار نفر در مراکز وابسته به هلال احمر (شیر و خورشید سابق)، سازمان اوقاف و امور خیریه و جمعیت حمایت از کودکان بى‏سرپرست که بالغ بر 83 واحد در سراسر کشور بود، به صورت اردوگاهى و در محیطهاى بسته نگهدارى مى‏شدند.
پس از پیروزى انقلاب اسلامى، شبانه‏روزى‏ها مورد توجه و عنایت خاص دست‏اندرکاران قرار گرفتند. بى‏شک از دلایل مهم این توجه، قانون اساسى جمهورى اسلامى ایران بود که «خانواده» را به عنوان نهادى منشأ همه گونه تحولات جامعه در نظر گرفت و سرفصل خاصى را به آن اختصاص داد. در واقع توجه به نگرش و فرهنگ اصیل اصلاحى، مسئولان را به تجدید نظر و اصلاح وضع سابق ترغیب کرد و از اواسط سال 1360 سعى شد ارزش‏هاى حاکم بر خانواده در شبانه‏روزى‏ها اعمال شود و این مجموعه به سازمان بهزیستى کشور منتقل و واگذار شد.
ارزیابى‏ها نشان مى‏دهد که پیش از آن، هدف شبانه‏روزى‏ها تنها وجود دیوارهایى براى نگهدارى افراد بى‏سرپرست بود و نه سقفى که تا حد امکان آنها را به شرایط موجود در خانواده نزدیک سازد و زندگى در این مؤسسات با فطرت انسان و نحوه زندگى وى در خانواده تفاوت بسیار داشت. از این‏رو با توجه به ضرورت وجود چنین شرایطى، سعى در تغییر وضعیت آنها صورت گرفت و به تدریج به کاهش تعداد شبانه‏روزى‏هاى بزرگ و تقسیم کودکان به گروههاى کوچک‏تر منجر شد. ابتدا کودکان به گروههاى یکصد و پنجاه نفرى و سپس به مرور زمان به گروههاى چهل و سه نفرى تقسیم شدند.

براساس مطالعات بعدى که انجام گرفت مشخص شد تعداد زیاد و نیز اقامت طولانى‏مدت کودکان و نوجوانان در مراکز شبانه‏روزى، از عمده‏ترین ریشه‏هاى معضلات موجود در این بخش به حساب مى‏آید. بنابراین در سال 1377 به منظور سامان‏دهى مجدد مراکز شبانه‏روزى و کوچک‏سازى آنها با ظرفیت حداکثر بیست نفر و با عملکرد حرفه‏اى و بافت و کیفیتى شبیه به خانواده «دفتر شبه‏خانواده» تشکیل شد.
این دفتر به عنوان دفتر کل زیرمجموعه معاونت امور اجتماعى سازمان بهزیستى کشور، مسئولیت مجموعه فعالیت‏هاى حمایتى، نظارتى و حفظ حقوق کودکان و نوجوانانى را دارد که به دلایل مختلف خانواده خود را از دست داده و فاقد سرپرست مؤثر و باصلاحیت هستند.

