فعالیت اقتصادی زنان و تبلور آن در سال جهاد اقتصادی

نقش دوگانه­ی زنان در خانواده و اجتماع بر کسی پوشیده نیست. زنان با بهره­مندی از خصایص، استعداد و کرامت انسانی، در پی ایجاد آرامش برای هر دو محیط هستند. زنان با داشتن دیدی خلاق و برخورداری از مهارت­های بالا، به­عنوان فعال اقتصادی و عامل اصلی تربیت فرزندان نقش مهمی در چرخه­ی اقتصاد، خانواده­ها و جامعه برعهده دارند. بنابراین حضور آنان در عرصه­ی اجتماعی نیز مورد انتظار است.

زنان هنگامی که در شرایط دفاع مقدس قرار گرفتند با تمام وجود تلاش کردند، همسران، فرزندان و برادران خود را به جبهه­های جنگ اعزام کنند و بعدها نیز در عرصه­ی سازندگی نیز نقش فعالی را برعهده گرفتند و اینک هم می­توانند دوشادوش دیگران در عرصه­ی جهاد اقتصادی گام بردارند و از طریق فعالیت­های اقتصادی دانش بنیان و فعالیت­های تأثیرگذار، نقش خود را در زمینه­ی جهاد اقتصادی ایفا کنند. در پرتو این پشتوانه­ی عظیم است که چرخ­های اقتصادی کشور سرعت بیشتری می­گیرد و شاهد رونق و شکوفایی اقتصادی خواهیم بود. زنان در این مقطع حساس می­توانند برای تحقق منویات رفیع رهبر معظم انقلاب در کنار مردان که وظیفه­ی اصلی تحول اقتصادی بر عهده­ی آنان است، نقش و تأثیر به­سزایی داشته باشند. در این نوشتار فعالیت­های اقتصادی زنان در اسلام و مسئولیت آنان در اقتصاد خانواده و نحوه­ی همیاری آنان در تحقق جهاد اقتصادی مورد بررسی قرار می­گیرد.

فعالیت اقتصادی زنان در اسلام

اسلام زنان را برای فعالیت اقتصادی آزاد گذاشته و به آن­ها استقلال و آزادی داده و او را مالک مال و کار خویش کرده و حق قیمومیت را در معاملات زنان از دیگران سلب کرده و در عین حال با برداشتن مسئولیت تأمین بودجه­ی خانوادگی از دوش زن، آن­ها را از هر نوع اجبار و الزامی  برای پذیرش فعالیت اقتصادی معاف کرده است حتی اسلام برای زن مهریه و نفقه قرار داده و پرداخت آن را بر مردان واجب کرده است. مرد نمی­تواند زن را وادار به کاری کند و اگر زن به دل­خواه به کاری که متناسب با شأن و شئون او و در حریم معاملات شرعی قرار دارد، مبادرت ورزید و مالی را به دست آورد، مرد حق ندارد بدون رضای او در آن ثروت تصرف کند؛ در عین حال بر مرد لازم است که مخارج و هزینه­های خانواده را تأمین کند. اسلام به زن حق تحصیل ثروت و استقلال کامل اقتصادی داده است. قرآن مجید هزار و چهار صد سال پیش فرموده:

«للرجال نصیب مما اکتسبوا و للنساء نصیب مما اکتسبن1؛

مردان را از آن چه کسب می­کنند، بهره­ای است و زنان را نیز از آن چه به­دست ­آورند، بهره­ای است.»

اگر کار کردن برای زنان مجاز نبود، هیچ­گاه قرآن مجید چنین دستوری نمی­داد. در بسیاری موارد قرآن مجید دستور مشترک بین زن  و مرد را با یک عبارت بیان می­فرماید اما در جاهایی که برجسته و ممتاز است، برای هر کدام عبارتی ویژه می­آورد؛ پس مالکیت خصوصی زنان نیز از اهمیت ویژه­ای برخوردار است.

در آیه­ی دیگری از قرآن مجید آمده است:

«للرجال نصیب مما ترک الوالدان و الاقربون و للنساء نصیب مما ترک الوالدان و الاقربون؛2

مردان را از مالی که پدر و مادر و یا خویشاوندان بعد از مردن خود باقی می­گذارند بهره­ای است و زنان را نیز از آن­ چه پدر و مادر و خویشاوندان از خود باقی می­گذارند بهره­ای است»

این آیه هم حق ارث بردن زنان را اثبات می­نماید در حالی که عرب جاهلی حتی حاضر نبود به زنان، ارثی اختصاص دهد!

