مادر فرزندان زهراس

در سوگ سال­گشت وفات حضرت ام البنین(س)

 

 

آغاز سخن

«فاطمه» ملقب به «امّ‌البنین»، دختر «حزام بن خالد بن ربیعه»، از بانوان نمونه­ی صدر اسلام است. او در مکتب اسلام راستین پرورش یافته بود. ام‌البنین(س) زنى باکمال، ادیب و باوقار بود و از روزی که به خانه­ی امیرمؤمنان علی(ع) آمد هر روز بر درخشش او بزرگی و افزوده شد. وی تا پیش از این ازدواج زنی، بی‌نشان اما از خاندانی بزرگ بود ولی تشرف او به همسری  امام، از او چهره‌ای تابناک در تاریخ اسلام ساخت. ام‌البنین(س) از امام، صاحب چهار فرزند شد که عباس(ع) بزرگ‏ترین و درخشنده‌ترین آن­ها به شمار مى‏رفت. همو که از طریق وی نسل علی(ع) تا آفریقا و مرز اروپا گسترش یافت و این­ها همه از افتخارات ام‌البنین(س) است.

فرزندان او در دامان مادرى تربیت یافته بودند که آنان را خدمت­گزار فرزندان فاطمه‏(س) مى‏دانست و چون پروانه، گرد حسنین و زینبین مى‏سوخت. نوشته‏اند هنگام تولد عباس(ع)، امام على‏(ع) نوزاد خود را در آغوش کشید و نوازش کرد. سپس اشک او جارى شد و دستان عباس(ع) را بوسید و او را در آغوش خود فشرد. امّ‌البنین(س) با دیدن این منظره، از او پرسید: «چرا دستان او را مى‏بوسید؟ آیا عیبى در آن هست؟» امام على‏(ع) فرمود: «اگر خویشتن‏دار باشى، خواهم گفت. این دست‏ها در پى یارى فرزندم حسین‏(ع) در کربلا قطع مى‏شوند و ...»(2) اشک در چشمان این مادر حلقه زد، ولى فرو نچکید؛ زیرا عشق و علاقه­ی او نسبت به این خانواده به اندازه‏اى بود که خود و فرزندانش را به دست فراموشی سپرده بود. او به جاى زارى، عزم خود را جزم کرد تا ثمره­ی زندگى‏اش را براى فداکاری در آن روز بزرگ آماده سازد.

  ازدواج امام على(ع) با امّ البنین(س)

ازدواج حضرت على‏(ع) با امّ‌البنین(س) بدین صورت بود که امام از برادر خویش «عقیل» خواست، براى او زنى از خانواده‏اى اصیل، شجاع و خداپرست برگزیند تا پسرى شجاع براى او به دنیا آورد.(3)

عقیل‌بن ابى طالب، یکى از چهار فردى بود که در عصر خود به «نسب‌شناسى» شهرت داشت. چون عقیل از اصالت خاندان و فرهیختگى پدران و جنگ­آورى نیاکان حضرت امّ‌البنین(س) آگاهى داشت، وى را به امیرالمؤمنین(ع) معرفى کرد. امام پس از مشورت با عقیل، از امّ‌البنین(س) خواستگارى کرد. امّ‏البنین‏(س) نیز با کمال رضایت پیشنهاد امام را پذیرفت و با امام ازدواج کرد.(4)

ثمره­ی پیوند

امام على‏(ع) از امّ‌البنین(س) صاحب چهار پسر شد:

 1. ابوالفضل العباس‏(ع).

 2. عبداللّه که در 25 سالگى به دست «هانى بن ثُبیث حضرمى» در کربلا به شهادت رسید.

 3. عثمان که در 21 یا 23 سالگى به دست «خولى بن یزید اصبحى» در کربلا به سختى مجروح و شهید شد.

 4. جعفر که او نیز در سن 19 یا 21 سالگى روز عاشورا، شهد شهادت نوشید.(5)

همه­ی اعضاى این خانواده، از مادر خویش آموخته بودند که چگونه در خط سبز ولایت و امامت فرزندان فاطمه(س) جان خویش را بر کف اخلاص نهند و در این راه، شهد شیرین وصال بنوشند.