دفتر شبه‏خانواده‏

در تعریف «دفتر شبه‏خانواده» به طور اجمالى مى‏توان گفت این دفتر ضمن حفظ بافت خانوادگى، مراقبت و پرورش یک الى سه نفر از کودکان تحت سرپرستى خانواده بهزیستى را به طور موقت و با نظارت کارشناسى سازمان بر عهده دارد. گذشته از این تعریف اجمالى، مى‏توان به شرح وظایف این دفتر این گونه اشاره کرد:
- انجام مطالعات و ارائه دیدگاهها، نظریات و پیشنهادات به منظور ارتقاى سطح کیفى خدمات حمایت از کودکان و نوجوانان بى‏سرپرست و بدسرپرست در بخش‏هاى دولتى و غیر دولتى.
- تهیه و تنظیم، طبقه‏بندى، بررسى و تجزیه و تحلیل اطلاعات موجود در مورد کودکان بى‏سرپرست و چگونگى حمایت از آنان در بخش‏هاى دولتى و غیر دولتى.
- تدوین ضوابط، دستورالعمل‏ها و آئین‏نامه‏هاى اجرایى مبتنى بر اصول حرفه‏اى. با توجه به استانداردها و با هدف ارتقاى کیفیت خدمات و حفظ پویایى آن.
- بررسى قوانین و ضوابط حقوقى مربوط به حمایت از کودکان بى‏سرپرست و صیانت از کرامت، حقوق و منافع آنان و ایجاد زمینه و اقدام جهت رفع مشکلات و موانع قانونى و حقوقى در راستاى ارائه خدمات بهتر.
- تهیه و تنظیم ضوابط و دستورالعمل‏هاى لازم جهت تسهیل ترخیص فرزندان به دامان خانواده و جامعه با حفظ و حراست از کرامت، حقوق و منافع آنان.
- طراحى و ایجاد زمینه جهت تغییر ساختار شبانه‏روزى‏هاى موجود و حرکت در جهت گسترش واحدهاى شبه‏خانواده.
- ترغیب و حمایت از مشارکت‏هاى مردمى در اشکال مختلف مادى و معنوى، پذیرش فرزندان و تشکیل مراکز شبه‏خانواده (خیریه و نیمه دولتى) با همکارى دفتر مشارکت‏هاى مردمى.
اما حمیدرضا الوند معاون دفتر امور شبه‏خانواده سازمان بهزیستى در باره این وظایف مى‏گوید: مأموریت اصلى دفتر امور شبه‏خانواده سازمان بهزیستى، مراقبت شبانه‏روزى و پرورش و تربیت کودکانى است که به نوعى سرپرست دائمى خود را از دست داده یا فاقد سرپرست باصلاحیت و مؤثر هستند. یعنى به عناوین مختلف از طریق مراجع قضایى والدین آنان رد صلاحیت شده و نگهدارى آنان در خانواده موجب آزار جسمانى، روانى و تخریب شخصیتى مى‏شود.

به گفته وى، فوت والدین با 25 درصد، عدم صلاحیت والدین به دلیل فسادهاى اخلاقى و رفتارى و اعتیاد 24 درصد، زندانى شدن والدین به دلیل مشکلات مالى و قتل غیر عمد و غیره 12 درصد، نداشتن پدر و مادر مشخص و رهاشدگى 11 درصد، مفقود شدن والدین 8 درصد و سایر علل نیز با 8 درصد مهم‏ترین علل پذیرش کودکان است.
بنا به اظهار این مسئول از حدود بیش از 14 هزار کودک تحت سرپرستى سازمان بهزیستى، 30 درصد بى‏سرپرست کامل و 70 درصد فاقد سرپرست با صلاحیت و مؤثر هستند.
از سوى دیگر طبق اظهار دکتر نبى‏اللَّه عشقى ثانى مدیر کل دفتر امور شبه‏خانواده سازمان بهزیستى 380 مرکز شبه‏خانواده در کشور فعالیت دارند که وظیفه این مراکز نگهدارى از افراد زیر 18 سال بى‏سرپرست یا بدسرپرست است که به هر علتى از نعمت پدر و مادر محروم هستند. از این تعداد، 219 مرکز غیر دولتى و 161 مرکز دولتى است.
به گفته وى از 15 هزار کودک تحت پوشش سازمان بهزیستى، 7 هزار و 500 کودک و نوجوان در مراکز خانه کودک و نوجوانان (شبه‏خانواده) در سراسر کشور نگهدارى مى‏شوند که 20 درصد آنان زیر 6 سال، 33 درصد بین 6 تا 12 و 36 درصد بین 12 تا 18 سال سن دارند.
به بیان این مسئول، والدین 20 درصد کودکان این مراکز صلاحیت نگهدارى آنان را نداشته‏اند، 15 درصد کودکان فاقد پدر و مادر، 15 درصد کودکان رها شده و همین میزان نیز فرزندان طلاق هستند و مابقى به دلایل دیگر از قبیل بیمارى صعب‏العلاج والدین در این مراکز نگهدارى مى‏شوند.

عشقى ثانى اظهار مى‏کند که مراکز مراقبت از کودکان و نوجوانان (شبه‏خانواده) هر یک حدود 15 الى 20 فرزند را در خود جاى داده‏اند و باید خاطرنشان کرد این مراکز مانند خانه همه امکانات و ملزومات را شامل مى‏شود. به علاوه تمام این مراکز بدون تابلو هستند و مددکار و روانشناس نیز دارند.
به گفته وى براى حفظ شأن و شخصیت کودکان، ساختمان‏ها مانند آپارتمان‏هاى مسکونى بدون نشانه‏اى بر روى سر در این مراکز است.
به اعتقاد وى نباید فرزندان بى‏سرپرست از بقیه منفک شوند بلکه باید به مدارس عادى رفته و در کنار هموطنان خود زندگى را بگذرانند.

