حسادت و دلایل بروز آن در کودکان

نویسنده در این مقاله، درباره­ی ابعاد مختلف حسادت با قطع نظر از بعد دینی آن سخن گفته است. پیرامون تربیت دینی کودک، مجله­ی پیام زن در شماره­های 230 و 231 و 232 مقالاتی به چاپ رسانده است.

تعریف حسادت
حسادت یک احساس عاطفی است. برخی از دانشمندان معتقدند که  این احساس غریزی است و در میان انسان سابقه­ای دیرینه دارد. این اختلال نوعی واکنش عاطفی در برابر از دست دادن  احتمال و یا تصور از دست دادن محبت یک دوست است. (معتمدی ، ص67) حسد، دیرترین جریانی است که در فرد به­وجود می­­آید و در روابط اجتماعی ایجاد می­شود. (حیدری، ص119)

زمان شیوع حسادت

برخی روان­شناسان بر این باورند که حسادت در زمان 15 تا 16 ماهگی در کودکان آشکار می­شود و در دو زمان یعنی از سن 2 تا 5 سالگی و نیز دوران بلوغ به اوج خود می­رسد. (فرهادی ثابت، ص 7)

تفاوت­های فردی در حسد

مقدار و شدت حسد در اطفال مختلف است و با عواملی از قبیل سن، جنس، هوش، رشد ذهنی، تعداد اطفال در یک خانواده و طرز رفتار والدین _ به­خصوص رفتار مادر _  بستگی دارد. در روابط دختر – دختر بیشتر حسد دیده شده است. (شعاری­نژاد، ص131) از هر سه کودک حسود، دو نفر آن­ها دختر هستند و کودکان هم­بازی که با یک­دیگر 5/1 تا 5/3 سال تفاوت سنی دارند نسبت به هم، بیشتر حسادت می­کنند. عموما کودک باهوش و نخستین فرزند خانواده بیشتر احساس حسادت می­کنند. (معتمدی، ص 68)

علل حسادت کودکان

برخی از علل حسادت در کودکان عبارت است از:  تولد کودک، مقایسه میان فرزندان، تبعیض میان فرزندان، تفاوت سنی، شیوه­ی تربیتی والدین به­ویژه مادر، تضاد میان والدین، و به خطر افتادن موقعیت. (فرهادی ثابت، ص 30)

معمولا کودکان به نوزادان حسادت می­ورزند. گاهی کودک خردسال آرزوی برادر یا خواهری را می­کند، بی آن­ که بداند ممکن است بعدها به او حسادت ورزد. در واقع برای کودک بسیار مشکل است که احساسی همانند مادرش نسبت به نوزاد داشته باشد و اگر به نوزاد محبت می­کند بیشتر به علت آن است که مورد ایراد و اعتراض قرار نگیرد. (پارسا، ص 174)

پاسخ­های مستقیم و غیرمستقیم کودکان به حسد

حسادت بستگی به وضع زمان و مکان دارد. ممکن است کودک مستقیما به کودک دیگر حمله کند یا به­ نحو مبالغه­آمیز و دروغین اظهار محبت نماید یا آن که مخالفت و لجاجت آغاز کند. شکل دیگر حسادت «بازگشت» است. یعنی کودک مانند سابق، جای خود را خیس می­کند یا آن که پیوسته می­خواهد به او محبت و توجه بیشتری نشان بدهند. در این مورد کودک برای جلب توجه اطرافیان غالبا به آزار و تحقیر خویشتن می­پردازد. (پارسا، ص 175)

