(قسمت سوم)
کارشناس ارشد تربیت اسلامی
در بخش‌های گذشته، پس از بیان وراثت به‌عنوان یکی از عوامل اجتماعی عفّت، به بررسی نقش عوامل محیطی در پرورش عفّت در وجود افراد پرداخته و در این راستا به نقش دوستان، همسالان و معلمان در تقویت عفّت اشاره شد. در این بخش نقش مدرسه و محیط عمومی جامعه در گسترش و تقویت عفّت در افراد، مورد بررسی قرار می‌گیرد.
مدرسه
یکی از عوامل اجتماعی که می‌تواند در عفت و پاکی افراد، به‌ویژه کودکان، نوجوانان و جوان‌ها تأثیرگذار باشد، محیط مدرسه است. بخش زیادی از زندگی کودک در اختیار مدرسه قرار می‌گیرد. کودک سال‌های زیادی را در مدرسه به عنوان عضوی از جامعه‌ی کوچک می‌گذراند و با وظایفی که در آینده باید انجام دهد آشنا می‌شود. او می‌آموزد که چگونه و با چه کسانی رابطه برقرار کند؛ یعنی به قوانینی که رفتار و احساسات و نگرش‌های افراد را محدود می‌کند، پی می‌برد. محیط اجتماعی مدرسه گسترده‌تر از محیط خانه و بیش از آن تابع دگرگونی‌های جامعه است و تفاوت‌های زیادی با محیط خانه دارد. از این رو نظریات، عادات و عقاید نسل آینده آثار زیادی را از خود بر جای می‌گذارد؛ زیرا مدرسه جایی است که افراد از آن گذشته و به جامعه‌ی بزرگ‌تر می‌پیوندند.
در مدرسه کودک راه و رسم زندگی و شیوه‌ی معاشرت با دیگران را یاد می‌گیرد؛ و نیز در مدرسه است که کودک چگونگی انجام دادن یک تعداد کارهای معین و نحوه‌ی همکاری یا رقابت با دیگران را، می‌آموزد. پایه‌های نظریات، باورهای کودک، موفقیت‌ها و ناکامی‌های او، در مدرسه پی‌ریزی می‌شود. محیط مدرسه، کودک را برای سازگاری با فضای بیرون از آن آماده و قادر می‌کند.
پس از محیط خانواده، مدرسه مهم‌ترین و اصلی‌ترین کانون تربیت و آموزش است. مدرسه به علت این که یک محیط آموزشی و تربیتی است، نقش و تأثیر آن به لحاظ تربیتی مهم‌تر و پررنگ‌تر از خانواده و منزل است. فرد بیش‌ترین وقت خود را در مدرسه سپری کرده، بیش‌ترین تأثیر و همانندسازی را از مدرسه، به‌عنوان یک محیط آموزنده، می‌پذیرد و تلاش می‌کند خود را با فضای مدرسه وفق دهد. بنابراین مهم‌ترین نقش‌های مدرسه تربیت و انتقال ارزش‌های دینی و اخلاقی به دانش‌آموزان است. همچنین در جامعه‌ی اسلامی، مدرسه نباید در راستای تربیتی خود، از تربیت جنسی دانش‌آموزان و پرورش عفت در وجود آنان غفلت بورزد. در این رابطه مدرسه می‌تواند دو نوع برنامه‌ی تربیتی داشته باشد. یک بخش باید به لحاظ محیط فیزیکی و ظاهری مدرسه اعمال، و بخش دیگر از نظر آموزشی و محتوایی آن، باید اجرا شود.
بخش نخست بیش‌تر سلبی بوده و بخش دوم ایجابی است؛ به عبارت دیگر، برنامه‌های تربیتی مدرسه در این رابطه می‌تواند تحت عنوان بایدها و نبایدهای تربیتی قرار بگیرد.
برنامه‌های ایجابی
در بخش برنامه‌های ایجابی، در مدرسه به منظور تقویت و پرورش عفت کودکان و دانش‌آموزان، رعایت چند امر، ضرورت دارد.