خدمات دفتر شبه‏خانواده‏

دفتر شبه‏خانواده سازمان بهزیستى همانند سایر ارگان‏ها و سازمان‏ها علاوه بر داشتن وظایف، ارائه‏دهنده خدماتى به مخاطبان خویش است که طبق قوانین و ضوابط موجود براى آن تعریف شده است.
بنا بر تعریفى که سازمان بهزیستى براى این دفتر ارائه داده، این نهاد ارائه‏دهنده پانزده نوع خدمات به مخاطبان خود شامل کودکان و نوجوانان است. مانند: پذیرش کودکان بى‏سرپرست و فاقد سرپرست مؤثر با صلاحیت، ارائه خدمات تخصصى و تربیتى به کودکان داراى مشکلات عاطفى، رفتارى (خانه‏هاى تربیتى)، مراقبت و پرورش فرزندان در خانه کودکان و نوجوانان (6 الى 18 سال)، انجام امور مربوط به فرزندخواندگى، مراقبت از کودکان بى‏سرپرست داراى معلولیت در خانه‏هاى کودکان و نوجوانان، اجراى طرح بیمه آتیه فرزندان، اجراى برنامه‏هاى فرهنگى و تربیتى جهت فرزندان مقیم مراکز شبانه‏روزى، حمایت‏هاى مادى و رفاهى به فرزندان تحت پوشش سازمان بهزیستى (کمک‏هاى غیر مستمر)، پرداخت هزینه‏هاى دانشجویى به فرزندان دانشجوى تحت پوشش، ایجاد مراکز مشاوره و همیارى فرزندان ترخیص شده یا در شرف ترخیص، کمک به ایجاد اشتغال پایدار براى فرزندان ترخیص شده و یا در شرف ترخیص، طرح ساماندهى و حمایت از فرزندان زندانیان، سرپرست داوطلب و کمک به ایجاد و توسعه مراکز غیر دولتى و هیئت امنایى از جمله این موارد ذکر شده است. اما اینکه هر یک از این خدمات یاد شده با چه هدفى ارائه مى‏شود، توضیح کامل‏ترى را مى‏طلبد که به ذکر آن مى‏پردازیم.

پذیرش کودکان بى‏سرپرست و فاقد سرپرست مؤثر و باصلاحیت‏

سازمان بهزیستى سعى دارد با ایجاد مراکز شبانه‏روزى دولتى و غیر دولتى براى کودکانى که به دلایلى به طور دائم یا موقت از سرپرستى مؤثر و باصلاحیت محرومند، سرپناهى مناسب و امن همراه با خدمات و فعالیت‏هاى حرفه‏اى در جهت سلامت جسمى، اجتماعى، روانى و شرایط رشد و بالندگى معنوى و اجتماعى و علمى، همچنین خودکفایى براى آنان فراهم آورد. با این اقدام، حمایت، حفظ، مراقبت و صیانت از حقوق، کرامت و منافع کودکان و نوجوانان، اجتناب از اقامت درازمدت آنان و نیز انتقال موقت یا دائم با نظارت حرفه‏اى به دامان خانواده به عنوان اهداف اصلى دنبال مى‏شود.
گفتنى است کودکان و نوجوانانى که بنا به دلایلى به طور دائم یا موقت از سرپرستى مؤثر و باصلاحیت محروم شده‏اند، از دریافت‏کنندگان این گونه خدمات هستند.