اعمال مستقیم شامل الفاظ خشن و حملات بدنی است که گاهی زیان­آور و خطرناک است. پاسخ­های غیرمستقیم عبارتند از بازگشت به رفتار دوره­ی شیرخوارگی مثل جا ترکردن، انگشت مکیدن، کوشش برای جلب توجه از طریق تظاهر به ترس­هایی که پیش­تر از او دیده نشده است، شیطنت، ایجاد خرابی، ناسزاگویی، عیب­جویی با تظاهر به بی­نیازی از محبت و توجه اطرافیان، شکستن و خراب کردن بازیچه­ها و در مقام خشم و انتقام ممکن است وضع تسلیم آمیخته به اندوه به خود بگیرد. در بین کودکان بزرگ­تر پاسخ­های حسادت­آمیز متنوع­تر و غیرمستقیم­تر است. پاسخ غیرمستقیم کودکان بزرگ­سال و اطفال خردسال ممکن است از طریق سربه­سرگذاشتن، آزار اطفال کوچک­تر و جانوران، پرخاشگری در مدرسه، بین بچه­ها نزاع انداختن، در رویا فرو رفتن، تکبر، تقلب و ادای کلمات رکیک، بروز داده شود که معرف حسد هستند. (احمدوند، ص 120)

اثرات حسد بر کودکان

طفل حسود ممکن است یک شخص خودنما از آب در آید یا این که آدم خوبی بشود. این بستگی دارد به این که تجارب و تلاش­های کودک وقتی که با حسد دست به گریبان است، او را به کدام سو بکشند. حسد به هر صورت که ظاهر شود شخص را ناشاد می­سازد و به سازگاری او صدمات بزرگ و یا اندک وارد می­کند. کسی که در کودکی گرفتار حسد باشد ممکن است در تمام عمر به مردم و جهان با نظر حسد و بدبینی نگاه ­کند. (احمدوند، ص 118)

والدین، محرک حسادت کودک

 از آن جایی والدین که میل دارند بچه­های­شان طبق موازین معینی پرورش یابند و بر دیگر کودکان پیشی گیرند حدودی برای پیش­رفت فرزندان خود قایل نمی­شوند. وقتی که اطفال نتوانند به این حدود برسند، خود را نالایق و گناه­کار می­پندارند. از طرف دیگر، سرزنش پدر و مادر و مقایسه­ی ناپسندی که بین فرزندان و اطفال دیگر به عمل می­آورند حسد کودکان را نسبت به آن­ها که پیش­تر رفته­اند بر­می­انگیزد. (احمدوند، ص 119) به طور کلی حسادت ابتدایی از رابطه­ی بین کودک و مادر به­وجود می­آید؛ مخصوصا در مواردی که پدر و مادر بین دو کودک تفاوتی قائل شوند. به این ترتیب پدر و مادرها هستند که احساس حسادت کودک را تقویت می­کنند. ( ژان پیاژه، ص 115)

رابطه­ی حسادت با خشم

حسادت، یک نوع واکنش عاطفی است که همیشه متوجه افراد است، در حالی که خشم می­تواند معطوف به اشیا، اشخاص و حتی خود شخص خشمگین باشد. تظاهرات ناشی از حسادت گاه شباهت زیادی به واکنش­های خشم دارد. گاه نمی­توان به علت واکنش­های ناشی از حسادت پی برد. شخص دچار حسادت، اطمینان خاطر را در روابط با شخص محبوبش از دست می­دهد و از بی­مهری دوستش بیمناک است. ( احدی و بنی جمالی، ص 222)

نقش والدین در کنترل خشم

گاهی رفتار کودک بزرگ­سال با کودک نوزاد به شکل رفتار خشونت­آمیزی در می­آید. این رفتار، طبیعی و قابل پیش­بینی است. کودک خشمگین ممکن است خشم خود را با کتک­زدن، فریادزدن و گفتار زشت نشان دهد. پدر و مادر نباید کودک را از نشان دادن این احساسات منع کنند. باید به کودک که آموخت خشم یک امر طبیعی است ولی نباید تسلیم آن شد و با کنترل آن باید از بدرفتاری خودداری کرد. (مگ زوبیک، ص 85)