• سلامت محتوای متون آموزش
یکی از برنامه‌هایی که در مدرسه برای تقویت عفت دانش‌آموزان، باید در نظر گرفته شود، توجه به محتوای متون آموزشی مدرسه است. از آن جهت که، کودکان و نوجوانان مانند زمین مستعدی هستند، که هر بذری در آن کاشته شود، سبز می‌شود؛ لذا لازم است که دین و آموزه‌های آن در دوران کودکی و نوجوانی آموزش داده شود. با توجه به این امر، به نظر می‌رسد مدرسه باید در عین آموزش دروس اصلی و عمومی و غیر مرتبط به مسائل جنسی و عفت‌مداری، برای کنترل و هدایت و تعدیل میل جنسی در دانش-آموزان، به آموزش یک سری مطالب و موضوعاتی که ارتباط مستقیم با میل جنسی داشته و در ایجاد عفت و پاک‌دامنی دانش‌آموزان کمک می‌کند، بپردازد. در منابع دینی هم به این امر اشاره شده است، چنان که امام صادق(ع) می‌فرمایند: «حصّنوا اموالکم و فروجکم بتلاوه سوره النور و حصّنوا بها نساء کم فانّ من او من قرائتها فی کل لیله فی کل یوم لم یزن احد من اهل بیته ابداً حتی یموت؛ با تلاوت سوره نور، اموال خود را از تلف کردن و دامان خود را از بی‌عفتی حفظ کنید. زنان خود را در پرتو دستورهایش از انحرافات مصون دارید؛ زیرا هر کس این سوره را در هر شبانه‌روز ادامه دهد، هیچ کس از خانواده‌اش تا پایان عمر گرفتار عمل منافی عفت نخواهد شد.»
با توجه به این که در سوره‌ی مبارکه‌ی نور دستورهایی در زمینه‌ی حفظ حجاب، پرهیز از نگاه به نامحرم، دوری از خودآرایی و جلب توجه مردان اجنبی و... آمده، آموزش آن به زن‌ها باعث تقویت عفت، پاکی و افزایش حیا در وجود آنان می‌شود. از این رو در اسلام توصیه شده است این سوره را به زنان و دختران خود آموزش دهید.
بنابراین اساس این احادیث یکی از کارکردهای مدرسه در تقویت عفت دانش‌آموزان و توجه اولیای مدرسه به محتوای آموزشی آن است. از این گونه روایات می‌توان یک قانون کلی به دست آورد که هر چیزی باعث تقویت عفت و پاکی دانش‌آموزان و گرایش آن‌ها به سمت حجاب و عفاف شود، باید به کودکان، نوجوانان آموزش داده شود. علاوه بر برنامه‌های رسمی و دروس اصلی مدرسه، باید برخی از متون درسی که در پرورش عفت دانش‌آموزان و دانشجویان تأثیرگذار است، آموزش داده شود. در نقطه‌ی مقابل آموزش، از هر درسی که زمینه‌ساز تحریک میل جنسی دانش‌آموزان می‌گردد، پرهیز شود.
• سالم‌سازی محیط آموزشی
اقدام دیگری که برای تقویت عفت دانش‌آموزان ضرورت دارد، سالم‌سازی محیط آموزشی است. اولیای مدرسه باید سعی کنند، محیط مدرسه را از چیزهایی که باعث تحریک میل جنسی دانش‌آموزان می‌شود، پاک‌سازی کنند. عکس‌ها، تصویرها، اشعار، نوشته‌های دیوارهای مدرسه، سی‌دی‌ها، نوارها و سایر اشیایی که باعث بدآموزی محصّلان و در نتیجه زمینه‌ساز انحراف دانش‌آموزان وگرایش آن‌ها به سمت بی‌عفتی و فساد اخلاقی می‌شود، باید از محیط مدرسه و از دسترس دانش‌آموزان دور شود. همچنین مجلاتی که دارای عکس‌های مستهجن و قصه‌های عاشقانه، کتاب‌های داستان و رمان‌هایی که عشق و عاشقی را به تصویرکشیده و کتاب‌های شعری که درباره‌ی عشق زمینی و رابطه‌ی عاشقانه‌ی زن و مرد است نیز، باید از دسترس محصّلان مدرسه و دانش‌آموزان دور باشد. در عوض می‌توان محیط مدرسه را با عکس‌ها، تصویرها، اشعار، احادیث و آیات قرآن که در زمینه‌ی عفت-مداری و کنترل و مهار خواسته‌های جنسی، حجاب، پوشش و پرهیز از نگاه به نامحرم، دوری صحبت با نامحرم و... است، تزئین کرده و از این طریق گرایش دانش‌آموزان را به سمت عفت و پاکی تقویت کرد. همچنین می‌توان مجلات، کتاب و داستان‌هایی که در زمینه‌ی عفت و پاک‌دامنی است، در اختیار محصّلان قرار داد و از این طریق عفت و پاکی را در وجود آنان پرورش داد. همچنین نمایش فیلم، تئاتر و سایر برنامه‌هایی که می‌تواند پیام عفت و تقوا را به دانش‌آموزان انتقال دهد، در پرورش و رشد عفت و پاک‌دامنی مؤثر و مفید است. اولیای مدرسه می‌توانند با اجرای این گونه برنامه‌ها در سالم‌سازی محیط مدرسه نقش مهمی را ایفا کنند.