ارائه خدمات تخصصى و تربیتى به کودکان داراى مشکلات عاطفى، رفتارى (خانه‏هاى تربیتى)
این خانه‏ها طبق وظایف سازمان و به منظور فراهم کردن فرصت لازم براى رشد کودکانى که به لحاظ شرایط محیطى (خانوادگى، اجتماعى، اقتصادى و فرهنگى) با مشکلات عاطفى و رفتارى مواجه هستند پدید آمده است. ایجاد شرایط بهتر براى پذیرش و جذب آنان در میان دیگر کودکان مقیم مراکز شبانه‏روزى، خانواده و جامعه از جمله خدمات مورد نظر این خانه‏هاست.
لازم به ذکر است ارائه خدمات تخصصى مطلوب به کودکان داراى مشکلات عاطفى و رفتارى با هدف آماده‏سازى کودکان و بازگشت آنان به خانواده، شبه‏خانواده، فرزندخواندگى و خانه‏هاى کودکان و نوجوانان تحت نظارت سازمان بهزیستى از اهم اهداف این بخش است که از سوى مسئولان دنبال مى‏شود.
در این بخش خدمات شامل کودکانى مى‏شود که به دلایل مختلف از قبیل بى‏سرپرستى و یا نداشتن سرپرست مؤثر و باصلاحیت و یا وجود سوء رفتار در خانواده و یا جامعه به طور موقت آمادگى و درایت اجتماعى و روانى لازم را از دست داده‏اند و نیازمند دریافت خدمات تخصصى در دوران گذار تربیتى - درمانى به منظور بازتوانى روانى و رشد اجتماعى خویش هستند.
در این خانه‏ها کارشناس و مسئول خانه، مربى امور تربیتى به ازاى هر 10 نفر کودک، یک نفر در هر شیفت کارى، یک پزشک عمومى (پاره‏وقت)، یک روانپزشک (پاره‏وقت)، یک مددکار و چهار نفر نیروى خدماتى به ارائه خدمات مى‏پردازند.

مراقبت و پرورش فرزندان در خانه کودکان و نوجوانان (6 الى 18 سال)

سازمان بهزیستى با ایجاد خانه‏هاى کودکان و نوجوانان، فرزندانى را که بى‏سرپرست یا فاقد سرپرست مؤثر هستند و بین 6 الى 18 سال سن دارند، مورد پذیرش و مراقبت قرار مى‏دهد. این بخش فراهم آوردن شرایط مناسب زندگى براى فرزندان در خانه‏هاى کودکان و نوجوانان و جلوگیرى از بروز آسیب‏هاى اجتماعى در میان فرزندان را هدف خود قرار داده است.

انجام امور مربوط به فرزندخواندگى‏

واگذارى دائمى سرپرستى کودکان بدون ولىّ شناخته شده تحت سرپرستى سازمان به خانواده‏هاى متقاضى که واجد شرایط قانون جارى حمایت از کودکان بى‏سرپرست هستند، از وظایف این بخش است. کمک به حفظ ساختار و صیانت خانواده و تأمین منافع مادى و معنوى کودک، دو هدف حائز اهمیت تعریف شده براى مسئولان این گروه است.

مراقبت و پرورش فرزندان در خانه‏هاى مستقل‏

سازمان بهزیستى با ایجاد خانه مستقل فرزندان، زمینه همزیستى خواهران و برادرانى که در خانه‏هاى مختلف سازمان مورد مراقبت قرار گرفته‏اند، در یک خانه مستقل و در کنار هم فراهم مى‏کند. با این کار اهدافى چون همزیستى خواهران و برادران در فضایى شبیه به خانواده و پذیرش بخشى از مسئولیت‏هاى زندگى توسط فرزندان دنبال مى‏شود.

مراقبت از کودکان بى‏سرپرست داراى معلولیت در خانه‏هاى کودکان و نوجوانان‏

شناسایى کودکان بى‏سرپرست ساکن در مراکز توانبخشى و خانه‏هاى کودکان و نوجوانان به منظور ارائه فرصت‏هاى برابر و رفع تبعیض نسبت به آنان، از جمله خدمات این بخش است. با انجام این عمل اهدافى مانند ارائه خدمات تخصصى به کودکان بى‏سرپرست معلول با هدف فراهم کردن فرصت‏هاى برابر، ارتقاى آگاهى و حساسیت، تقویت برنامه‏ریزى مشترک جهت ارتقاى سطح خدمت‏رسانى و رفع تبعیض نسبت به آنان، ایجاد نظام هماهنگ براى رعایت حقوق کودکان معلول و غیر معلول، ارائه فرصت‏هاى برابر از طریق ایجاد مجموعه‏هاى واحد با رعایت استانداردهاى مناسب و رعایت اصل شامل‏سازى دنبال مى‏شود.

