تربیت فرزند صالح

مقدمه

خداوند برای حفظ نوع انسان و به‌منظور رسیدن آن‌ها به کمالات انسانی و هدف خلقت، از طرفی زن و مرد را به غریزه‌ی جنسی پیوند داد و از سوی دیگر میل و علاقه به داشتن فرزند

صالح و سالم را در نهاد آنان قرار داد؛ چراکه رستگاری و صلاح نسل انسان، سعادت و خوش‌بختی خود و فرزندان را در دنیا و آخرت رقم می‌زند بلکه دارای آثار و برکاتی برای والدین نیز

هست. فرزند صالح و سالم گلی از گل‌های بهشت است که مایه‌ی شخصیت‌بخشی و سرفرازی پدر و مادر، استحکام خانواده و یاوری و غم‌خواری والدین در زمان حیات ایشان است.

همچنین وسیله‌ای برای بالابردن مقامات اخروی‌شان در عالم آخرت و سبب آمرزش گناهان و فرستادن خیرات و برکات بر ایشان می‌شود. چنین خانواده‌ای مشمول دعای ملائک و فرشتگان

الهی می‌گردند.

سیمای فرزند صالح در قرآن

از آیات قرآن کریم که به تبیین سیمای فرزند صالح اختصاص یافته، چنین آمده است که او در مقام مناجات دنیایی با پروردگار، سه چیز را از خداوند درخواست می‌کند:

پروردگارا! مرا توفیقی ده که همواره شکرگزار نعمت‌هایی که به من و پدر و مادرم عطا فرمودی باشم و اعمال صالحی انجام دهم که باعث رضایت و خشنودی تو بشود و فرزندان و دودمان

مرا صالح بگردان. من به سوی تو بازگشت و توبه می‌کنم و من از مسلمانان [راستین و کسانی‌که در برابر دستورهای تو تسلیم‌اند] هستم. (احقاف، 15)

جای تبریک به والدینی است که با ایمان و تقوا چنین فرزندانی را تربیت می‌کنند و یا درصدد تربیت چنین فرزندانی هستند. آنان طبق قرآن کریم، حقیقتاً بندگان صالحی هستند که جاذبه‌های

دنیا، آنان را از دستورات پروردگار و رسالت بزرگ‌شان که همانا تربیت فرزندان صالح است باز نمی‌دارد. آنان خود را در برابر چنین رسالتی مسئول می‌دانند و با چشم و دل‌شان از

صحنه‌ی پاسخ‌گویی در قیامت می‌هراسند.1

اینان نه ‌تنها در زمان حیات و در عرصه‌ی دنیا از اعمال نیک فرزندان‌شان بهره‌مند می‌شوند بلکه پس از مرگ نیز پرونده‌ی اعمال‌شان گشوده خواهد بود و مشمول فیض می‌شوند.

چنان‌که پیامبر اکرم(ص) می‌فرمایند: «هنگامی‌که انسان بمیرد، برنامه‌ی عمل او نیز تمام می‌شود مگر از سه چیز که برای او سودمند خواهد بود: آثار خیری که استمرار داشته باشد، آثار علمی

که مورد بهره‌برداری قرار بگیرد و فرزند صالحی که برای او با اعمال و کردار نیک و زبان دعا، آمرزش بخواهد.2

از آن‌ جایی که شریعت اسلام هیچ‌ گونه خواسته‌ای را از بشر بی‌پاسخ نگذاشته است و آفریده‌های الهی، همسو و هماهنگ با نظام خلقت انسان است، در راستای تحقق این نیاز مهم یعنی

تربیت فرزندانی صالح و پاک نیز دستوراتی مهم و حیاتی آمده که در این ‌جا به بیان آن‌ها می‌پردازیم:

زمینه‌سازی برای تربیت فرزند

کار تربیت، مدت‌ها قبل از تولد کودک و از دوران انتخاب همسر آغاز می‌شود. باید کوشش شود که همه از لحاظ جسمی دارای بنیه و اندام متناسب و از نظر اخلاقی دارای ملکه‌ی عفت و

اصالت و از نظر روانی نیز فردی سالم و با نشاط باشد.

