نقش اقتصادی صندوق‌های قرض الحسنه

صندوق­های «قرض الحسنه» با انجام فعالیت­های مربوط بر روی متغیرهای مختلف اقتصادی، به­ویژه متغیرهای پولی، بر تابع مصرف و تابع توزیع درآمد تاثیر می­گذارند. در این قسمت به صورت مختصر به بررسی هر یک از این تاثیرها می­پردازیم.

تاثیر بر متغیرهای پولی

از آن­جا که صندوق­های قرض الحسنه هم اقدام به جذب سپرده­های قرض الحسنه می­کنند و هم آن­ها را در قالب وام­های قرض الحسنه در اختیار متقاضیان قرار می­دهند، موثر بر روی نقدینگی و ضریب تکاثری نقدینگی خواهند بود. به عبارت دیگر، صندوق­های قرض الحسنه از سمت تقاضای پول به رشد نقدینگی و از طرف عرضه، به افزایش ضریب تکاثری کمک می­کنند. تا زمانی که فعالیت­های صندوق­ها به جذب و اعطای قرض الحسنه منحصر باشد و صندوق­ها نخواهند از ابزارهایی چون حساب جاری و مشابه آن استفاده کنند، تاثیر فعالیت صندوق­ها بر رشد نقدینگی و ضریب تکاثری محدود خواهد بود و تاثیر عمده­ی آن­ها از طریق تاثیرگذاری بر سرعت گردش پول خواهد بود که چندان ملموس نیست.

تاثیر روی تابع مصرف

فرد و خانواری که امید دارد در آینده درآمد بیشتری داشته باشد، اقدام به استقراض کرده، به وسیله­ی آن، کالاهای مصرفی مورد نیاز خود را فراهم می­کند و پس از تحقق درآمد به تدریج قرض خود را پرداخت می­کند. اگر این قرض نبود، یا آن کالا خریداری نمی­شد و یا با تاخیر زمانی خریداری می­شد. صندوق­های قرض الحسنه وجوه مازاد بر نیاز برخی خانوارها و مؤسسات را تجهیز کرده، در اختیار نیازمندان قرار می­دهند و آنان را توانا بر خرید کالاها و خدمات و مصرف آن­ها می­کنند و این فرایند در تمام زمان­ها ادامه دارد. در نتیجه اولا تابع مصرف تا حدودی افزایش می­یابد و ثانیا از ثبات نسبی برخوردار می­شود و از این طریق بر متغیرهای دیگری چون سطح عمومی قیمت­ها و تثبیت اقتصادی تاثیر می­گذارند.

تاثیر روی تابع توزیع درآمد

زمانی که فردی مازاد خود را برای مدتی به کسی قرض الحسنه می­دهد، در واقع از هزینه­ی فرصت پول خود صرف­نظر کرده، آن را در راه خدا انفاق می­کند و به همین جهت از ثواب و اجر اخروی برخوردار می­شود. گیرنده­ی قرض - که در واقع فردی نیازمند است و اگر نمی­توانست قرض الحسنه بگیرد، ناچار بود کالا یا خدمات مورد نیاز خود را به قیمتی بالاتر خریداری کند - از ما به التفاوت قیمت نقد و نسیه منتفع می­شود؛ در نتیجه یک جریان درآمدی از طرف افراد خیر به سود افراد نیازمند شکل می­گیرد. صندوق­های قرض الحسنه - که جریان جذب و اعطای قرض الحسنه را بین دو گروه صاحبان وجوه مازاد و نیازمندان فعال می­کنند - در حقیقت توزیع مجددی نسبت به درآمدها به وجود می­آورند و در مجموع، توزیع در آمدها و ثروت­ها در جامعه را عادلانه­تر می­کنند.

