تربیت کودک

تربیت کودک

مهرنوش اکبری

چکیده: خانواده اولین محیطی است که زمینه­ی رشد بهتر کودک در آن میسر است و بیش­ترین رفتار کودک بسته به رفتارهایی است که در محیط خانه دیده و یا آموخته است.

بنابراین خانواده­ها مسئولیت دارد که به تمام نیازهای کودک توجه نموده و به دنبال ارضای نیازهای اساسی او باشد. تولد کودک هم­زاد با نیازهای زیستی، روانی و اجتماعی است که برآوردن آن نیازها بر رفتار کودک تأثیر گذاشته و او را به سمت سلامت و بهداشت روانی سوق خواهد داد.

آن­چه در این نوشتار مورد بررسی قرار می­گیرد موضوعی است تحت عنوان کنترل و هدایت رفتار کودکان به این امید که راهنمای خانواده در ارتباط با کودکان باشد.

 

مفهوم­شناسی:

یکی از مباحثی که خواننده را در بهتر فهمیدن موضوع کمک می­کند بحث واژه­شناسی است که باعث تعیین محدوده­ی بحث خواهد شد بنابراین ضرورت دارد که واژه­ها و اصطلاحات کلیدی مورد بحث و بررسی قرار گیرد.

1.      کنترل:

کنترل[1] یکی از هدف­های علم است، مثلاً جلوگیری از بزه­کاری نوعی کنترل با هدف روان­شناسی است.[2]

2.      هدایت:

هدایت،[3] رفتار خودآگاهانه­ی فرد است که موازین مقرر شده به وسیله­ی محیط آن را تعیین می­کند[4]. آن نوع رفتار فرد را گویند که از روی بصیرت و پیش­بینی سر می­زند به ویژه از نقطه نظر معیارهای اخلاقی.[5]

3.      رفتار:

رفتار،[6] هر فعالیت و عملی که موجود زنده انجام می­دهد و متضمن کارهای بدنی آشکار و پنهان ، اعمال فیزیولوژیک، عواطف و فعالیت عقلی است. این اصطلاح برای هر عمل خاص یا مجموعه­ی اعمال به کار می­رود.[7] از معانی اصطلاحات استفاده می­شود که می­توان از رفتارهای بد کودک جلوگیری و او را به سمت رفتار مطلوب هدایت کرد، اگرچه نیازمند یک سری عواملی است که هر کدام طرح خواهد شد. از عوامل، فقط آن­چه مهم به نظر می­رسد مورد تحلیل و بررسی قرار خواهد گرفت چون تربیت کودک امر دشوار و بسیار پیچیده­ای است و عوامل زیادی در آن دخیل است.

 

نظارت خانواده:

 یکی از راه­های کنترل و مؤثر در هدایت رفتار کودکان، نظارت صحیح خانواده است. این امر در اسلام هم مورد توجه خاص قرار گرفته و به عنوان یکی از حقوق مسلم مطرح گردیده نظارت و تربیت صحیح از حقوقی است که بیش­تر به عهده­ی پدر گذاشته شده. تربیت به معنای راهنمایی و هدایت، به مصالح و نیازهای کودک وابسته است چنان­که کلمه­ی تربیت را راغب اصفهانی چنین تفسیر و توضیح داده است که: الرب فی الاصل التربیه و هو انشاء الشی حالاً فحالاً الی حد التمام، ولا یقال الرب مطلقاً الا لله تعالی المتکفل بمصلحت الموجودات.[8]

واژه­ی رب به معنی تربیت است و آن ایجاد شی است به تدریج از حالتی به حالت دیگر تا به حد تمام و کمال برسد و این واژه (رب) هم فقط به خدایی متعال صادق است که عهده­دار تمام مصالح موجودات است.

در نتیجه، تربیت باید صحیح و نظارت بر امورات و کارهای کودک کاملاً دقیق و مداوم باشد. در نظارت دقیق به نیازهای اصلی و اساسی کودک توجه می­شود نظارت و تربیت از حقوق کودک است که غفلت در آن مذموم و ناپسند است در عین حال تدریجی.