اجراى طرح بیمه آتیه فرزندان‏

سازمان بهزیستى به منظور رفع مشکلات مسکن، ازدواج، جهیزیه، اشتغال و تحصیلات عالى فرزندان تحت حمایت خود، ماهیانه به ازاى هر کودک مبلغ 200 هزار ریال به شرکت سهامى بیمه پرداخت مى‏کند. با این اقدام نوعى سرمایه‏گذارى درازمدت براى فرزندان تحت پوشش انجام مى‏شود. در واقع با این عمل ایجاد سرمایه‏اى مناسب و مطمئن براى آتیه فرزندان که پس از ترخیص پشتوانه محکمى براى آینده آنان باشد هدف قرار گرفته است.
گفتنى است فرزندان تحت پوشش سازمان بهزیستى که در خانه‏هاى کودکان و نوجوانان (شبه‏خانواده) مورد مراقبت و پرورش قرار داشته و بى‏سرپرست هستند از این خدمات بهره‏مند مى‏شوند.

حمایت‏هاى مادى و رفاهى به فرزندان تحت پوشش سازمان بهزیستى (کمک‏هاى غیر مستمر)

با توجه به اینکه سازمان بهزیستى کشور تنها متولى قانونى کودکان بى‏سرپرست در کشور شناخته مى‏شود و مسئولیت تأمین کلیه نیازهاى آنان را دارد، در تخصیص اعتبارات مى‏بایست اولویت این بخش را مد نظر قرار داده تا در مراحل مختلف حمایت ضرورى براى تأمین رفاه، سلامت، رشد، پرورش و زندگى مستقل فرزندان را فراهم کند. این بخش براى تأمین شرایط زندگى سالم و با عزت و کرامت با ایجاد شرایط رفاهى مناسب براى فرزندان ایجاد شده است.
تأمین هزینه پوشاک فرزندان در خانه‏هاى کودکان، پرداخت پول توجیبى ماهیانه، تهیه و تأمین ایاب و ذهاب فرزندان محصل و غیر محصل، برنامه‏ریزى مناسب جهت اوقات فراغت آنان، تأمین کلیه
هزینه‏هاى آموزشى و ثبت نام فرزندان مطابق با نیازهاى فردى و با هدف تأمین فرصت‏هاى برابر، پرداخت هزینه‏هاى بهداشتى، دایه، عیدى و کمک هزینه از جمله وظایف بر دوش گذاشته این بخش است.

پرداخت هزینه‏هاى دانشجویى به فرزندان دانشجوى تحت پوشش‏

کلیه هزینه‏هاى آموزشى و ثبت نام فرزندان مطابق نیازهاى فردى و با هدف تأمین فرصت‏هاى برابر و پرورش مناسب و با عزت فرزندان در همه مقاطع از جمله دانشگاه، آموزشگاههاى مراکز آموزش فنى و حرفه‏اى، همچنین تأمین هزینه‏هاى مربوط به استفاده از معلم تقویتى، شرکت در کلاس‏هاى کنکور، تهیه وسایل و ابزار و کتب آموزشى با ارائه مدارک معتبر طبق دستورالعمل اجرایى بخش هزینه‏ها، از جمله خدمات ارائه شده این بخش است.

ایجاد مراکز مشاوره و همیارى فرزندان ترخیص شده یا در شرف ترخیص‏

به منظور متعالى ساختن جوانان ترخیص شده و یا در شرف ترخیص و خارج کردن آنان از مشکلات و آفت‏هاى احتمالى و براى ایجاد زمینه‏هاى یک زندگى عادى و مصونیت از تبعات منفى ناشى از اقامت‏هاى طولانى و یا ادوارى در شبانه‏روزى‏ها، راهکارهاى مناسبى در این بخش تدارک دیده شده است.

اعضاى این گروه اهدافى چون ایجاد شبکه حمایتى مناسب اجتماعى و اقتصادى براى فرزندانِ ترخیص شده، ارائه خدمات  مشاوره‏اى و مددکارى و سازماندهى و رفع مشکلات عمومى، کمک به رفع مشکلات متعددى که فرزندان بعد از ترخیص با آن مواجه هستند، ایجاد هماهنگى ستادى میان بخش‏هاى اجرایى و فرزندان ترخیص شده و کمک به ایجاد تشکل‏هاى مورد نیاز با هدف همیارى و مشارکت فرزندان ترخیص شده را مد نظر خود قرار داده‏اند. افرادى که تمام یا مقطعى از دوران کودکى، نوجوانى یا جوانى خویش را در مراکز شبانه‏روزى طى کرده باشند، از جمله کسانى هستند که از این خدمات بهره مى‏گیرند.