مطابق ماده­ی 18 مقررات تاسیس و نحوه­ی فعالیت مؤسسات اعتباری غیربانکی، افتتاح حساب دیداری و یا حساب­های دیگری که وجوه آن با چک یا وسائل مشابه قابل نقل و انتقال است، توسط مؤسسات اعتباری ممنوع است؛ و این در حالی است که برخی از صندوق­های قرض الحسنه، حساب­های دیداری و مشابه آن دارند. حال اگر به این موضوع، این مطلب نیز اضافه شود که صندوق­ها به لحاظ غیرانتفاعی بودن، از نگه­داری ذخایر قانونی معاف هستند، معلوم می­شود که صندوق­ها چه ابزارهای بالقوه­ای برای ایجاد اختلال در نظام پولی کشور هستند. چون از جهت تئوریک قابل اثبات است که اگر مؤسسه­ای از حفظ ذخیره­ی قانونی معاف باشد، می­تواند تا بی­نهایت اقدام به خلق پول کند؛ به­ویژه در شرایط فعلی که هیچ آمار قابل اعتمادی از عمل­کرد صندوق­ها وجود ندارد. 

در یک جمع­بندی می­توان اثبات کرد که اگر تاثیر عمل­کرد صندوق­های قرض الحسنه روی متغیرهای پولی، برنامه­ریزی و کنترل شود، وجود صندوق­ها و عمل­کرد سالم و صحیح آن­ها می­تواند نقش بسیار مثبتی بر کل اقتصاد جامعه داشته باشد و در مقابل، اگر تاثیر آن­ها بر متغیرهای پولی، برنامه­ریزی و کنترل نشود، آثار منفی آن­ها بیشتر از ثمرات مثبت­شان خواهد بود.1

آثاراخروی قرض الحسنه

فرهنگ غنی اسلامی با برانگیختن انگیزه­های معنوی درصدد تنظیم رفتارهای اقتصادی در جهت رفع نیازهای اجتماعی است. در این میان شاید قرض الحسنه تنها موردی است که در مقام پاداش از صدقه پیشی می­گیرد به گونه­ای که پیامبر اکرم(ص) می­فرمایند: «شب معراج بر درب بهشت، این نوشته را دیدم: صدقه به ده برابر و قرض به هجده برابر پاداش داده می شود».2

امام باقر(ع) فرمود: «کسی که به دیگری قرض بدهد تا در وقتِ وسعتِ مالی، آن را باز پس دهد، در این مدت مال او به­عنوان صدقه محسوب می‌شود و خودش نیز ثواب عبادت با ملائکه را دارد».3

در برخی احادیث وارد شده است: «علی باب الجنه مکتوب القرض ثمانیه عشر و الصدقه بعشر و ذلک لان القرض لا یکون الا فی ید المحتاج و الصدقه ربما وقعت فی ید غیر محتاج4 - حضرت امام صادق(ع) فرموده است: - بر درب بهشت نوشته شده، که پاداش صدقه ده و پاداش قرض هجده؛ زیرا قرض همیشه در دست افراد نیازمند قرار می­گیرد ولی صدقه گاهی در دست افراد غیرمحتاج قرار می­گیرد.»

پیامبر خدا(ص) فرمود: «هر کس به برادر مؤمنش قرض دهد، به ازای هر درهم آن، به وزن کوه­های احد، رضوی و طور سینا، حسنات در ترازوی اعمال وی نهاده می­شود و اگر پس از فرا رسیدن مهلت با او مدارا کند، از پل صراط بدون رسیدگی به حساب، چون برق سریع و درخشنده می­گذرد و هیچ عذابی نمی­بیند و هر کس که برادر مسلمانش از وی یاری طلبد امّا او قرض ندهد، هنگامی که پروردگار نیکان را پاداش می­دهد، بهشت را بر او حرام می­سازد.5

همه­ی گناهان شهید مورد بخشش قرار می گیرد، غیر از دِین او که تا زمان پرداخت، همچنان مانع از داخل شدن او به بهشت می­گردد.6

البته قرض­دهنده بر اساس اعتقاد به ارزش­های دینی یا حس نوع­دوستی به این عمل نیکو اقدام می­کند و با کسب ثواب اخروی یا ارضای حس نوع­دوستی، مطلوبیت کسب می­کند اما در هر حال اثر خارجی این رفتار اقتصادی، چشم­پوشی از درآمد فرصت استفاده از وجوه، توسط صاحبان ثروت و انتقال آن به نیازمندان است؛ یعنی انتقال درآمد از طبقات بالای درآمدی به سطوح پایین­تر جامعه و در نتیجه بهبود توزیع درآمدها و شاخص ضریب جینی و مانند آن. 

