(قسمت دوم)
دانشجوی کارشناسی ارشد جامعه شناسی
در قسمت پیشین، ضمن تعریف کم‌رویی، به آثار و نشانه‌های آن پرداخته شد. همین‌طور چگونگی نقش مهم تربیت در بروز مشکل کم‌رویی مطرح شد و وضعیت خانواده‌ها مورد بررسی قرار گرفت. در ادامه، زیرمجموعه‌هایی از نقش تربیت خانوادگی در بروز کم‌رویی طرح شده، و سعی بر این است که با ارائه‌ی راه‌حل‌های مناسب و منطقی، خواننده بتواند با مشکل کم‌رویی کودکان مبارزه کرده، از عواقب شوم آن جلوگیری و با چگونگی راه‌های درمان، بیشتر آشنا شود.
نمادهای فرهنگی
برخی از مسائل فرهنگی و اجتماعی مانند: زبان، لهجه، نوع لباس، و غیره موجب کم‌رویی در افراد می‌شود. در برخی از مراکز آموزشی مشاهده می‌شود، افرادی که دارای لهجه‌ی خاصی هستند، مورد تمسخر قرار می‌گیرند و از شرکت در گفت‌وگو با معلم و همچنین فعالیّت‌های کلاسی خودداری می‌کنند. این افراد با آن که از توانایی‌های بالایی برخوردار هستند؛ ولی به صرف داشتن لهجه‌ی خاص، کمتر وارد فعالیّت‌های کلاسی می‌شوند.
مشکلات روحی
در بسیاری از اوقات، وجود برخی مشکلات روحی، مانند عدم اعتمادبه‌نفس و یا عدم برخورداری از عزت نفس لازم و در مواقعی اضطراب و افسردگی، سبب این نارسایی اجتماعی؛ یعنی کم‌رویی می‌شود. لذا «مشاور پس از شناخت علّت، باید به درمان آن بپردازد و به جای این که با کم‌رویی به‌عنوان یک معلول برخورد کند، با علت آن مواجه شده و سعی در درمان علت‌ها داشته باشد، با بهره‌گیری از روش‌های تغییر و اصلاح رفتار به مراجع کمک نماید تا مشکلش مرتفع گردد.»
فعالیت‌های اجتماعی و بازی‌های گروهی
بازی، از تعادل‌ها و فعالیت‌های اجتماعی گوناگونی تشکیل می‌شود، ولی برخلاف تصوّر متداول، همیشه هم شامل ارتباط با سایر کودکان نیست. بازی‌ها را می‌توان به انفرادی، که در آن کودک کم‌رو به تنهایی بازی می‌کند و معمولأ این نوع بازی را بیشتر ترجیح می‌دهد؛ و گروهی، که در آن با کودکان دیگر به تعامل می‌پردازد، تقسیم کرد. هنگامی که کودکان با هم بازی می‌کنند، درس‌های مهمی در مورد خود، مهارت‌های‌شان و روابط‌شان با دیگران می‌آموزند.
«ترغیب کودکان و نوجوانان کم‌رو برای مشارکت در فعالیت‌های مختلف دسته‌جمعی و بازی‌های گروهی می‌تواند تأثیر بسیار زیادی در کاهش اضطراب و افزایش مهارت اجتماعی ایشان داشته باشد. واضح است که ترغیب و تشویق کودکان کم‌رو برای شرکت فعال در برنامه‌های گروهی نظیر: تهیه‌ی کاردستی مشترک، آماده کردن پوستر یا روزنامه‌ی دیواری، مطالعه و مسابقه‌ی علمی، قصه‌گویی و داستان‌سرایی، اجرای برنامه‌ی نمایشی، شرکت در گروه سرود، ورزش‌ها و بازی‌های چند نفره، فعالیت‌های عمرانی، فرهنگی و بسیجی و ... با توجه به نقطه‌ی قوت و ویژگی مثبت و قابل تأیید و تشویق و سوق‌دادن وی به طرف فعالیت‌های جمعی، از طریق همان نقطه‌ی مثبت و قابل عرضه‌ی وی صورت می‌گیرد. به‌نحوی که کودک یا نوجوان قادر می‌شود در اولین تجارب گروهی خود از ویژگی مثبت و مهارت برتر خود بهره بگیرد و با تأثیر توفیق نسبی در گروه و جلب تأیید ایشان، احساس خودپنداری و خودارزشمندی‌اش تقویت گردد. صحبت‌کردن، شعرخواندن، خاطره‌گفتن و نقل مطالب کتاب دل‌خواه، تعریف موضوع و محتوای یک فیلم سینمایی، قصه‌گویی و داستان‌سرایی، توضیح یک مسئله و یا تدریس یک موضوع درسی مورد علاقه توسط نوجوان یا بزرگسال کم‌رو به مخاطبان مختلف، به ترتیب اهمیت و اقتدار ایشان از نظر فرد کم‌رو، از مخاطبان خردسال آشنا و صمیمی نظیر خواهرزاده‌ها، برادرزاده‌ها و فرزندان کوچک خانه و بستگان گرفته تا مخاطبان خردسال آشنا، اما غیر صمیمی و غیر فامیل؛ از مخاطبین خردسال غریبه تا مخاطبان همسال آشنا و صمیمی؛ از مخاطبین همسال آشنا، اما غیر صمیمی تا مخاطبان همسال غریبه؛ از مخاطبین بزرگسال آشنا و صمیمی تا مخاطبان بزرگسال آشنا، اما غیر فامیل و غیر صمیمی؛ و سرانجام از مخاطبین بزرگسال مقتدر و متنفذ، اما غیر نقاد گرفته تا مخاطبان مقتدر، متنفذ و نقاد و برقراری و حفظ ارتباط بصری طبیعی با ایشان، با چهره‌ای گشاده و متبسم، صدایی محکم و مطمئن، با آرامش روان، اطمینان‌خاطر، اعتمادبه‌نفس کامل و احساس خودارزشمندی؛ مؤثرترین روش اصولی و تدریجی اضطراب‌زدایی و افزایش مهارت اجتماعی و درمان کم‌رویی است.»