حضرت امام خمینی(ره) درباره‌ی دقت در انتخاب همسر می‌فرمایند: «از آن وقتی که ازدواج حاصل نشده است بین پدر و مادر، اسلام برای ساختن انسان، دستور داد که چه زنی را انتخاب

کند. چه مردی را آن زن انتخاب کند. وضع اخلاقی‌اش چه‌ طور باشد. وضع دیانتش چه ‌طور باشد. یک نفر زارع وقتی می‌خواهد یک زراعتی بکند و تخمی را در زمینی کشت کند، ملاحظه

می‌کند چه چیز مفید با این است و چه چیزهایی مخالف با این است. باید همین‌ طور مواظبت کند تا وقتی رشد کرده و به ثمر رسد. اسلام همین معامله را با افراد انسان کرده است. اگر پدر و

مادر یکی از آن‌ها مثلاً اخلاقش فاسد باشد، اعمالش اعمال غیرانسانی باشد، این بچه‌هایی که پیدا می‌شوند به واسطه‌ی وراثتی که هست در کار این‌ها در او تأثیر دارد.»3

همسرگزینی و تأثیر آن بر فرزند

با توجه به اهمیت همسرگزینی و تأثیر بسیار حساس آن در شکل‌گیری شخصیت فرزند، در منابع روایی از سوی پیشوایان معصوم(ع) توصیه‌هایی بیان شده است؛ از جمله از رسول گرامی

اسلام(ص) نقل شده است که می‌فرمایند: «اُنظر فی ایّ شیءٍ تَضَعُ وَلَدک فأنَّ العِرقَ دَسّاس؛ بنگر فرزند خود را در کجا قرار می‌دهی که تبار، اثرگذار است.» همچنین می‌فرمایند: «برای

نطفه‌ی خود محل مناسب انتخاب کنید و از اشخاص هم‌شأن خود زن بگیرید و به آن‌ها زن بدهید.» و نیز در جایی دیگر از امام علی(ع) بیان شده است که فرمودند: «اِیّاکم و تزوّجَ الحمقا

فانّ صُحبتها بلاءُ و ولدُها صیاع؛ از ازدواج با زن کم‌عقل بپرهیزید زیرا معاشرت با او بلا و دردسر و فرزندش غیرقابل تربیت است.»4

در اسلام توصیه شده است در انتخاب همسر، عفت، اصالت خانواده و شرف، تقوا و ایمان زن را در نظر بگیرید. از نظر مذهب، وجود زن مایه‌ی خیر، آرامش، سکون و وقار است. اوست که

با انتقال خصائص و روحیات انسانی خود به کودک، به جامعه‌ی بشری، انسان تحویل می‌دهد و روایت «بهشت زیر پای مادران است» به این دلیل است که بخش اعظم سعادتمندی فرزندان و

در نتیجه لایق بهشت شدن، توسط مادران پایه‌ریزی می‌شود. در روایت دیگری بیان شده که امام معصوم(ع) قطع نسل را نتیجه‌ی ازدواج با مرد شراب‌خوار دانسته‌اند.5

البته شایسته است دختران و پسران با ایمان، افزون بر دقت در همسرگزینی و آگاهی قبل از ازدواج، برای برخورداری از همسر شایسته از دعا نیز غافل نشوند. توصیه شده است که در قنوت،

این دعا را تلاوت نمایند: والّذین یقولون ربّنا هَب لنا من ازواجنا و ذُریاتنا قُره اَعین واجعلنا للمتقین اماما.

نقش خانواده

محیط آرام و مأنوس خانه، مناسب‌ترین محل برای اندیشه، ذکر، یادآوری کلام خدا و ذکر حکمت‌های الهی است. خانه، مکتبی برای تربیت انسان‌هایی عبد و مطیع حق است و خانواده‌ی

آرمانی در قرآن خانواده‌ای است که انسان‌ساز باشد. معروف است که «اگر برنامه‌ی یک ساله دارید گندم بکارید، اگر برنامه‌ی ده‌ساله دارید درخت بکارید و اگر برنامه‌ی صد ساله

دارید انسان بسازید.» تربیت انسان با موازینی که خالق او می‌طلبد، ‌نوعی سرمایه‌گذاری صد ساله، بلکه ابدی است؛ خانواده‌ای که زمینه‌ی پرورش انسان قرآنی در آن فراهم آمده است.

از سرزمین پاک و طیب - به اذن پروردگار - ثمره‌ای نیک خارج می‌شود و زمین آلوده و شوره‌زار، حاصلی ناقص و بی‌فایده خواهد داشت؛ بنابراین خانواده‌ی آرمانی قرآن، خانواده‌ای است

که آماده‌ی پذیرش و پرورش انسان است.6

اولین وظیفه‌ی والدین پذیرش کودک است؛ چراکه او امانت الهی و شایسته‌ی تکریم است، پس طفل را همان‌گونه که هست باید پذیرفت. پس از آن تغذیه، مراقبت، حمایت از کودک و

همچنین اِعمال محبت از سوی خانواده به‌ویژه پدر و مادر در همه‌ی مراحل زندگی از وظایف والدین است. افزون بر این، روش و سیره‌ی ائمه(ع) به ما می‌آموزد که از خداوند درخواست

فرزندانی سالم و صالح داشته باشیم و در هنگام تولد نوزاد، از سلامتی او سوال کنیم نه از دختر یا پسر بودنش.