تبارشناسى امّ البنین‏(س)

 امّ‌البنین‏(س) زنى سخن‏دان با اندیشه‏هایی بلند و داراى روحى لطیف و شاعرانه بود. او در خانواده‏اى اصیل از «قبیله بنى‌کِلاب»، چشم به جهان گشود. پدرش «حزام» و مادرش «ثمامه» بود.(13)

پدر او حزام بن خالد نیز از خانواده‏اى سلحشور، ادبْ­دوست و شعرپرور بود. «لبید بن ربیعه»، شاعر بزرگ عرب که در عصر جاهلیت مى‏زیسته و از بزرگان جزیره­العرب به شمار مى‏آید، برادر خالد و عموى حزام است. در عصرى که فن شاعرى، اعجازى بى‏بدیل به شمار مى‏رفت و برگزیده‏ترین شعرها را بر دیوار کعبه مى‏آویختند، لبید سراینده­ی یکى از معلّقات سبعه، هفت شعر برگزیده بود و سرشناس‏ترین چکامه‏سراى عربستان به شمار مى‏رفت.

 مشهور است پدر حضرت امّ‌البنین‏(س) که پیش از به دنیا آمدن او، با گروهى از افراد قبیله خود به سفر رفته بود، در عالم رؤیا مى‏بیند در صحرایى نشسته و گوهرى در دست دارد و به آن خیره شده است. در این هنگام، سوارى به سوى او مى‏آید و مى‏گوید: «این درّ را مى‏فروشى؟» حزام پاسخ مى‏دهد: «قیمت آن را نمى‏دانم». سوار مى‏گوید: «من نیز نمى‏دانم، ولى اگر آن را به امیر هدیه کنى، چیزى به تو مى‏دهد که ارزش آن از طلا و نقره والاتر خواهد بود». حزام مى‏پرسد: «آن چیز گران قدر چیست؟» پاسخ مى‏گوید: «همان عزت و شرافت ابدى». حزام از خواب بیدار مى‏شود و تعبیر خواب خویش را مى‏جوید. به او مى‏گویند صاحب دخترى مى‏شوى که آن دختر به عقد شخصیت بزرگى در خواهد آمد. پدر امّ‌البنین(س) از سفر باز مى‏گردد و مى‏بیند خداوند، دخترى به او عنایت فرموده است. رؤیایش به واقعیت مى‏پیوندد و سال‏ها بعد، دخترش به ازدواج بزرگ‌ترین امیر، امام على(ع) در مى‏آید.(14) 

ام‌البنین(س) پس از عاشورا

پس از شهادت امام حسین(ع) و یارانش در روز عاشورا، کاروان اسیران کربلا به سمت کوفه و از آن جا به شام حرکت کرد. در شام رویدادهای مهمی در اعتراض به حاکمیت اموی از سوی اسیران به وقوع پیوست اما شام با همه­ی خاطرات تلخش واگذاشته شد و کاروان به سوى شهرى آشنا حرکت کرد؛ شهرى پر از عطر پیغمبر(ص)؛ به سوى شهر مدینه. تاریخ‏نگاران شیعه و سنى بحث زیادى سر موضوع اربعین اول سید الشهداء(ع) نموده‏اند که آیا کاروان اسیران کربلا، اربعین اول به این سرزمین آمده‏اند یا نه.(34) اما هر چه باشد مقصد نهایى کاروان مدینه بوده است.

آن گاه که کاروان به دروازه مدینه رسید، امام سجاد(ع) به عنوان قافله­سالار کاروان اسیران کربلا به «بشیر بن حَذْلَم»(35) فرمود: «خداى رحمت کند پدر تو را که شاعر بود، آیا تو نیز شعر مى‏گویى؟» بشیر پاسخ داد: «آرى من هم شاعرم» امام به او فرمود: «اکنون به مدینه برو و خبر شهادت پدرم را براى مردم بازگوی» کاروان در آستانه­ی شهر توقف کرد و بشیر پیش­تر رفت تا خبر شهادت امام را به مردم مدینه برساند. به شهر که رسید، با هیچ کس سخن نگفت تا مقابل مسجد پیامبر(ص) رسید، آن گاه با صداى بلند گریست و سرود:

یَا اَهْلَ یَثْرِبَ لا مُقَامَ لَکُمْ بِهَا   قُتِلَ الحُسَیْنُ‏ فَادْمَعِى مِدْرَارُ