برای توقف خشم در کودک دو نوع تغییر، نیاز است: اول تغییر محیط که عواملی مثل نگرش­ها، روش­های انضباطی، سبک زندگی و ... را شامل می­شود، دوم شیوه­ی مربوط به تغییر حل مشکل و ابراز احساسات فرزند است به طوری که کودک خشمگین بتواند مهارت­های کنترل را در خویش تقویت کند. ( کنت ونینگ، ص9 و10)

واکنش­های متفاوت والدین در حسادت

واکنش والدین در قبال حسادت فرزندان متفاوت است. برخی والدین از حسادت میان کودکان خشمگین شده، هر گونه بیان و رفتاری را که نشانی از حسادت داشته باشد آشکارا سرکوب می­کنند. در این خانواده­ها کودکان به جای بیان احساسات به­وسیله­ی واژه­ها، به نشانه­های حسادت متوسل می­شوند که می­توان گفت خطرناک­ترین شیوه­ی ابراز حسادت است. برخی دیگر از والدین سیاست­مدارانه عقب­نشینی می­کنند تا مجبور نشوند دلیلی برای حسادت بیاورند. آن­ها می­کوشند کودکان­شان را متقاعد نمایند که همه­ی آن­ها به­طور یک­سان مورد علاقه­ی والدین هستند و همه­ی امکانات (هدایا، تشویق­ها، پوشاک، خوراک و...) به­طور یک­سان و عادلانه میان آن­ها تقسیم می­شود، به همین دلیل برای توجیه حسادت کودکان دلیلی نمی­ماند. دسته­ای دیگر حسادت میان فرزندان را نادیده گرفته، بی­اعتنایی در پیش می­گیرند و منکر وجود این احساس می­شوند. این گروه از والدین در حضور کودکان و دیگران وانمود می­کنند که هیچ حسادتی بین فرزندان­شان وجود ندارد. هیچ یک از این برخوردها باعث از بین رفتن حسادت نمی­شود. تنبیه، تمجید یک­سان و یا بی­اعتنایی نمی­تواند اشتیاق برای مورد علاقه  و منحصربه­فرد واقع شدن را در کودک فرو بنشاند. از آن جا که چنین میلی را نیز نمی­توان برآورده کرد، امکان ندارد به طور کامل از بروز حسادت جلوگیری نمود. به هر حال این که آتش حسادت بی­خطر سوسو بزند یا به ­طور وحشتناک شعله­ور گردد و یا این که این معضل با روش منطقی حل و فصل گردد تماما به چگونگی برخورد و رفتار والدین بستگی دارد. (فرهادی ثابت، ص 27)

راه­کارهای موثر در درمان حسادت

از جمله اقداماتی که برای جلوگیری از حسد کودک، معمول می­دارند این است که می­کوشند او را برای پذیرفتن نوزاد آینده، آماده سازند ولی از این کار نتیجه­ی شایانی گرفته نشده است زیرا طفل کوچک نمی­تواند ماهیت چنین واقعه­ای را خوب درک کند. (احمدوند، ص 119)

برای جلوگیری از حسادت و رقابت بچگانه، راه­کارهایی پیش­نهاد می­شود:

 اول آن که مادر به کودک بزرگ­تر بفهماند که او نیز مورد علاقه و محبت خانواده است. دوم آن که کودک 2 ساله را باید عادت داد که تنها بخوابد و بازی کند تا کمتر با مادر تماس داشته باشد و از محبت مادر به نوزاد جدید ناراحت نشود. سوم آن که مادر به کودک بفهماند در مواظبت و محبت با نوزاد برابر است. مادرانی که برای کودک قصه می­گویند و نوزاد را نیز نوازش می­کنند به نحو قابل ملاحظه­ای مانع از بروز حسادت در آنان می­شوند. چهارم آن که  حیوان  مورد علاقه­ی کودک حسود را در اختیارش قرار دهند تا کمی  از حسادت­های او جلوگیری شود. (پارسا، ص 175) به­طور خلاصه، حسادت اغلب محصول موقعیت خانوادگی به­ویژه نگرش مادر و روش­های انظباطی اوست. لذا مادران باید از توجه بیش از حد (زیاد و یا کم) نسبت به فرزندان خویش احتراز جویند و از به­کار گرفتن شیوه­های انظباطی ناهم­آهنگ و ناهمخوان که هر دو از عوامل تشدیدکننده­ی حسادت هستند، بپرهیزند. (نوابی­نژاد، ص 73)