• الگودهی مثبت
الگو به معنای مدل، سرمشق، اسوه، قدوه، مثال و نمونه است. معانی و مفاهیم الگو، نشان‌دهنده‌ی گستردگی و فراگیری مفهوم الگوست، که از الگوهای به‌کار رفته در امور غیرانسانی، مانند الگوی خیاطی و... تا الگوها و مدل‌های انسانی را در بر می‌گیرد. انسان با توجه به طبع و سرشت کمال‌جویی که دارد، همواره از افراد شاخص و برجسته اثر می‌پذیرد و تحت تأثیر شخصیت و ویژگی‌های خاص آنان قرار می‌گیرد انسان به‌ویژه در نوجوانی و جوانی بیش‌تر به الگوها و فرمان‌ها توجه دارد و از بسیاری جهات او را الگو و مدل رفتار خویش قرار می‌دهد. از رفتار، گفتار، طرز لباس پوشیدن، قیافه و هر چیز مرتبط با او الهام می‌گیرد. یکی از مناسب‌ترین و پرثمرترین شیوه‌ی مبارزه با مفاسد و کنترل انحرافات، به‌ویژه انحرافات جنسی، تحکیم و توسعه‌ی عفت و پاکی است. بدون شک، مدیران و معلمان مدرسه و دانشگاه، از نگاه دانش‌آموزان، افراد برجسته و شاخص هستند. از این رو آنان از این افراد تأثیر پذیرفته و تحت تأثیر شخصیت و ویژگی‌های خاص آنان قرار می‌گیرند. بنابراین اگر اولیای مدرسه با رفتار شایسته‌ی خودشان الگوی مثبت و نیکی را به دانش‌آموزان ارائه دهند، بدون شک در تربیت دانش‌آموزان اثری مثبت به جا خواهند گذاشت.
در روایات اسلامی نیز، به نقش رفتار در گرایش به سوی نیکی‌ها تأکید شده است. چنان که امام صادق(ع) خطاب به مفضل می‌فرمایند: «لِشیعَتِنا کونُوا دعاهً اِلَینا بالکفِّ عَن مَحارِمِ‌اللّه وَ اِجتِنابِ مَعاصِیه و اِتِّباعِ رِضوانِه فَاِنَّهُم اِذا کانُوا کَذلِکَ کانَ الناسُ اِلَینا مُسارِعِینَ؛ به شیعیان ما بگو با خودداری از حرام الهی و دوری از معصیت پروردگار و تبعیت و پیروی از رضایت خداوند، مردم را به سوی ما دعوت کنید، چرا که اگر شیعیان این گونه باشند، مردم با شتاب به سمت ما خواهند آمد.» براساس این حدیث شریف، رفتار نیک، در جذب افراد به‌سوی نیکی‌ها، نقش سازنده و مفیدی دارد. با توجه به مفهوم این روایت، اولیای مدرسه می‌توانند با رفتار نیک و رعایت عفت و پاکی در پوشش و حجاب، سخن، نگاه و سایر جنبه‌ها، الگوی مثبتی از حجاب و عفاف را به دانش‌آموزان ارائه دهند. راه‌کارهای دیگری که اولیای مدرسه می‌توانند از آن برای پرورش و تقویت عفت دانش‌آموزان بهره بگیرند، تشویق و تجلیل از دانش‌آموزانی است که به رعایت حجاب و عفاف اهمیت بیش‌تری می‌دهند. بدون شک احترام و تجلیل از دانش‌آموزانی که متعهد و پای‌بند رعایت عفت هستند، می‌تواند تأثیر سازنده‌ای در ایجاد انگیزه‌ی بیش‌تر به آن‌ها در ادامه‌ی مسیر پاکی و جذب سایر افراد به سمت عفت و پاک‌دامنی داشته باشد.