  اَلْجِسْمُ مِنْهُ بِکَربَلاءَ مُضَرَّجٌ        وَ الرَّأْسُ مِنهُ عَلَى القَنَاةِ یُدَارُ

«اى مردم مدینه! دیگر مدینه جاى ماندن نیست، حسین‏(ع) کشته شد. پس باید چشم‏ها بر او پیوسته بگریند. جسم او در کربلا آغشته به خون و سرش بالاى نیزه‏ها گردانیده شد».(36)

 مردم گرد بشیر حلقه زدند و به گریه نشستند. بشیر به آن­ها گفت: «اى مردم! اکنون على بن الحسین‏(ع) به هم­راه زینب(س) و دیگر دختران امام على(ع) در آستانه­ی مدینه‏اند. من فرستاده­ی على بن الحسین‏(ع) هستم تا پیغام او را به شما برسانم.» مردم با شتاب به سوى دروازه­ی مدینه به راه افتادند. صداى گریه­ی آنان به گونه‏اى بلند بود که مدینه چنین روزى را به خود ندیده بود.(37)

 مردم سراسیمه خود را به کاروان رساندند و دور اهل بیت امام حسین(ع) حلقه زدند. امام سجاد(ع) بالاى یک بلندى رفت اما گریه امان از حضرت بریده بود و پارچه‏اى که امام با آن اشک‏هایش را پاک مى‏کرد خیس شده بود.(38)

 امام پس از سپاس و ستایش خداوندى آن­چه را در فاصله­ی این هفت یا هشت ماه دیده بود براى مردم بازگفت. امام فرمود: «...اى مردم! چه کسى است که پس از کشته شدن او (امام حسین‏) شادمان باشد؟ کدام دل است که سرشار از اندوه نشود؟ کدام چشم است که اشک از آن باز ایستد؟ آسمان‏ها در سوگ او گریست و دریاها با امواج‏شان و آسمان‏ها با ارکان‏شان بر او گریه کردند. چهار گوشه­ی زمین و درختان با شاخه‏هایشان، ماهیان در موج دریا و فرشتگان و عرش‏نشینان بر او گریستند...

اى مردم ما آواره­ی صحرا شدیم و دور از خانه و کاشانه‏مان، با ما به گونه‏اى رفتار کردند که گویا ما فرزندان بیگانگان هستیم در حالى که نه گناهى مرتکب شده بودیم و نه کار ناپسندى از ما سر زده بود و نه به اسلام آسیبى رسانیده بودیم ... به خدا سوگند اگر پیامبر اکرم‏(ص) نیز در مقابل آن­ها قرار مى‏گرفت ـ اگر چه سفارش‏هایش در مقابل آن­ها بود ـ هم رفتارشان با ما تغییرى نمى‏کرد.

پس همه از خدائیم و به سوى خدا مى‏رویم. از سنگینى و دردناکى و بزرگى فاجعه­ی این مصیبت بزرگ شکایت نزد خدا مى‏بریم از آن چه نسبت به ما روا داشتند که او انتقام گیرنده­ی شکست‏ناپذیر است.(39)

سوگوارى امّ البنین‏(س)

وقتى بشیر بن حذلم مأموریت یافت مردم مدینه را از فاجعه‏اى که در کربلا رخ داده آگاه سازد، حضرت امّ‌البنین(س) جلو آمد و با گریه گفت: «بشیر! از حسین(ع) مرا با خبر کن!» بشیر در پاسخ او گفت: «اى امّ‏البنین! خداى تو را صبر دهاد! عباس‏(ع) تو کشته شد. امّ‌البنین‏(س) دوباره گفت: «از حسین‏(ع) بگو!» بشیر شرح شهادت فرزندان او را بازگفت. او در خلال سخن بشیر گفت: «فرزندان من و آنچه زیر این آسمان است فداى اباعبدالله(ع) باد!» وقتى بشیر چگونگى شهادت امام حسین‏(ع) را گفت، امّ‌البنین‏(س) ناله‏اى زد و گفت: «اى بشیر! بند دلم را پاره کردى».(40)