نتیجه­گیری

بزرگ­سالان و مربیان باید از مقایسه­ی کودکان با یک­دیگر و تبعیض بین آن­ها شدیدا پرهیز نمایند و به کودکان خود توجه یک­سانی داشته باشند و اگر قصد تشویق یکی از آن­ها را دارند، نباید موجبات رنجش دیگران را فراهم کنند. کودکان در سن 3-6 سالگی علاقه­ی شدیدی به مربی خود دارند و سعی می­کنند توجه او را به خود جلب نمایند. بنابراین مربیان باید توجه داشته باشند که اگر کودکی بیش از اندازه مورد محبت  قرار گیرد، حسادت سایر کودکان را برمی انگیزد. (سیف، سوسن و همکاران، ص 263و264)

به طور کلی معلمان و والدین اگر در تحکیم شخصیت کودک بکوشند و او را متوجه دیگران کنند و از علاقه و محبت آنان وی را مطمئن سازند، تا حدود زیادی از بروز حسادت جلوگیری می­شود؛ چون کودک نیازمند توجه و تشویق است  و هرگاه بتواند آزادانه بازی کند و تجربه­ها و احساسات خود را بی­تکلف بیان کند و اطمینان یابد که او را قبول دارند، مسلما حسادت­های او تخفیف کلی می­یابد.

منابع:

1-    معتمدی، زهرا، رفتار با کودک، تهران، انتشارات لک­لک، (1371)

2-    فرهادی ثابت، عباس، چرا کودکم حسادت می­کند، تهران، انتشارات چاپار فرزانگان، (1374)

3-    شعاری نژاد، علی­اکبر، روان­شناسی رشد (1)، تهران، انتشارات پیام نور، (1386)

4-    سیف، سوسن، کدیور، پروین و همکاران، روان­شناسی رشد (1)، تهران، انتشارات سمت (سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه­ها)، (1376)

5-    حیدری، اکرم (گیتی)، روان­شناسی رشد و اختلالات روانی رایج در کودکان، تهران، مولف، (1368)

6-    پارسا، محمد، روان­شناسی رشد کودک و نوجوان، تهران، موسسه­ی انتشارات بعثت، (1368)

7-    احمدوند، محمدعلی، روان­شناسی رشد کودک و نوجوان، تهران، انتشارات دانشگاه پیام نور، (1385)

8-    احدی، حسن، بنی­جمالی، شکوه السادات، روان­شناسی رشد، مفاهیم بنیادی در روان­شناسی رشد، تهران، شرکت پردیس57، (1378)

9-    مگ زوبیک، فرزند دوم پیامدها و راه­حل­ها، ترجمه­ی جواد میدانی، تهران، موسسه انتشارات صابرین، (1379)

10-                       کنت ونینگ، چگونه کودکان را با خود همراه کنیم، ترجمه­ی مهدی تهرانی دوست، تهران، انتشارات سنا، (1382)

11-                       نوابی­نژاد، شکوه، رفتارهای به­هنجار و نابه­­هنجار کودکان و نوجوانان و راه­های پیش­گیری و درمان نابه­هنجاری­ها، تهران، انتشارات انجمن اولیا و مربیان جمهوری اسلامی ایران، (1373)

12-                       پیاژه، ژان، زندگی و پرورش کودک، ترجمه­ی عنایت الله شکیباپور، تهران، انتشارات نیما، (1375)