همچنین اسلام، زنان را در انجام معاملات و عقود اختیار داده و فرموده است:

«یا ایها الذین امنوا اوفوا بالقعود؛3

ای کسانی که ایمان آورده­اید به پیمان­ها (قراردادها) وفا کنید.»

اگر زنی، عقدی مانند اجاره، بیع، مضارعه، مساقات و مانند آن انجام دهد کسی نیست که آن را غیرمعتبر بداند. اسلام انواع و اقسام ارتباطات مالی و اقتصادی را برای زن بلامانع دانسته و برای او استقلال و آزادی کامل قرار داده تا بتواند در اموال شخصی خود هر گونه دخل و تصرفی که می­خواهد، انجام دهد و فرقی ندارد که آن اموال را قبل از ازدواج به دست آورده باشد یا بعد از ازدواج؛ بنابراین قرآن کریم برای دارایی زن استقلال و مالکیت تام قائل شده است. اسلام در موارد گوناگونی زن را مالک و صاحب اختیار مالش می­شمارد برای مثال در کار و دست­مزد برخلاف جاهلیت که زن حق هیچ گونه دست­مزدی را نداشت و تمام دست­رنج او را پدر یا شوهرش تصاحب می­کرد، اعلان می­دارد که زنان نیز مانند مردان مالک بهره­ی کار و زحمت­شان هستند. همچنین مهریه را حق زنان می­داند و یادآور می­شود که:

«واتو النساء صدقاتهن نحله؛4

در خصوص ارث هم برخلاف اعراب که زنان را لایق ارث­بری نمی­دانستند، او را صاحب ارث خویشان قرار داد.

بنابراین در اصل حضور زنان در فعالیت­های اقتصادی، تردیدی وجود ندارد. بانوان برای حضور در عرصه­ی فعالیت­های اقتصادی مختارند. هر چند که اکثر کارشناسان، خانه­داری، توالد و حفظ فرزندان را مناسب­ترین رسالت برای آنان می­شمارند زیرا دوران بارداری و سپس شیردهی - که پایه­ی بقای نسل و ایجاد نیروی مولد اقتصادی است - بر عهده­ی زنان است؛ این شیوه­ای است که طبیعت زن برآن بنا شده و تاریخ بشریت براساس آن پیش­رفته و اسلام نیز آن را تأیید نموده است. گرچه خانه­داری شغلی نیست که اسلام آن را بر زن تکلیف کرده باشد، بلکه سنت و عرف در دنیا بر آن پایه­گذاری شده، چه این که زنان این کار را بسیار بهتر از مردان انجام می­دهند.

اساساً تأمین نیازمندی­های اقتصادی، در شرع مقدس به عهده­ی مردان است و زن مکلف به تأمین هیچ یک از مخارج زندگی نیست و حتی می­تواند در قبال شیردهی و بچه­داری، مطالبه­ی حق کند. این تسهیل و منزلتی است که خداوند برای زنان در نظر گرفته و آن­ها را از مسئولیت­های اقتصادی در قبال خانواده معاف نموده و شغل خانه­داری را برای او به­عنوان عبادتی بزرگ و شایسته پذیرفته است. حضرت علی(ع) می­فرماید:

«جهادُ المرأه حُسن التبعل؛5

جهاد زن، خوب شوهرداری کردن است.»

در تاریخ آمده است که علی(ع) و فاطمه(س) از رسول خدا(ص) خواستند که امور ضروری را بین آن­ها تقسیم کند. آن حضرت کارهای داخل خانه را به فاطمه(س) و کارهای بیرون را به علی(ع) واگذار کردند.

حضرت زهرا(س) در خصوص این تقسیم کار می­فرماید:

«جز خدا کسی نمی­داند که من چه قدر از این تقسیم­بندی خوش­حال و مسرور گردیدم، زیرا پدرم مرا از تحمل برخورد و تماس با مردان معاف داشت.»6

این فرمایش حضرت، تأکیدی بر لطافت روح و طراوت و شادابی زن است؛ یعنی نباید به هر انگیزه و دلیلی، به مشاغلی که با ویژگی­های جسمی و روحی و احیاناً مناسبات زن و مرد همخوانی ندارد، تن دهد.