 او در مدینه مجلس سوگوارى برپا ساخت و هر روز زنان مدینه را جمع مى‏کرد و در سوگ امام حسین(ع) مى‏گریست.(41)  او هر روز به قبرستان بقیع مى‏آمد و نوحه سرایى کرده و مى‏گریست.(42) اهل مدینه نیز با دیدن گریه­ی او مى‏گریستند به طورى که نگاشته‏اند حتى «مروان بن حکم» که از دشمنان امام و از مخالفین سرسخت اهل‌بیت‏(ع) بود از گریه­ی امّ‌البنین‏(س) و نوحه‏گرى او متأثر مى‏شد.(43)

 او در قبرستان بقیع نوحه‏گرانه مى‏سرود:

«اى زنان مدینه! دیگر مرا امّ‌البنین مخوانید که مرا به یاد شیران شکارى [خویش] مى‏اندازید. [روزگارى] مرا پسرانى بود که به سبب آن مرا «امّ‌البنین»‏ مى‏گفتند ولى امروز بى‏پسر شده‏ام. چهار پسر مانند باز شکارى داشتم که مرگ با قطع شاه‏رگشان آنان را دریافت و دشمنان پیکرهاى آنان را به خاک و خون کشیدند. اى کاش مى‏دانستم آن گونه که به من خبر داده‏اند، آیا دست‏هاى عباس‏ را جدا کرده‏اند؟«.(44)

ذوق سرشار و طبع لطیف او در سوز دل و اشک چشم‏اش تنیده مى‏شد و تار سوز و پود شعر به هم بافته شده، سوگوارى او را در پرده­ی نگار مى‏آورد. او مى‏سرود:

«اى کسى که عباس‏ مرا دیده‏اى که با دشمن مى‏جنگد و پشت سر او دیگر فرزندان حیدر(ع) همگى مانند شیران شجاع هستند، به من خبر داده‏اند که عمود آهنین بر فرق او زده‏اند. واى بر من از [سوگ] فرزندم! اگر شمشیر تو [اى عباس‏] در دستانت بود (دست در بدن داشتى) احدى به تو نزدیک نمى‏شد».(45)

 

پی‌نوشت‌ها:

1.    بحارالأنوار، محمد باقر المجلسى، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1403 هـ .ق، ج 45، ص 40؛ تنقیح المقال، عبدالله المامقانی، نجف، مطبعه الحیدریه، 1352 هـ .ق، ج 2، ص 70.

2.          العباس(ع)، عبد الرزّاق المقرم، نجف، مطبعه الحیدریه، بى تا، ص 75.

3.         سفینه البحار، شیخ عباس قمى، تهران، کتابخانه­ی سنایى، بى تا، ج 2، ص 155.

4.    بطل العلقمى، عبد الواحد بن احمد المظفر، نجف، مطبعه الحیدریه، بى‏تا، ج 1، ص 97؛ عمده الطالب فى أنساب آل ابى طالب، ابن عنبه الحسنى، نجف، المطبعه الحیدریه، چاپ دوم، 1380 هـ .ق، ص 394؛ معالى السبطین، محمد مهدى المازندرانى، قم، منشورات الشریف الرضى، چاپ دوم،1363 هـ‌ .ش، ج 1، ص 430.

5.    اعیان الشیعه، السید محسن الأمین، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، 1406 هـ .ق، ج 4، ص 129 ؛ الکامل فى التاریخ، عزالدین ابوالحسن على بن محمد ابن الاثیر الجزرى، بیروت، دار الکتاب العربیه، چاپ دوم، 1378 هـ .ق، ج 4، ص 30.

6.    مناقب آل ابى طالب، این شهر آشوب المازندرانى، قم، مطبعه العلمیه، بى تا، ج 3، صص 304 ـ 305؛ بحار الأنوار، ج 42، ص 91.

7.    صفوه الصفوه، عبد الرحمان بن على بن محمد، حلب، دار الوعى، چاپ اول، 1389 هـ . ق، ج 1، ص 309؛ تاریخ موالید الائمه، ابو محمد عبدالله بن احمد بن احمد بن النصر ابن الخشّاب البغدادى، قم، مکتبه السید المرعشى النجفى، چاپ اول، 1406 هـ .ق، صص 170 ـ 172.

8.         بحار الأنوار، ج 42، ص 91.

9.    او همان «هملاء»، دختر مسروق نهشلى است که برخى از او به نام «لیلى» دختر «مسعود نهشلى» یاد می­کنند و برخى دیگر او را «صهباء» خوانده‏اند. (نک: لباب الانساب، على بن ابوالقاسم بن زید البیهقى، قم، مکتبه السید المرعشى النجفى، چاپ اول، 1410 هـ  . ق، ج 1، صص 335 ـ 338).