در حدیثی از امام زین ‌العابدین علی ‌بن ‌الحسین(ع) آمده است که فرمودند: «هنگامی‌که مژده‌ی نوزادی را شنیدید از پسر یا دختر بودنش سؤال نکنید و از تن‌درستی و سلامتی او جویا

شوید و اگر سالم و تن‌درست است بگویید: «الحمدلله الّذی لم یَخلُق منّی شیئاً مشوهاً؛ سپاس خداوند را که از من نیافرید فرزندی را که قبیح و معیوب باشد.»7

همچنین دوران کودکی از نظر پی‌ریزی اساس زندگی،‌ اهمیت فوق ‌العاده‌ای دارد. تربیت‌های صحیح یا فاسد اطفال، سرچشمه‌ی مهم نیک و بدهای آینده‌ی کودک است. آدمی در طول

ایام حیات خود بر طبق خلقیات خویش عمل می‌کند و اساس خلق و خوی آدمی در ایام کودکی ساخته می‌شود؛ بنابراین پدر و مادر می‌بایست از ابتدایی‌ترین لحظه‌ها نسبت به تربیت فرزندی

سالم، شایسته و مفید اهتمام ورزند و به فرموده‌ی مولا علی(ع) به فکر تربیت فرزندانی فرمان‌بردار و خداترس باشند. برای تربیت فرزندانی صالح ابتدا لازم است پدران و مادران، خود عملاً و

علماً شایسته باشند زیرا مجموعه‌ی رفتار و گفتار انسان است که سرمشق کودکان می‌شود و صفات و عادات او را می‌سازد.8

اگر خانواده به‌عنوان مهم‌ترین نهاد اجتماعی که در شکل‌دهی هویت فرزندان مؤثر است نقش فعال خود را از دست دهد، باید منتظر عواقب سوء‌ اخلاقی و حتی بحران هویتی فرزندان بود. در

جامعه‌ی معاصر، عوامل بسیاری وجود دارند که چنین نقشی را از خانواده سلب کرده یا تضعیف می‌کنند. تلویزیون در درون خانواده، به‌عنوان یک عامل بی‌بدیل، شبانه‌روز در

جامعه‌پذیری کودکان و نوجوانان نقش ایفا می‌کند. شبکه‌های ماهواره‌ای، نوارهای ویدئویی، سینما و ... نیز نقش نظارتی خانواده را در معرض تزلزل قرار می‌دهد.

خانواده و ضدارزش‌ها

برخی از خانواده‌ها، هیچ اعتقادی به ارزش‌های اسلامی و انسانی ندارند و منشأ انتقال ضدارزش‌ها به فرزندان می‌شوند. زمانی‌که پدر خانواده بزهکار است و دچار انواع مزاحمت‌ها و

بدرفتاری‌ها، بدون تردید فرزندی همانند خود پرورش می‌دهد. سابقه‌ی بزهکاری در میان اعضای خانواده نیز می‌تواند عامل یادگیری سایر اعضای خانواده باشد.9

نقش مادر در سعادت و شقاوت فرزند

تمام حالات روانی مادر، غم‌ها و غصه‌های او، غضب‌آلودگی‌ و بر‌آشفتگی‌، برافروختگی‌ و هیجان‌، بدبینی‌ و بدخواهی‌، کینه‌توزی و حسدورزی‌ او، خیانت‌گری‌ و پلیدی‌ و صفات ناپسند

دیگرش، همگی در جنین اثرگذار است. همچنین ایمان و افکار خوب، تقوا و پاک‌دلی، صفا و مهرورزی، شجاعت و شهامت، کرم و تواضع مادر و بالاخره ظلم‌ستیزی، امانت، صداقت،

عدالت و داشتن ولایت اهل‌بیت(ع)، در فرزند نقش دارد. این مسئله به اندازه‌ای مهم و سرنوشت‌ساز است که حضرت رسول اکرم(ص) فرمودند: «شقاوتمند کسی است که در شکم مادر