حضرت علی(ع) در سفارشی به امام مجتبی(ع) می­فرماید:

«کارهای سنگین اجتماع را به زن تحمیل نکن تا حال­شان بهتر و شاداب­تر و فکرشان فارغ و طراوت­شان پای­دار گردد، زیرا زن گل است، قهرمان نیست که تحمل رویارویی و دست و پنجه نرم کردن با کارهای سخت اجتماعی را داشته باشد.7

در مجموع باید در تقسیم کار و اشتغال بانوان، اصول منطقی و عقلی را که مورد توجه اسلام است، در نظر داشت.

انگیزه­های اشتغال در بانوان

باید گفت که مشارکت زنان در بازار کار می­تواند ناشی از انگیزه­های متفاوتی باشد که در جوامع گوناگون، گاه مشترک و گاه متضادند. صاحب­نظران دو انگیزه­ی روانی و اقتصادی را در اشتغال زنان مهم و مؤثر می­دانندکه با توجه به فرهنگ، سطح سواد و طبقه­ی اجتماعی متغیر است:

الف: انگیزه­ی اقتصادی

براساس مطالعات و پژوهش­های انجام گرفته، مهم­ترین و شایع­ترین انگیزه­ی اشتغال زنان، نه تنها در ایران، بلکه در همه­ی جوامع، عامل اقتصادی است. کمک به بهبود وضعیت مالی، خصوصاً در طبقات کم­درآمد و متوسط و همچنین بالا بودن هزینه­ی زندگی و حتی تنوع نیازها و خواسته­های کاذب از دلایلی است که باعث اشتغال زنان می­گردد. اصولاً شرایط سخت اقتصادی در خانواده و عدم کفاف درآمد خانواده با خواسته­های ریز و درشت، زنان را خواسته یا ناخواسته به بازار کار می­کشاند و در پاره­ای از موارد باعث می­شود تا مشاغل سخت را با دست­مزد کم نیز پذیرا باشند. این وضعیت برای زنان سرپرست خانواده، اعم از زنان بیوه و یا زنانی که شوهر از کار افتاده دارند و همچنین مبتلایان به پدیده­ی تلخ طلاق شدت بیشتری می­یابد.

ب: استقلال­طلبی

امروزه در اثر گسترش ارتباطات اجتماعی و کسب استقلال مالی، بسیاری از زنان نه از سر نیاز، بلکه برای دست­یابی به استقلال مالی وارد بازار کار می­شوند. برخی از زنان تصور می­کنند با داشتن حقوق، سرمایه و پس­انداز، می­توانند به استقلال مالی برسند و از قافله­ی مردان عقب نمانند.

آن­ها فکر می­کنند مردان به دلیل شغل و درآمد حاصله از آن، صاحب اقتدار و قیمومیت بر خانواده­اند. از این رو در پی آن هستند که با کار در خارج خانه و به دست آوردن استقلال اقتصادی در ریاست خانواده شریک شوند.

ح: کسب جایگاه و منزلت اجتماعی

حضور در اجتماع و کسب منزلت و پایگاه اجتماعی، انگیزه­ی دیگری برای اشتغال زنان است زنان با به دست آوردن موقعیت­های شغلی خود را چهره­ای مؤثر و اجتماعی می­پندارند و لذا برای دست­یابی به این پایگاه تلاش می­کنند. ناگفته نماند گاهی انگیزه­ی اشتغال از چند دلیل ترکیبی، نشأت می­گیرد.

بررسی­ها حکایت از این دارد که با آغاز دوره­ی سازندگی در نظام جمهوری اسلامی، زمینه­ی گسترش اشتغال زنان، بیش از پیش فراهم آمده به­طوری که حذف بسیاری از محدودیت­های تحصیلی در رشته­های فنی و مهندسی در سال 1372 از جانب شورای انقلاب فرهنگی، موقعیت اجتماعی زنان را ارتقا بخشید و زمینه­ی رشد علمی - پژوهشی آنان را فراهم نمود و گروه قابل توجهی از آنان توانستند با تلاش و پی­گیری، تعدادی از پست­های میانی و بالای اداری و آموزشی را به دست آورند. به همین دلیل اشتغال زنان در سال 1375 نسبت به سال 1370 از رشدی معادل 4/43% برخوردار گردید که 1/49% آنان در مشاغل علمی و تخصصی مشغول به کار بوده­اند.8

تأثیر اجتناب­­ناپذیر زنان در اقتصاد خانواده

اقتصاد خانواده به معنای چگونگی ساماندهی مالی منابع خانه است. زنان بدون مناقشه در این سازمان­دهی و مدیریت اقتصادی نقش کلیدی دارند. با مدیریت صحیح آنان، توازن بین تولید و مصرف فراهم می­آید و با برنامه­ریزی و اجرای صحیح آن، رشد و توسعه­ی اقتصاد خانواده تحقق می­گردد.