10.     بحارألانوار، ج 42، ص 91.

11.      همان.

12.     مناقب آل ابى طالب، ج 4، ص 112؛ بحار الأنوار، ج 45، ص 62.

13.     بحار الأنوار، ج 18، ص 22.

14.     مولد العباس بن على(ع)، ص 26.

15.      الاغانى، ابو الفرج الاصبهانى، بیروت، دار احیاء التراث العربى، بى تا، ج 15، ص 50.

16.     المنجد، لوئیس معلوف، تهران، انتشارات اسلام، چاپ دوم، 1378ش، ج 2، ص 1572.

17.      العباس‏(ع)، ص 71.

18.     الاغانى، ج 15، ص 35.

19.     مجمع الأمثال، ج2، ص 23.

20.     جهان­گرد و دنیا دیده؛ المنجد، ج 1، ص 658.

21.     بحار الأنوار، ج 89، ص 132.

22.   رساله فى المعنى المولى، محمد بن محمد بن النعمان الشیخ المفید، بیروت، دار المفید، چاپ دوم، 1414 هـ .ق، ج 1، ص 45.

23.      بحار الأنوار، ج 89، ص 132.

24.      الغدیر، عبد الحسین امینى، بیروت، دار الکتب العربیه، 1379 هـ .ق، ج 7، ص 23.

25.   آنان به دلیل داشتن نام­داران، پهلوانان و جنگ­جویان بى‏باک بسیار، قبیله‏اى پر افتخار و مورد احترام در بین اعراب جاهلى بودند.

26.      نام طایفه‏اى از قبیله­ی مضر.

27.   تاریخ الیعقوبى، احمد بن ابى یعقوب، بیروت، دار صادر، بى تا، ج 2، ص 72؛ مناقب آل ابى طالب، ج 1، ص 101؛ الکنى و الألقاب، شیخ عباس قمى، بى جا، بى‏تا، ج 1، ص 17؛ الخرائج و الجرائح، قطب الدین الراوندى، قم، مؤسسه الامام الهادى‏(ع)، بى‏تا ، ج 3، ص 994.

28.      خداى را سپاس مى‏گویم که نمردم و جامه­ی اسلام را بر تن کردم. مناقب آل ابى‏طالب، ابن شهر آشوب، ج 1، ص 166.

29.   بحارالأنوار، ج 89، ص 133؛ کنز العمال فى سنن الاقوال و الافعال، علاء الدین على المتقى بن حسام الدین الهندى، بیروت، مؤسسه الرساله، بى‌تا، ج 3، ص 85، ش8935.

30.  البدایه والنهایه، الحافظ ابوالفداء اسماعیل بن کثیر الدمشقى، بیروت، دار احیاء التراث العربى، چاپ اول، 1408 هـ .ق، ج 7، ص 247؛ مستدرک سفینه البحار، الشیخ على النمازى الشاهرودى، قم، انتشارات جامعه­ی مدرسین، 1419 هـ .ق، ج 9، ص 97؛ الأنساب، ابو سعد عبد الکریم بن محمد بن منصور التمیمى السمعانى، بیروت، دار الجنان، چاپ اول، 1408 هـ .ق، ج 4، ص 117؛ تناقضات الإبانى الواضحات، حسن بن على السقاف، بیروت، دار الامام النووى، 1412 هـ .ق، ج 2، ص 342؛ مسند احمد بن حنبل، امام احمد بن حنبل، بیروت، دار صادر، بى‏تا، ج 2، ص 444.

31.   مدینه المعاجز، سید هاشم البحرانى، قم، مؤسسه المعارف الاسلامى، چاپ اول، 1413 هـ .ق، ج 3، ص 410؛ تفسیر مجمع البیان، فضل بن الحسن الطبرسى، بیروت، مؤسسه الاعلمى للمطبوعات، 1415 هـ .ق، ج 10، ص 259؛ الغدیر، ج 7، ص 23.

32.      اشعارى که در عصر جاهلیت بر دیوار کعبه می­آویختند.

33.      بحار الأنوار، ج 67، ص 295.