شقاوت در او نقش بسته است و سعادتمند کسی است که در شکم مادر به سعادت رسیده است.»10 در روایات اهل‌ بیت(ع) اشاره‌های بسیاری به تأثیر عقاید، اندیشه‌ها و اخلاق مادر در

سعادت و شقاوت جنین آمده است؛ از این رو، وظیفه‌ی مادران - با توجه به نقش‌پذیری جنین از عقاید و اخلاق و اعمال آن‌ها - بسیار خطیر و مهم بوده، لازم است داشتن اندیشه‌های

متعالی و رعایت تقوا و تعهد اخلاقی و به‌کاربستن احکام الهی، در تأمین سعادت فرزند خود بکوشند.

نقش پدر در تربیت فرزند

از آیات سوره‌ی مبارکه آل‌عمران و آیات 28 و 33 و 37 سوره‌ی مبارکه مریم، استفاده می‌شود که رشد و کمال انسان بستگی به ارتباط او با چهار واقعیت دارد؛ پدر با ایمان، مادر مؤمنه،

معلم پاک و دل‌سوز و غذای حلال.

یهودیان وقتی حضرت مسیح  را در دامن مریم دیدند - مریمی که دختر بود و شوهر نداشت - با تعجب به او گفتند:

ای خواهر هارون! تو را نه پدری ناصالح و نه مادری بدکار بود.

 آنان خبر نداشتند که مسیح کلمه خدا است که بر مریم پاک و با کرامت القا شده، و توقع پاکی را از مریم در درجه‌ی نخست به‌دلیل پاکی پدر او داشتند؛ به همین جهت به او گفتند

پدرت مردی ناصالح نبود تا عملی خلاف از تو صادر شود.

پدر در درجه‌ی اول باید به تربیت دینی و اخلاق و دانش‌اندوزی فرزند توجه کند و در مرحله‌ی دیگر با همسرش آن‌چنان زندگی کند که شیرینی حیات را در کام فرزندان تلخ ننماید و

در گام دیگر باید با تمام وجود مواظب باشد که لقمه‌ای از حرام سر سفره‌ی اهل خانه و فرزندانش نبرد.

 در روایات آمده است چند طایفه بی‌حساب وارد عذاب می‌شوند ... یکی از آن‌ها پدرانی هستند که به تربیت دینی و اخلاقی فرزندان‌شان توجه ندارند.11

پیامبر اکرم(ص) و پدران آخر الزمان

روزی پیامبر اکرم(ص) از مکانی عبور می‌کردند که عده‌ای از کودکان مشغول بازی بودند. حضرت نگاهی به آن‌ها کرد و فرمود: «وای به حال فرزندان آخر الزمان از دست پدرهای-شان»

اصحاب عرض کردند: «یا رسول‌الله آیا منظورتان پدران مشرک است؟» حضرت فرمودند: «خیر. پدران مسلمانی که به وظایف دینی خود عمل نمی‌کنند و فرزندان‌شان را به آداب اسلامی

تعلیم نمی‌دهند و هرگاه فرزندان، خود به دنبال فراگیری احکام دین می‌روند، آن‌ها را منع می‌کنند و فقط به دنیا و معیشت آن‌ها دل‌خوش کرده‌اند. وای بر آنان که من از آن‌ها بی‌زارم

و آن‌ها نیز از من دوری می‌جویند.»12

تربیت و قضاوت حضرت زهرا(س)

حضرت زهرا(س) مادر نمونه و زن بی‌همتای هستی که خود در دامان پرعطوفت و بی‌مثال پیامبر اکرم(ص) پرورش یافته و مادر بزرگوار ستارگان تابناک آسمان ولایت بود، حتی زمانی که با

فرزندان خود بازی می‌کرد و برای‌شان شعرهای کودکانه می‌خواند، روح تربیت و پرورش دینی و انسانی، از رفتار و کلامش می‌بارید. آن حضرت در قالب اشعار زیبای ادیبانه می‌فرمودند:

«حسن جان! مانند پدرت علی(ع) باش و ریسمان را از گردن حق بردار، خدای احسان‌کننده را پرستش کن و با افراد دشمن و کینه‌توز دوستی نکن.»