دست­یابی به بهترین موقعیت­های کاری، بسیار مهم است. یکی از اساسی­ترین اهداف تشکیل خانواده بقای نسل و تربیت نیروی انسانی مورد نیاز جامعه است و توسعه و رشد اقتصادی در گرو نیروی کار فعال و تحصیل­کرده است؛ این افراد نوعاً از میان خانواده­های برنامه­ریز، منظم و مشوق بیرون می­آیند. زنان با فراهم کردن و آماده­ساختن محیطی با نشاط و صمیمی برای تأمین نیازهای مادی و معنوی و توجه نمودن به بهداشت روحی، جسمی و روانی اعضای خانواده، اثر مستقیم بر اقتصاد جامعه می­گذارند. سیره­ی عملی حضرت زهرا(س) جهت­گیری صحیح این روی­کرد را نشان می­دهد.

حضرت زهرا(س) کار خانه را تا جایی که برای افراد خانواده و حتی فرزندان شیرخوار، مطلوبیت و رضایت­خاطر داشته باشد، ایجاد و برنامه­ریزی می­کردند. بلال می­گوید: «روزی حضرت زهرا(س) را دیدم که مشغول آرد کردن گندم بود و در این هنگام فرزندش حسین گریه  و بی­تابی می­کرد. خدمت­شان عرض کردم: "برای کمک به شما آسیاب کنم یا بچه را آرام نمایم؟" حضرت فرمود: "من به آرام کردن فرزند اولی هستم، شما آسیاب را بچرخانید."»9 این الگویی مناسب برای ایفای نقش مادری و توجه به نیازهای عاطفی کودک است. با این کار حضرت زهرا(س) توجه به رضایت خاطر و مطلوبیت فرزند شیرخوارش را بر ادامه­ی کار منزل ترجیح دادند و نتیجه­ی آن چنین شد که بهترین اسوه­های اخلاقی را به بشریت تقدیم داشتند.

بنابر این در پرورش منابع نیروی انسانی باید به بعد معنوی و ارزش­های اخلاقی و دینی وی توجه شود تا این نیروها افزون بر رشد و تعالی در بعد اقتصادی، از رشد اخلاقی و ارزشی نیز برخوردار گردند. خانواده تنها منبع تأمین­کننده­ی نیروی کار جامعه است.

از سوی دیگر چون خانواده مصرف­کننده­ی کالا و خدمات تولید شده در جامعه است از این رو روش صحیح استفاده از کالاها و خدمات، میزان بهره­وری را بالا می­برد و از هدر رفت امکانات جلوگیری می­کند. اگر فرهنگ قناعت و صرفه­جویی رعایت شود این امر به سطح جامعه تسری می­یابد و نیروهای انسانی در سطوح مختلف اداری، صنعتی، کشاورزی و ... به­سوی حیف و میل بیت المال و سرمایه­های ملی خیز برنمی­دارند. مدیریت بودجه و دارایی خانواده نیز از وظایف اصلی زنان است. تولید مواد غذایی، البسه و دیگر مایحتاج خانواده به دست مدیر شایسته­ی خانه با کمترین هزینه و بیشترین مطلوبیت انجام می­گیرد. مثلا زمانی که برنج گران می­شود با جایگزینی سیب­زمینی و نان، سعی در جبران آن می­نماید. در راستای مدیریت بودجه­ی خانواده بهره­وری مطلوب از زمان، تقسیم کار بهتر انجام می­گیرد. در خانه بهترین و شایسته­ترین خانواده­ها، تقسیم کار به­خوبی دیده می­شود. امام صادق(ع) می­فرمود: «امیرالمؤمنین در کار خانه با حضرت زهرا(س) همکاری می­کرد، هیزم جمع می­نمود، آب می­کشید، جارو می­کرد و حضرت زهرا(س) گندم آسیاب می­کرد و نان می­پخت»10 البته تقسیم کار به این معنا نیست که فعالیت زنان منحصر در خانه باشد بلکه زن می­تواند با مدیریت و سازمان­دهی صحیح در خانواده و محاسبه­ی مطلوبیت حاصل از اشتغال، علاوه بر بالا بردن سطح فعالیت­های اجتماع در زمینه­های مختلف به بودجه­ی خانوار نیز کمک نماید.