کمک به ایجاد اشتغال پایدار براى فرزندان ترخیص شده و یا در شرف ترخیص‏

به کارگیرى توانایى‏هاى فکرى و جسمى جمعیت هدف به نحوى که در ازاى انجام آن شغل، فرد به استقلال نسبى مالى برسد، جزو خدمات ارائه شده توسط این بخش است. برنامه‏ریزى در راستاى قطع وابستگى جمعیت هدف از خدمات سازمان بهزیستى، هدایت جمعیت هدف به سوى خودکفایى از طریق اشتغال مولد و پایدار و نیز علاوه بر جنبه اقتصادى، جنبه درمانى اشتغال نیز از اهداف این گروه است که منجر به ایجاد اعتماد به نفس، خودکفایى و تبدیل استعدادهاى بالقوه به بالفعل مى‏شود.
از جمله کسانى که از این خدمات بهره‏مند مى‏شوند، فرزندان ترخیص شده یا در شرف ترخیص مراکز شبانه‏روزى دولتى و غیر دولتى هستند که نیاز به حمایت‏هاى اقتصادى و اجتماعى دارند.
از جمله تسهیلات ارائه شونده از سوى این بخش به گروههاى هدف، اعطاى تسهیلات وام‏هاى اشتغال‏زایى و وام‏هاى بلاعوض است.

طرح ساماندهى و حمایت از فرزندان زندانیان‏

با توجه به حضور تعدادى از کودکان به همراه مادران زندانى خویش در بند زنان زندان‏هاى کشور، سازمان بهزیستى به عنوان متولى حمایت از حقوق کودکان و به منظور پیشگیرى از آسیب‏پذیرى این کودکان در هماهنگى با سازمان زندان‏ها اقدام به ساماندهى فرزندان زندانیان جهت انتقال آنان به خانواده خودى و بستگان، خانواده‏هاى داوطلب و یا مراکز شبه‏خانواده سازمان بهزیستى کشور کرده است.
انتقال فرزندان همراه مادران زندانى از محیط زندان به خانواده بستگان، خانواده داوطلب خانه‏هاى کودکان و نوجوانان و یا شیرخوارگاههاى خارج از بند با تأکید بر حفظ و تداوم ارتباط فرزندان با مادر خویش از جمله اهداف مورد نظر این گروه است.

سرپرست داوطلب‏

سرپرست داوطلب، شخص حقیقى یا حقوقى است که به صورت داوطلبانه و با انگیزه‏هاى معنوى به شیوه‏هاى گوناگون از
کودکان بى‏سرپرست غیر معلول و معلول مطابق آئین‏نامه حمایت مى‏کند که ارائه این وظیفه نیز در حیطه فعالیت‏هاى دفتر شبه‏خانواده است.
دفتر شبه خانواده در این بخش جلب حمایت‏هاى مادى و معنوى اشخاص حقیقى و حقوقى خیّر از کودکان بى‏سرپرست را هدف خود قرار داده است. این طرح حمایت مشخص و شفاف از فرد فرد کودکان و نوجوانان را به طور ویژه مد نظر خود دارد.
کودکان مقیم در مراکز شبانه‏روزى دولتى بهزیستى، کودکان مقیم در مراکز هیئت امنایى و خیریه، کودکان مقیم در خانواده که بى‏سرپرست هستند، کودکان واگذار شده به بستگان سببى و نسبى و خانواده‏هاى داوطلب و کودکان ترخیص شده از مراکز شبانه‏روزى که زندگى مستقل دارند، از جمله کسانى هستند که مى‏توانند از این مزایا بهره‏مند شوند.