توانایی بازی با سایر کودکان بسیار مهم است، اما همیشه به شکل طبیعی پیش نمی‌آید. بازی شامل مهارت‌های بی‌شماری است که در شرایط اجتماعی گوناگون از آن‌ها استفاده می‌شود. این مهارت‌ها در محیط امن و راحت خانواده رشد می‌کنند و کودکان هنگامی که خارج از این محیط قرار می‌گیرند و با کودکان دیگر هم‌بازی می‌شوند، مهارت‌های‌شان گسترش می‌یابد. این مهارت‌ها شامل حل مسأله، همکاری، مذاکره، پیدایش تعادل، ارتباط، بیان علایق اجتماعی، همدردی، تحمل، برنامه‌ریزی، عدالت و وفاداری است. اگر کودکان چنین مهارت‌هایی را یاد بگیرند، در بزرگسالی هرگز تنها نخواهند ماند و ماندن در کنار دوستان را ارزشمندترین سرمایه‌ی خود خواهند دانست.
مدرسه، تقویت کم‌رویی یا رشد اجتماعی
فرایند اجتماعی‌شدن در مدارس که به صورت برنامه‌ای غیر رسمی و روزانه اجرا می‌شود، به‌خصوص در سال‌های اول مدرسه، بسیار تأثیرگذار است. کودکان از این طریق می‌آموزند چگونه با کودکان دیگر ارتباط برقرار کنند، از قوانین پیروی نمایند، در جمع صحبت کنند، با افراد قوی‌تر از خود دست‌و‌پنجه نرم کنند و با کودکان همسن‌وسال خود کنار بیایند. سازگاری، صحبت و ارتباط با دیگران از جمله درس‌های اجتماعی‌ای هستند که باید کودکان بیاموزند.
«مدرسه، به عنوان اولین جایگاه رسمی تجربه‌ی اجتماعی کودکان، می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در تقویت کم‌رویی یا پرورش مهارت‌های اجتماعی آنان ایفا کند. متأسفانه در بسیاری از موارد، کم‌رویی کودکان در محیط مدرسه و فضای کلاس درس تقویت می‌گردد و چنین رفتار ناخوشایندی در شخصیت کودک تثبیت می‌شود. در غالب موارد، اولیای مدرسه رفتار انفعالی، آرام و سکوت مضطربانه‌ی کودکان کم‌رو و ناتوان را به‌عنوان یک صفت پسندیده و ویژگی رفتاری مطلوب تلقی می‌نمایند. گاهی هم با تأیید و تشویق‌های خود، به‌طور مستقیم و غیرمستقیم سعی می‌کنند آن را تقویت نمایند. حتی در بسیاری از مدارس بالاترین نمره‌ی انضباط از آن کم‌روهاست! برچسب‌زدن‌ها و القای ویژگی‌های خاص به بعضی از کودکان، مانند این که معلم مرتباً بگوید که فلان‌کس، دانش‌آموزی است بسیار آرام، ساکت و مؤدب، اعمال فشارهای اخلاقی و وادارکردن کودک به سکوت‌های اجباری و رفتارهای به اصطلاح مؤدبانه‌ی مصنوعی سبب می‌شود که وی به‌تدریج به یک موجود کاملاً کم‌رو با شخصیتی انفعالی تبدیل گردد. در این‌جا نیز اعمال فشارهای روانی و اخلاقی، اجرای مقررات خشک و غیر قابل‌انعطاف، برخوردهای قالبی و دیکتاتورمنشانه، رقابت‌های فشرده و نابرابر، ترسیم فاصله یا شکاف فوق‌‌العاده زیاد و غیر عادی بین وضع موجود و وضع مطلوب برای دانش‌آموزان، اظهار نگرانی مداوم نسبت به آینده‌ی شاگردان و کنترل شدید رفتارهای فردی و اجتماعی ایشان، کمال‌جویی‌ها و آرمان‌خواهی‌ها، تحقیرها و تهدیدها، تنبیه‌ها و محدودیت‌های غیر منطقی و تقویت روحیه‌ی تسلیم‌پذیری و احساس عدم‌کفایت اجتماعی و... می‌تواند زمینه‌های اضطراب و کم‌رویی را در کودکان ایجاد و یا تقویت کند.»