نتیجه این که نقش زنان در اقتصاد خانواده همواره براساس مطلوبیت خانوار و ترجیحات فرهنگی و اجتماعی و صرف وقت در محیط خانه برای تأمین نیازمندی خانوار و همچنین مطلوبیت کار و تلاش در خارج از منزل، مورد ارزیابی قرار می­گیرد.

مسئولیت زنان در سال جهاد اقتصادی

در سال جهاد اقتصادی، جامعه­ی زنان رسالت سنگینی به دوش دارند. از یک­سو فعالیت در مشاغل اجتماعی و از دیگر سو، تدبیر و مدیریت خانه و تربیت فرزند به­طور همزمان باعث می­شود تا بانوان در جهاد اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی تلاش مضاعفی داشته باشند. یکی از مهم­ترین تدابیر زنان، مدیریت بر اقتصاد خانواده است که در جهت اجرای هدفمند کردن یارانه­ها در سال همت مضاعف و کار مضاعف مؤثر خواهد افتاد. آنان باید با تجدید­نظر در عرصه­ی هزینه­کرد خانواده گام بردارند و با کم کردن هزینه­ها، افزایش بهره­وری و مدیریت مصارف، اقتصاد خانواده را بهبود بخشند و حتی می­توانند از طریق برخی از تولیدات داخلی و هنرهای دستی درآمد اقتصادی خانواده را افزایش دهند. در فعالیت­های اجتماعی - اقتصادی باید در بخش­های تخصصی و مشاغلی که خلاء حضور زنان وجود دارد جدی­تر فکر شود و برای حضور فعال آنان و پر کردن خلاءهای موجود با تدوین منشوری مناسب، فرصت­های خدمت­گزاری در عرصه­های مختلف را در اختیار بانوان قرار داد.

بانوان در کنار وظایفی که در منزل به­عهده دارند، در امر کارآفرینی نیز فعالند و موفقیت این دسته از زنان نه تنها سبب سودهای اقتصادی می­شود، بلکه منافع اجتماعی و  فرهنگی هم ایجاد می­نمایند. در جوامعی هم که مردان نقش «نان­آوری» و زنان نقش «خانه­داری و تربیت فرزندان» را برعهده دارند می­توانند در رشد اعتماد­به­نفس، خلق ایده­های جدید در خانواده و تعیین مسیر شغلی فرزندان نقش­های اساسی ایفا کنند خانواده می­تواند از نظر کمی و کیفی کانون امید، اندیشه، کار و تلاش و پرورش روحیه­ی خلق ایده و کار در افراد باشد. زنان می­توانند با تجدید­ نظر در عرصه­ی اقتصاد خانواده با کم کردن هزینه­ها، افزایش بهره­وری و کنترل مصارف، اقتصاد خانوار را بهبود بخشند.

برای تنظیم بودجه و هزینه­کرد خانواده باید براساس احتیاجات خانواده و درآمد حاصله عمل کرد. این که گفته شود هر وقت پول و درآمد بود، هزینه می­کنیم در غیر این صورت صرفه­جویی خواهیم کرد، ایده­ی درستی نیست چه این که هر خانواده­ای باید برای روزهای سخت و نداری پس­انداز کند و در مسیر تعادل اقتصادی گام بردارد. زنان می­توانند با منطق و عقل­ِ معاش، از این روش نامناسب جلوگیری و آن را در مسیر درست هدایت نمایند.

نتیجه­گیری

زن امروز با الگوگیری از فاطمه­ی زهرا(س) می­تواند نقش کارآمدی در رشد و بالندگی سرمایه­های انسانی داشته باشد.

مادران می­توانند در اقتصاد خانه و در سطح اقتصاد کلان جامعه نقش اساسی و محوری داشته باشند. زنان به­عنوان عامل نیروی کیفی کار، در جریان بهره­وری و تولید ناخالص ملی ایفای نقش می­نمایند. بانوان با تأسی از سیره­ی حضرت زهرا(س) نقش مؤثر و کلیدی در سلامت جامعه و پرورش نیروهای فعال و مولد، در رشد و توسعه­ی اقتصادی اجتماع دارند. آنان در پی آنند تا فرمان رهبر و مقتدای خود را در آغازین روز امسال جامه­ی عمل بپوشانند و در عرصه­ی اقتصادی تأثیر­گذار و فعال ظاهر شوند. رهبر معظم انقلاب در طلیعه­ی سال فرمودند:

از ملت عزیزمان انتظار دارم که در عرصه­ی اقتصادی با حرکت جهادگونه کار کنند. مجاهدت کنند. حرکت طبیعی کافی نیست باید در این میدان، حرکت جهشی و مجاهدانه داشته باشیم.