• معرفی الگوهای عفاف
یکی از کارکردهای مدرسه برای تأثیرگذاری در تقویت عفت دانش‌آموزان، معرفی الگوهای عفاف است. در اسلام الگوهای زیادی وجود دارد که در تمام کمالات انسانی می‌توانند راه‌نمای زندگی بشر باشند. پیامبران الهی، امامان معصوم(ع) نمونه‌ی بارز این الگوها هستند. سیره و روش آنان برای انسان‌ها، الگوی پاکی، تقوا و عفت است. مدیران مدرسه می‌توانند در فرصت‌های مناسب، دانش‌آموزان را با این بُعد از ویژگی پیامبران و امامان آشنا کنند؛ به خصوص زندگی برخی از آن بزرگواران که به‌دلیل جریان‌های خاصی که در زندگی‌شان اتفاق افتاده، برجستگی بیش‌تری پیدا کرده است.
حضرت یوسف(ع) به‌دلیل مقاومت در برابر خواسته‌ی نامشروع زلیخا معروف به الگوی عفت و پاک‌دامنی شناخته شده است. حضرت موسی(ع) به‌دلیل جریان دختران شعیب، به الگوی عفاف و پاکی شناخته شده است. همچنین توجه نکردن امام موسی بن جعفر(ع) به کنیز مغنّیه‌ای که هارون الرشید به زندان حضرت فرستاده بود.
این بزرگواران، به دلیل این حوادث تاریخی که در زندگی‌شان اتفاق افتاده، بیش‌تر به عنوان الگوهای عفاف معروف شده‌اند؛ در حالی که بدون شک همه‌ی پیامبران الهی و امامان معصوم(ع) الگوهای کامل انسانی، به‌ویژه عفاف و پاکی هستند.
اولیای مدرسه می‌توانند با برنامه‌ریزی درست و در فرصت‌های مناسب، دانش‌آموزان را با زندگی پیامبران و امامان معصوم و سایر اولیای خدا آشنا کنند. به‌خصوص بُعد اخلاقی و عفت‌مداری آنان را با زبانی که برای بچه‌ها قابل فهم و جذاب باشد، به تصویر بکشند، و از این طریق در پرورش عفت و پاک‌دامنی در وجود دانش‌آموزان ایفای نقش کنند.
برنامه‌ی سلبی مدرسه
به لحاظ فیزیکی، مدرسه باید از هر عامل و زمینه‌ی تحریک‌کننده پاک شود. در تحریک غریزه و میل جنسی کودکان و نوجوانان، چند چیز تأثیرگذار است و مدرسه باید از آن‌ها به دور باشد:
1- کارکنان جنس مخالف
یکی از عواملی که می‌تواند در تحریک، هیجان و میل جنسی دانش‌آموزان نقش داشته باشد، کارکنان و مدیران جنس مخالف در مدرسه است؛ به‌ویژه اگر از رفتار سالم برخوردار نباشند و حجاب و پوشش اسلامی را به‌طور شایسته و مناسب رعایت نکنند. وجود چنین افرادی در محیط آموزشگاه، به طور قطع زمینه‌های تحریک و هیجانات جنسی را در دانش‌آموزان و دانشجویان فراهم کرده و بستر را برای انحراف آنان آماده می‌کند. به‌خصوص اگر معلم باشند و از حجاب و پوشش مناسب برخودار نباشند. بنابراین نخستین اقدام برای سالم‌سازی محیط فیزیکی، پاک‌سازی آن از مدیران، کارکنان و مدیران جنس مخالف است. این اقدام در تعدیل غریزه‌ی جنسی محصّلان اثری سازنده و مفید خواهد داشت.