رسول اکرم(ص) درباره‌ی مسابقه‌ی خطاطی با حسن و حسین(ع) سفارش فرمود: «هرکس خط او زیباتر است قدرت او نیز بیش‌تر است.» امام حسن و امام حسین(ع) هرکدام خط زیبایی

نوشتند، اما رسول خدا(ص) قضاوت نکرد و آن دو بزرگوار را به مادرشان فاطمه(س) هدایت فرمود تا نگرانی قضاوت، با عاطفه مادری جبران شود. حضرت زهرا(س) وقتی دید که هر دو خط

زیباست و هر دو در این مسابقه هنری شرکت کرده‌اند، با خود گفت من چه می‌توانم بکنم و چگونه میان دو کودکم قضاوت کنم، لذا فرمود: «ای نور دیدگانم! من دانه‌های این گردنبند را با

پاره کردن رشته آن، بر سر شما می‌ریزم. هرکدام از شما دانه‌های بیش‌تری بگیرد خط او بهتر و قدرت او بیش‌تر است.»13

جایگاه و ارزش فرزند در اسلام

فرزند، نعمتی بزرگ و منبع خیر است؛ منبع کرامت و سود دنیا و آخرت برای انسانی که مؤمن به حق است و از روی ایمان، فرزندان خود را مؤمن و شایسته تربیت می‌کند. اولاد چه دختر و چه

پسر از بزرگ‌ترین و با منفعت‌ترین نعمت‌هایی است که حضرت حق به بندگان پارسایش عنایت می‌کند. حضرت ابراهیم(ع) به‌دلیل فرزنددار شدن، به حمد کامل حق برخاست و به‌راستی

که فرزنددار شدن اقتضای حمد می‌کند؛ حمدی که با زبان و قلب و اعضا و جوارح تحقق می‌یابد: «الْحَمْدُ للهِ الَّذِی وَهَبَ لِی عَلَى الْکِبَرِ إِسْماعِیلَ وَإِسْحاقَ إِنَّ رَبِّی لَسَمِیعُ الدُّعاءِ؛ خدای را

سپاس که در زمان پیری، به من اسماعیل و اسحاق را بخشید همانا پروردگار من شنوای دعای بندگان است.»14 پدران و مادران از دنیا رفته، از عبادت و مناجات و کار خیر فرزندان‌شان در

صورتی که اهل ایمان بوده باشند، بهره‌ی کامل می‌برند. از رسول حق(ص) روایت است که پنج نفر از دنیا رفته‌اند ولی نامه‌ی اعمال آنان بسته نشده است و دائم به آنان ثواب می‌رسد؛

کسی که درختی کاشته، چاه آبی برای بهره‌برداری مردم حفر کرده، مسجدی ساخته قرآنی نوشته، و فرزند شایسته‌ای از او به‌جای مانده است.15

همچنین پیامبر اکرم(ص) می‌فرمایند: «الولد الصالح ریحانَ مُن ریاحین الجنّه؛ فرزند شایسته دسته‌گلی خوش‌بو از گل‌های بهشت است.»16

پی‌نوشت‌ها

1. محمدرضا کوهی، آسیب‌شناسی شخصیت و محبوبیت زن، ص27.

2. تفسیر نمونه، ج2، ص98.

3. تعلیم و تربیت از دیدگاه امام خمینی(ره)، ص136.

4. وسایل ‌الشیعه، ج 7، ص56.

5. همان، ص87.

6. ر.ک: اعراف، 58.

7. حلیه‌ المتقین، ص145.

8. ریحانه بهشتی، ص19.

9. کتاب زنان، ص177.

10. بحار الانوار،‌ ج5، ص175.

11. استاد حسین انصاریان، نظام خانواده در اسلام، ص445 و 446.

12. آسیب‌شناسی شخصیت و محبوبیت زن، ص290.

13. غلام محمد فخر الدینی نجفی، فاطمه‌‌ی زهرا(ع) محور هستی، ص120.

14. ابراهیم، آیه‌ی39.

15. بحار الانوار، ج104، ص97.

16. وسایل ‌الشیعه، ج21، ص357 و 358.

سوتیتر:

امام علی(ع) فرمودند: «از ازدواج با زن کم‌عقل بپرهیزید زیرا معاشرت با او بلا و دردسر و فرزندش غیرقابل تربیت است.»

روش و سیره‌ی ائمه(ع) به ما می‌آموزد که از خداوند درخواست فرزندانی سالم و صالح داشته باشیم و در هنگام تولد نوزاد، از سلامتی او سوال کنیم نه از دختر یا پسر بودنش.

پدر در درجه‌ی اول باید به تربیت دینی و اخلاق و دانش‌اندوزی فرزند توجه کند.

فرزند، نعمتی بزرگ و منبع خیر است؛ منبع کرامت و سود دنیا و آخرت.

تعداد مشاهده مقاله: 814