از این رو نمی­توان از بهره­گیری از توانمندی­های بی­نظیر بانوان جویای کار، در عرصه­های اقتصادی غافل شد. باید با تمهیداتی مناسب از نیروی عظیم  زنان در اعتلای چرخه­ی اقتصادی نظام،  بهره برد و زمینه­ی اشتغال زنانی که در کنار انجام مسئولیت­های خانوادگی، تمایل به حضور در عرصه­­ی اقتصادی را دارند، فراهم ساخت.

ناگفته نماند که مشارکت زنان در امر اشتغال از قدمتی طولانی برخوردار است و زنان از ابتدای شروع تمدن بشری به مشاغل زراعی و کشاورزی روی آورده­اند و تاریخ جوامع بشری مرهون و قدردان حضور مؤثر و سازنده­ی آنان است. اما تلاش زنان در رسیدن به مشاغل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در دهه­های اخیر، در پی تقاضای یابندگان نیروی کار و همچنین نیاز بازار کار، رشدی مضاعف داشته است. اما در بسیاری از جوامع، تقسیم کار بر حسب جنس صورت گرفته و می­گیرد چنان که بعضی شغل­ها مخصوص زنان و بعضی دیگر خاص مردان است. در گذشته­ی نه چندان دور در کشور ما مشاغلی چون رانندگی، مهارتی مردانه و آشپزی و خیاطی شغلی زنانه و حضور در عرصه­های نظامی و سیاسی ویژه­ی مردان بود.

در قرن نوزدهم، در سطح جهان، نظر غالب این بوده که کار زنان کمتر از مردان اهمیت دارد و مردان باید بیش از زنان، مزد دریافت کنند؛ زیرا مسئولیت معاش خانواده را برعهده دارند. در انگلستان تا پایان قرن نوزدهم، تبعیض شغلی، زنان را به محدوده­ی کوچکی از مشاغل پست و کم­درآمد منحصر کرده، اتحادیه کارگری مردانه، آن­ها را از دست­یابی به شغل­هایی که دست­مزد بالاتری داشتند، محروم نمود و زنان در مشاغلی که با مردان مساوی بودند، حق الزحمه­ی کمتری دریافت می­کردند. این روند، بعدها با مبارزه و اعتراض زنان متوقف شد و آن­ها به حق تحصیلات دانشگاهی و کسب مجوز طبابت دست یافتند.11 بعدها، مهم­ترین قانونی که با شعار حمایت از زنان در غرب مطرح گردید، مربوط به سال 1882 م بود که انگلستان آن را تصویب کرد. ویل دورانت معتقد است خانم­ها باید ممنون  ماشین باشندکه منجر به تصویب این قانون شد. جالب این که کشورهای دیگر غربی هم زودتر از این زمان به فکر اعاده­ی حقوق زنان نیفتادند. آلمانی­ها در سال 1900، سوئیسی­ها در 1907 و ایتالیا در سال 1919 و نهایتاً فرانسه که در وضع قوانینی مدنی بر دیگران پیشی می­گیرد! در پایان سال 1907 به اصلاح قوانینی در این زمینه اقدام کرد.12 در حالی که اسلام از قرن­ها قبل از آن زنان و فعالیت­های اقتصادی آنان را محترم شمرده و به پیروان خود تأسی از آموزه­های عدالت­گسترانه­ی اسلام را توصیه نموده است.

1. نساء، آیه­ی 32.

2. همان، آیه­ی 7.

3. مائده، آیه­ی 1.

4. نساء، آیه­ی 4.

5. وسائل الشیعه، ج11، ص15.

6.  همان، ج14، ص123.

7. همان، ج14، ص120.

8. روزنامه­ی کیهان، ش16346 و آیته، ویژه­نامه­ی ش461.

9. ذخایر العقبی، ص61.

10. بحار الانوار، ج43، ص151.

11. جامعه شناسی زنان، پاملاآبوت، کلروالاس، ترجمه­ی منیژه نجم عراقی، ص173.

12. زن و عدالت اجتماعی، هاشمی رفسنجانی، ص106.