2- تصاویر و عکس‌ها
یکی دیگر از ابعاد فیزیکی و ظاهری مدرسه که می‌تواند در تحریک و تشدید هیجان میل جنسی دانش‌آموزان تأثیرگذار باشد، تصاویری است که در کتاب‌های درسی، مجلات، و پیک ها وجود دارد. همچنین نقاشی‌هایی که روی دیوارهای مدرسه، اتاق‌های کلاس نصب می شوند و یا ابزار و آلات آزمایشگاه، گارگاه و یا تصاویری که برخی از دانش‌آموزان روی دیوارهای دستشویی می‌کشند، همگی می‌توانند به‌نحوی در تحریک میل جنسی دانش‌آموزان اثر گذاشته و زمینه و گرایش آنان را به سوی فساد و انحراف فراهم کنند. همچنین عکس‌های نامناسب و تحریک کننده که برخی از محصلان به همراه خود به مدرسه می‌آورند و به سایر دانش‌آموزان و دانشجویان نشان می‌دهند، همه می‌توانند تحریک‌کننده‌ی جنسی محصّلان باشند و زمینه‌ی انحراف آن‌ها را فراهم کنند.
3-اختلاط پسران و دختران
یکی از چیزهایی که می‌تواند در تحریک و بیداری میل جنسی دانش‌آموزان و دانشجویان نقش داشته باشد، اختلاط پسران و دختران در یک مدرسه، دانشگاه و یک کلاس درسی است. نشست و برخاست دانش‌آموزان پسر و دختر در یک محیط آموزشی، بر بیداری و رشد نابه‌هنگام غریزه‌ی جنسی آنان اثر گذاشته و ممکن است آنان را به سوی فسادهای جنسی و اخلاقی سوق دهد؛ به‌ویژه اگر این اختلاط و مشترک بودن محیط آموزشی در آستانه‌ی نوجوانی و جوانی دانش‌آموزان باشد.
اختلاط در این سنین بیش از زمان‌های دیگر خطرناک بوده و احتمال آلوده‌شدن آنان به فساد و انحراف بیش‌تر از زمان دیگر است؛ زیرا باتوجه به قدرت و جاذبه‌ی غریزه‌ی جنسی در این مقطع سنی و عدم رشد عقلانی و اخلاقی نوجوان و جوان، به طور قطع آنان تحت تأثیر کنش و جاذبه‌های جنس مخالف خود قرار گرفته و زمینه‌ی تحریک و هیجان میل جنسی در آن‌ها شعله‌ور می‌شود و در نهایت با فساد و اعمال منافی عفت منجر خواهد شد. این چیزی است که تجربه و شواهد عینی در کشورهایی که دختران و پسران به صورت مختلط تحصیل می‌کنند، نشان داده است. تحصیل مشترک، علاوه بر فراهم کردن بسترها و زمینه‌های فساد اخلاقی و جنسی، زمینه‌ی ایجاد اضطراب فکری و روحی محصلین و دانشجویان را نیز فراهم می‌کند. به‌دلیل کشش‌ها و جاذبه‌های جنسی اختلاط در محیط آموزشی، تمرکز فکری از محصل و دانشجویان سلب می‌شود و در نتیجه بازده و دست‌آورد علمی و فکری آنان نیز، کاهش می‌دهد. از این رو امروزه در کشورهای غربی کلاس‌های تک جنسیتی مورد توجه قرار گرفته و به‌دلیل بازدهی علمی و آموزشی، بیش‌تر در حال گسترش است.
جامعه
بدون شک یکی از عوامل رشد و تحریک غریزه‌ی جنسی و در نتیجه سوق دادن افراد به سمت بی‌عفتی، جلوه‌های تحریک‌کننده‌ی محیط عمومی جامعه است. قبل از اشاره به زمینه‌های تحریک‌پذیری و عوامل هیجان‌انگیز غریزه‌ی جنسی در عرصه‌های اجتماعی، لازم است به طور اجمال به تأثیرپذیری و تأثیرگذاری جامعه بر افراد اشاره کرد. باید گفت: «در اصل این مسأله که محیط اجتماعی در تکوین شخصیت هر یک از افراد انسانی، تأثیر و نفوذ دارد و این تأثیر در مورد اکثریت عظیمی از انسان‌ها، بسیار عمیق و همه جانبه است، جای انکار نیست.»