34.   دسته‏اى بر این عقیده‏اند که کاروان اسیران اربعین اول نتوانسته‏اند به کربلا بیایند زیرا آنان این فرصت را نداشته‏اند که ضمن آن همه سختى‏هاى راه، اعم از گرسنگى و تشنگى، گردانیده شدن در انظار مردم، توقف در شهرها و... در اربعین اول خود را به مزار شهیدان کربلا برسانند. دسته‏اى دیگر بر این باور هستند که اسیران کربلا اربعین اول، به زیارت شهیدان کربلا در این سرزمین آمده‏اند و دلایلى هم بر اثبات مدعاى خویش ذکر نموده‏اند از جمله­ی آن­ها این که با احتساب خروج آن­ها در روز یازدهم محرم از کربلا، اگر کاروان روز اول صفر به شهر شام رسیده باشد، حدود هفده یا هجده روز سفر کربلا به شام طول کشیده است. آنان که هجده روز توانسته‏اند از کربلا به شام بیایند آن هم با وجود سختى‏هاى بسیار، چه طور نتوانسته‏اند در همین فاصله­ی زمانى از سوم صفر تا بیستم صفر که اربعین امام و شهدا است، خود را به کربلا برسانند؟

35.      در برخى منابع نام او «بشیر بن جذلم» خوانده شده است: نک، ناسخ التواریخ، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1368هـ .ق، ج 3، ص 182؛ تنقیح المقال، ج 2، ص 70.

36.   أعیان الشیعه، ج 1، ص 617 ؛ معالم المدرستین، السید مرتضى العسکرى، قم، مرکز الطباعه و النشر للمجمع العالمى لاهل البیت، چاپ اول، 1424 هـ .ق، ج 3، ص 169؛ بحار الأنوار، ج 45، ص 147.

37.   بحار الأنوار، ج 45، ص 148؛ اللهوف، سید بن طاووس، تهران، انتشارات جهان، بی تا،ص 87 ؛ لواعج الأشجان، سید محسن الامین العاملی، قم، مکتبه بصیرتی، بی تا، ص 461؛ معالم المدرستین، سید مرتضی عسکری، قم، مرکز الطباعه و النشر للمجمع العالمی لاهل‌البیت، چاپ اول، 1424هـ .ق، ج 3، ص 169.

38.      همان.

39.      بحار الأنوار، ج 45، ص 148؛ اللهوف، ص 87، لواعج الأشجان، ص 461؛ معالم المدرستین، ج 3، ص 169.

40.   تنقیح المقال، ج 2، ص 70؛ ریاحین الشریعه، ذبیح الله رسولی محلاتی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، بی‌تا، ج 3، ص 293؛ ریحانه الأدب، ج 8، ص 292.

41.      مقتل الحسین(ع) المقرم، ص 440؛ شرح الأخبار، ج 3، ص 186؛ ریاحین الشریعه، ج 3، ص 292.

42.   بحار الأنوار، ج 45، ص 40؛ مقاتل الطالبیین، ابوالفرج الإصبهانی، نجف، مطبعه الحیدریه، 1385هـ .ق، ص 56؛ العوالم، عبدالله البحرانی، قم، مدرسه­ی امام مهدی، چاپ اول، 1407هـ .ق، ج 17، ص 283؛ نفس المهموم، شیخ عباس قمی، قم، مکتبه بصیرتی، بی‌تا، ص 334.

43.   بحار الأنوار، ج 45، ص 40؛ جلاء العیون، محمد باقر مجلسی، قم، انتشارات سرور، چاپ اول، 1373هـ .ش، ص 678؛ مقتل الحسین(ع) بحر العلوم، محمد تقی بحرالعلوم،  بیروت، دار الزهراء، چاپ دوم، 1405هـ .ق، ص 325.

44.   مقتل الحسین(ع) بحر العلوم، ص 325 ؛ نفس المهموم، ص 663 ؛ ابصار العین، ص 31؛ العیون العبرى، ص 169 ؛ بطل العلقمى، ج 3، ص 431.

45.   زینب الکبرى(س)، جعفر النقدى، نجف، مطبعه الحیدریه، چاپ دوم، 1362 هـ .ش، ص 11 ؛ نفس المهموم، صص 663 ـ 664 ؛ مقتل الحسین(ع) بحرالعلوم، صص 325 ـ326؛ اعیان الشیعه، ج 8، ص 389؛ العیون العبرى، ص 169.

 

تعداد مشاهده مقاله: 86