حقوق کودک؛

در اسلام کودک عضوی از اعضای جامعه است و از حقوقی نیز برخوردار است. اگر این حق مورد توجه قرار گیرد، نیاز به کنترل و مراقبت بیش­تر از کودک لازم نخواهد بود چون آن انتظار که  از کنترل و مراقبت می­رفت مورد ارزیابی قرار داده­ایم چنان­که امام علی (ع) فرمود: حق الولد علی الوالد ان یحسن اسمه و یحسن ادبه و یعلمه القرآن[9]

حق فرزند بر پدر این است که اسم نیکو برای فرزندش برگزیند و تربیت صحیح و آموزش قرآن است. این­ها بخشی از حقوقی است که باید اداء شود و وظیفه­ی خانواده­ها­ست که درا ین ارتباط تمام همت و تلاش خود را به کار گیرند و از خدای بزرگ در اداء حقوق استمداد نمایند چنان­که امام معصوم (ع) فرمود:  واعنّی علی تربیتهم و تأدیبهم و برّهم ... خداوندا یاری­ام کن که فرزندان خود را تأدیب و تربیت کنم و به آنان نیکی نمایم .[10]

در اسلام که مسئله­ی تربیت به عنوان یکی از حقوق اساسی مورد توجه قرار گرفته و امام سجاد(ع) از قادر متعال برای ادای این حق کمک و یاری می­خواهد دو مسئله­ی مهم و اساسی را می­توان از آن فهمید؛

1-   تربیت در سنین کودکی از ارزش و اهمیت خاص برخوردار است. در این دوره، کودک پیوسته با پدر و مادر بوده و روحیه­ی تأثیر­پذیری در آن­ها نیز بیش­تر خواهد بود.

2-   مسئله­ی مهم دیگر این است که فرزند اگر در سنین کوچکی تربیت نشود امکان اصلاح و تربیت او در آینده بسیار اندک و تأثیرپذیری­اش نیز دشوار خواهد شد. در نتیجه  به تربیت صحیح و آموزش کودکان به عنوان یک حق نگاه شود.

الگوی خوب؛

انسان فطرتاً نیازمند الگو است و به دنبال این است که رفتار خود را با الگوی انتخابی تطبیق دهد. فلذا ارائه­ی الگوهای متعالی و قابل پیروی از مهم­ترین امور تربیت انسانی است. امیرمؤمنان علی­(ع) در این باره فرموده­اند:

واقتدوا بهدی بنیکم فانه افضل الهدی و استنوا بسنته فانها اهدی السنن.[11]

یعنی به سیرت پیامبرتان اقتدا کنید که برترین سیرت­هاست و به سنت او بگروید که راهنماترین سنت­هاست.

بدون الگو، تربیت دشوار بلکه غیر ممکن خواهد بود لذا اسلام برخلاف مکاتب مادی و غیر الهی، الگوهای کامل را به جهان انسانیت معرفی نموده و از همگان می­خواهد که به آنان اقتدا کنند، چون الگوهای کامل، تجلی آیات الهی و نمایان­گر اسلام واقعی­اند.

به پاسخ این فطرت الهی، خداوند چنین معرفی نمود که؛ ولقد کان لکم فی رسول الله اسوه حسنه لمن کان یرجوالله و الیوم الاخر و ذکر الله کثیراً.[12]

در این آیه­ی شریفه پیامبر گرامی اسلام به عنوان الگوی شایسته به مردم معرفی گردید تا پیروان حضرت وجود مبارک او را در رفتار و کردار و اخلاق، سرمشق خود قرار دهند و از هر گونه انحراف و کج روی به دور باشند به قول مرحوم لاهیجی:

هیچ کس را نیست ره سوی وصال

تا نباشد رهبرش صاحب کمال.