نتیجه­گیری

در قرض الحسنه، قرض­دهنده، اصل مال را به تملیک دیگری درمی­آورد تا عوض (عین، مثل یا قیمت) آن را در موعد مقرر بدون هیچ­گونه اضافه­ای پس بگیرد. این رفتار اقتصادی، باعث انتقال مبالغ و منابع از طبقات ثروتمند جامعه برای مدتی معین به نیازمندان آن برای رفع نیازهای مصرفی ضروری یا تهیه­ی امکانات لازم برای بنگاه­های کوچک تولیدی یا خدماتی می­شود. قرض الحسنه­ی مورد توجه قرآن و سنت، علاوه بر رفع نیاز نیازمندان و حل مشکلات آنان، در جهت تزکیه­ی نفس، زدودن گناهان و تربیت نفسانی قرض­دهندگان بسیار موثر است. علاوه بر این، قرض الحسنه از جهت مادی و معنوی، دارای آثار و برکت فراوان دنیوی و اخروی است که خداوند به قرض­دهندگان عطا می­نماید. دو نکته­ی اساسی در رابطه با مفهوم قرض الحسنه با تعریف قرآنی - حدیثی مورد تاکید است: یکی این که گیرنده­ی اصلی قرض حسن، خداوند است و اوست که از بنده­اش قرض می­خواهد و لذا تمامی رفتارها و برخوردهای قرض­دهندگان باید بر این اساس تغییر یابد و مورد توجه واقع شود. دوم این که نوع قرضی که خداوند خواسته و در قرآن کریم بر آن تاکید نموده است قرض حسن است و بر همین اساس، شایسته است بندگان خداوند همواره در جهت حسن بودن و حسن ماندنِ قرضی که می­دهند دقت و مواظبت نمایند تا از آثار و برکات فراوان آن محروم نگردند.

پیاده‌سازی قرض‌ الحسنه با برنامه‌های مدرن در اموری مشخص و با شرط‌های خاص، می‌‌تواند زمینه­ی مشارکت عمومی و کاهش آثار سوء مداخله­ی دولت در اقتصاد را به همراه داشته باشد. البته به­طور معمول، قرض‌ الحسنه با ریسک عدم بازپرداخت همراه است. بنابراین با توجه به وظیفه­ی دولت در نظارت بر فعالیت‌های بخش خصوصی جهت اجرای احکام و جلوگیری از انحراف از اهداف اقتصادی، دولت می­تواند با دخالت در قرض‌ الحسنه به عنوان یک نهاد ناظر و حامی، حاضر باشد. همچنین در قرض ‌الحسنه توجه ویژه‌ای به توان اقتصادی افراد جامعه شده است و وظیفه­ی تأمین نیازهای جمعی زندگی افراد به عهده­ی مردم گذاشته شده است تا با استفاده از ابزار قرض، به صورت تدریجی نسبت به رفع نیازهای هم و ایجاد توزیع مناسب‌تر درآمدها کمک کنند.

فهرست منابع

 1. موسویان، سید عباس، طرحی برای اصلاح صندوق­های قرض الحسنه، پایگاه حوزه، 1382، شماره 104.

2. همان 15، ص1

3. کلینی، کافی، ج 3، ص 558.

4. سفینه البحار، ج 2، ص 424، ماده­ی قرض.   

5. شیخ حرّ عاملی: وسایل الشیعه، ج 13، ص 88، حدیث 5.

6. محمد بن یعقوب کلینی، الکافی (دار الکتب الاسلامیة، 1388 ق) ج 5، ص 94 .