کمک به ایجاد توسعه مراکز غیر دولتى و هیئت امنایى‏

این مراکز تجمعى از گروههاى داوطلب مردمى بوده و هدف فعالیت آنان کسب درآمد نیست، بلکه رفع نیاز جامعه یا گروهى از جامعه هدف است. با توجه به طرح کوچک‏سازى در مراکز دولتى این مؤسسات غیر دولتى جهت ایجاد مراکز شبانه‏روزى اقدام و بر مبناى پذیرش اساسنامه مورخ 23 خرداد ماه سال 1383 تشکیل شده و با رعایت ضوابط و دستورالعمل‏هاى سازمان فعالیت مى‏کنند. ارائه چنین خدماتى نیز از جمله وظایف دفتر شبه‏خانواده محسوب مى‏شود.

کاهش نقش متمرکز دولت در امور مددجویان و تحقق اهداف تشکل‏هاى غیر دولتى در گسترش خدمات به جامعه هدف، انجام فعالیت‏هاى مختلف بهزیستى توسط بخش غیر دولتى و ارتقاى استاندارد خدمات در بخش‏هاى غیر دولتى، تشویق و ترغیب بخش غیر دولتى به ایجاد و توسعه مراکز شبانه‏روزى و تقویت اهرم نظارت، کاهش تعداد فرزندان در مراکز دولتى (کوچک‏سازى مراکز اردوگاهى) و تقویت طرح‏هاى مشارکت فعال مردم در حمایت از فرزندان از جمله اهداف تعریف شده در این بخش است که توسط اعضا دنبال مى‏شود.
گفتنى است متقاضیان ایجاد و گسترش مراکز شبانه‏روزى که داراى هیئت امنایى با شخصیت حقوقى باشند از جمله گروههایى هستند که مى‏توانند به فرزندان مقیم مراکز شبانه‏روزى ارائه خدمت کنند.

همه چیز براى نزدیکى بیشتر به «خانواده»

شرح وظایف و خدمات ارائه شده در مراکز تحت پوشش «دفتر شبه‏خانواده» سازمان بهزیستى کشور نشان مى‏دهد براساس تجربیات موجود در امر سرپرستى کودکان، نوجوانان و جوانان مى‏بایست ویژگى‏هاى خانواده در کوچک بودن، تعداد مربیان اندک و مشخص که با افراد انس و علاقه ایجاد کنند و رسیدگى به امور معنوى مددجویان به طور جدى مد نظر قرار گیرد.
به عبارت دیگر تنها دیوارهایى که افرادى را دور هم جمع کند و در چارچوب آن صرفاً به نیازهاى مادى آنان پرداخته شود، پاسخگو نخواهد بود. بى‏شک تجربیات به دست آمده در اشکال سابق پرورشگاهها، ناهنجارى‏هایى را در پى داشته که مى‏توان نمونه‏هاى آن را در خانواده‏هاى از هم گسیخته نیز مشاهده کرد. وقتى پدر و مادر تنها نگران مسائل مادى فرزندان‏شان باشند و از محبت و یکرنگى در خانواده کمتر اثرى باشد، وقتى اعضاى خانواده به اجبار کنار یکدیگر باشند و اهداف و انگیزه‏ها و سلایق مشترک، آنها را به هم نزدیک نسازد، خانه تنها پرورشگاهى است خالى و سست‏بنیاد؛ جایى که دل‏ها از آن فرار مى‏کنند.
اگر حوصله کردید یک بار دیگر به شرح وظایف بخش‏هاى مختلف «دفتر شبه‏خانواده» نگاهى بیندازید. تلاش براى ساختن محیطهاى کوچک با مربیان مشخص، کوشش براى یافتن خانواده‏هایى که فرزندان به آنجا منتقل شوند، حذف تابلوها از سر در پرورشگاهها و نامشخص بودن کودکان بى‏سرپرست در مدارس، همه پیروى از اصولى انسانى برابر با مقتضیات بشرى است.
خانواده ویژگى‏هایى دارد که باید رعایت شود. گاه یک مادر با اتخاذ روش‏هاى نادرست ممکن است آنچه به فرزندانش عطا مى‏کند جز ناهنجارى به بار نیاورد و گاه پدرى با رفتارهاى ناروا مى‏تواند هر امن و آرامشى را از فرزندانش بگیرد.
اینکه امروزه پرورشگاهها نیز در تلاشند تا خود را به ویژگى‏هاى خانواده نزدیک سازند، دلیلى است براى اینکه بیندیشیم «تعریف واقعى خانواده چیست؟»