این بخش را با سخنانی از امیرمؤمنان علی(ع) در مسجد کوفه به پایان می­بریم؛

فاین تذهبون؟

و انی توفکون؟ والاعلام قائمه والایات واضحه و المنار منصوبه فاین یتاه بکم؟ بل کیف تعمهون و بینکم عتره نبیکم ...[13]

پس کجا می­روید؟ و چگونه شما را برمی­گردانند در حالی که پرچم­ها برپاست و نشانه­ها آشکار و هویدا و مشعل­ها در اهتزاز ، پس به کدام سو شما را حیران و سرگردان نموده­اند؟ بلکه چگونه سرگشته و حیرانند؟ با آن­که عترت پیامبر شما به عنوان الگو در میان شمایند.

 

عدالت:

یکی دیگر از عوامل کنترل و هدایت رفتار کودکان، در نظر گرفتن عدالت و اجرای آن در خانواده است. در خانواده­ای که روحیه عدالت­خواهی بر آن حاکم است، هیچ گاه فرزندان از مسیر طبیعی خارج نخواهند شد اکثر انحرافات به­خاطر بی­عدالتی­ها­یی است که کودک در تلاش است از آن مصون بماند پیامبر اسلام فرمود اعدلوا بین اولادکم کما تحتون ان یعدلوا بینکم فی البر و اللطف[14]

میان فرزندان خود به عدالت رفتار نمایید هم چنان که مایلید در نیکی و مهربانی با شما به عدالت رفتار کنند.

افراط و تفریط در مورد کودک مذموم است و مورد سرزنش چنان­چه امام باقر(ع) فرمود:

شرالاباء مَن دَعاهُ0 البِرّ الی الافراط[15]

یعنی بدترین پدران کسانی هستند که در نیکی از حد اعتدال تجاوز کرده به زیادهروی گرایش یابند.

در حدیثی دیگر پیامبر اسلام(ص) فرمود: خدا رحمت کند کسی را که فرزندش را بر نیکی و نیکوکاری کمک نماید. سؤال شد چگونه؟ حضرت در جواب فرمود: یقبل میسوره و یتجاوز عن معسوره ولا یرهقه ولا یخرق به[16]. یعنی آن­چه از دست او (کودک) برآید قبول کند و از آن­چه بر او دشوار است درگذرد چون که طاقت آن را ندارد تحمیل نکند و او را به اعمال سفیهانه نکشاند. پس بهترین مربی و خوب­ترین و خیرخواه­ترین پدر و مادر کسانی هستند که به عدالت رفتار می­کنند و حتی خواسته­ها و نیازهای کودکان­شان را نیز تعدیل می­کنند. امام علی(ع) در نامه به فرزندش امام حسن مجتبی(ع) می­فرمایند: وانما قلب الحدث کا الارض الخالیه ما القی فیها من شی قبلته ...[17]

فرزندم! قلب کودک و نوجوان بسان زمین است که در آن بذر پاشیده نشده، هر آن­چه در آن افکنده شود پذیرا خواهد بود، بنابراین بر پدر و مادر است که با اجرای عدالت خاطره­ی خوشی در ذهن کودک باقی بگذارند و بدانند که تنها تهیه­ی خوراک و لباس و اسباب و وسایل بازی از وظایف پدر و مادر نیست بلکه به هر چیزی به دید عدالت بنگرد.

اگر سلوک و رفتار با کودک، هم­راه با عدالت و مساوات باشد کودک عدالت خواهی را می­آموزد.[18]

ثمره­ی بحث:

یکی از راه­های صحیح کنترل، توجه به نیازهای جسمی و روانی کودک است با تربیت صحیح و نظارت دقیق و ارائه­ی الگوی خوب و کامل می­توان کودک را به سمت خوبی­ها هدایت کرد و انتظار نیکی از او داشت چنان­که پیامبرگرامی اسلام(ص) فرمود:

اذا مات الانسان انقطع عمله الا عن ثلاث، صدقه جاریه و علم ینتفع به و ولد صالح یدعو له.[19]

انسان بعد از فرا رسیدن مرگ، عملش منقطع خواهد شد مگر از سه چیز: 1. صدقه­ی جاریه 2. علمی که (مردم از آن) بهره می­برند 3. و فرزند صالح که برای او دعا کند.

 

 

 

تعداد مشاهده مقاله: 624