جو فاسد اجتماعی، جو روحی را فاسد و آلوده می‌کند؛ و جو فاسد روحی، زمینه‌ی رشد اندیشه‌های متعالی را ضعیف و زمینه‌ی رشد اندیشه‌های پست را تقویت می‌کند. به همین جهت در اسلام به اصلاح اجتماعی اهتمام زیادی شده است. بدون شک هرگاه روح و اندیشه‌ی انسان فاسد شود، اخلاق و رفتار او نیز از آن متأثر می‌شود و به سمت انحرافات اخلاقی که یکی از مصادیق مهم بی‌عفتی است، گرایش می‌یابد. تأثیر محیط و فرهنگ رایج در جامعه بر افراد از دیدگاه اسلام محرز و قطعی است. چنان که امام علی(ع) می‌فرمایند: «اذا خِبُثَ الزمانُ کسَدَتِ الفَضائِلُ و ضَرَّت و نَفَقَتِ الرَذائِلُ و نَفعت و کانَ خوفُ الموسِر اَشدَّ من خوف المعسر؛ وقتی محیط جامعه آلوده و ناپاک شود، سجایای انسانی و فضایل اخلاقی بی رونق و زیان‌آور می‌شود و برعکس رذایل و ناپاکی در جامعه رایج و سودبخش می‌شود.» در سخن دیگر فرمودند: «الناسُ بِزَمانِهِم اشبهُ مِنهُم بِآبائِهم؛ شباهت مردم به محیط و زمان خودشان در تأثیرپذیری از جلوه‌های فرهنگی حاکم بر جامعه، بیش‌تر از شباهت به پدران‌شان است.»
بنابراین تأثیر جامعه بر فرد قطعی است. درعین حال این تأثیر به معنای سلب اختیار از انسان نیست. انسان با تقویت اراده و ایمان راسخ به توان‌مندی‌های انسانی و الهی خود، نه تنها تحت تأثیر جلوه‌های منفی و نامطلوب جامعه قرار نمی‌گیرد، بلکه می‌تواند با تغییر فضای جامعه، زمینه‌ی سالم و مثبتی را به‌وجود آورد. از این طریق جامعه‌اش را به سمت فلاح و رستگاری سوق دهد.
بدون شک یکی از زمینه‌ها و عرصه‌های تأثیرپذیری فرد، از جامعه، تحریک‌پذیری و هیجانی شدن غریزه‌ی جنسی اوست. این غریزه با توجه به قدرت و کشش نیرومندی که دارد، در برابر عوامل محرک غریزه‌ی جنسی، به آسانی تحریک شده، مشکلات و معضلات متعددی را متوجه فرد و جامعه می‌کند.
شرع مقدس اسلام با توجه به آگاهی کامل از مفاسد و زیان‌های تحریک تمایلات جنسی افراد، روابط تحریک‌آمیز تمایلات جنسی و اختلاط‌های مفسده برانگیز زنان و مردان را در عرصه‌های مختلف اجتماعی منع کرده است. در واقع اسلام، خطوط قرمز و هشدارهایی را نسبت به تحریکات و هیجانات میل جنسی افراد، قرار داده است. در همین راستا و برای سالم‌سازی محیط اجتماعی و پاسداری از عفت عمومی در جامعه، اسلام دستور داده، هرگونه گناه علنی در محیط عمومی ممنوع است.
پی‌نوشت
-----------------------
1 . جواد زارعان، روان‌شناسی رشد، ج1، ص915.
2 . علی اکبر شعاری‌نژاد، ص549.
3 . حسین عاقلی، روش‌های هدایت و کنترل غرایز جنسی، پایان نامه، ص82.
4 . همان، ص85.
5 . فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج7، ص216.
6 . علی اکبر دهخدا، لغت‌نامه‌ی دهخدا، حرف الف.
7 . مصطفی عباسی مقدم، نقش الگوها در تبلیغ و تربیت، ص15.
8 . همان، ص19.
9 . حسین نوری، مستدرک الوسایل، ج12، ص270.
10 . یوسف، آیه‌ی 23.
11 . محمد بن حسن حر عاملی، وسایل الشیعه، ج2، ص199.
12 . شیخ عباس قمی، منتهی الآمال، ج 2، ص343.
13 . حسین عاقلی، روش‌های کنترل و هدایت غرایز جنسی، پایان نامه، ص83.
14 . همان، ص84.
15 . محمدتقی مصباح یزدی، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، ص44.
16 . مرتضی مطهری، علل گرایش انسان به مادی‌گری، ص220.
17 . ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج20، ص270.
18 . سیدرضی، خصائص الائمه، ص115.
ََ19 . حسین عاقلی، روش‌های هدایت و کنترل غرایز جنسی، ص95.