بدین شکل چالش‌های اجتماعی مدرسه، کم‌رویی را تشدید می‌کنند؛ زیرا ناآشنا، غیرقابل پیش‌بینی و گاهی اوقات تهدیدآمیز به نظر می‌رسند. مدرسه عاملی برای فرایند اجتماعی‌شدن کودکان است. کودکان کم‌رو، اگر نتوانند به صورت ثابت و روزانه و به‌تدریج، در معرض محیط جدید و برنامه‌ی درسی مدارس قرار گیرند، لحظات سختی در پیش خواهند داشت و آشنایی آن‌ها با کودکان دیگر و انجام تکالیف درسی، بسیار دشوار خواهد شد. به این ترتیب ممکن است این کودکان، یکی از مهم‌ترین درس‌های اجتماعی دوران کودکی‌شان را که نحوه‌ی برقراری ارتباط صحیح در محیط‌های اجتماعی است، به‌خوبی یاد نگیرند.
روش‌های پیشگیری از کم‌رویی کودکان
بسیاری از نیازهای کودکان و شکوفا شدن استعدادها و خلاقیت‌های‌شان، فقط از طریق تعامل بین فردی و ارتباطات اجتماعی ارضا شده و فعلیت می‌یابد. با این‌که کودکان کم‌رو رفتارهای خاصی از خود نشان می‌دهند، اما عمیقاً علاقه‌مندند با کودکان دیگر ارتباط برقرار کنند. برای رهایی از کم‌رویی کودکان، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین موانع رشد فردی، روش‌هایی پیشنهاد می‌شود. روش اول، توسط فرد کم‌رو و روش دوم با همکاری و توجه والدین و معلمان انجام می‌گیرد که نقش مهمی در فرایند اجتماعی‌شدن کودک ایفا می‌کنند.
راه‌های فردی مقابله با کم‌رویی
تلقین: به نظر روان‌شناسان، تلقین در درمان بسیاری از بیماری‌های جسمی و روحی مؤثر است. کم‌رویی نشان ترس از شکست و دلیل وحشت از برخورد با اشخاص است. این ضعف روحی را با فرار از معاشرت نمی‌توان رفع کرد، بلکه باید خود را به همنشینی و معاشرت با مردم مجبور ساخت و در مقابل انکار نفس از خود پرسید که چرا از این شخص یا از این جمعیت می‌گریزم؟ ترس یا اضطراب، اساس تمام حرکات عصبی است. اگر نمی‌توانید در جمع سخن بگویید و یا دچار مشکل می‌شوید، دلیلش ترس درونی است. با تلقین به قدرت و تظاهر به نترسیدن، بخشی از مشکل حل می‌شود. این جمله‌ها را همواره با خود تکرار کنید که:
- من آرام هستم.
- من خود را نیرومند و پرجرأت احساس می‌کنم.
- من با اراده‌ی استوار، نظر خود را بیان می‌کنم.
- حضور هیچ کس مرا تحت تأثیر قرار نمی‌دهد.
- من در هر یک از مخاطبان خود نفوذ می‌کنم.
- من از عهده‌ی سخن گفتن در برابر دیگران برمی‌آیم.
- همه چیز آرام، همه چیز آشتی‌جویانه، همه چیز شادی‌بخش است.
اعتمادبه‌نفس: توجه به توانایی‌ها و استعدادها، مانع اظهار ضعف است. یکی از دلایل کم‌رویی، بی‌اعتمادی به خویش است. افراد کم‌رو همواره در این فکرند که دیگران در مورد آن‌ها چه فکر می‌کنند، در صورتی که اگر این افراد بدانند در مقایسه با دیگران ضعفی ندارند و شاید در بسیاری از موارد در زندگی نسبت به دیگران ارجحیت هم دارند، در این حال در خود چنان قدرتی می‌یابند که می‌توانند در برابر هر امری مقاومت کنند. خودباوری و دوری از خودکم‌بینی بسیاری از مشکلات روحی را درمان می‌کند.
تمرین و ممارست: سخن گفتن مانند هر کار دیگر احتیاج به تمرین و ریاضت دارد. همه‌ی گویندگان کم‌و‌بیش در ابتدا با مشکل مواجه می‌شوند و حتی از ضعف و نارسایی در ادای کلمات رنج می‌برند؛ اما با صبر و تحمل و تمرین نقایص خود را بر طرف می‌کنند.
مروری بر گذشته: باید سعی کنید ذهن‌تان را از تجارب و خاطرات ناخوشایند در روابط شخصی و ناکامی‌های ارتباطات اجتماعی پاک نمایید، در عوض تلاش کنید تا تجارب موفّق خود را در خانه و مدرسه، کوچه و خیابان و در برخورد با دیگران مجدداً مرور کرده، آن‌ها را به خاطر بسپارید.
معاشرت با مردم: علی‌رغم ترس درونی، برای درمان کم‌رویی لازم است با دیگران معاشرت کنید. سعی کنید در معاشرت‌ها خود را فراموش کنید؛ برای آن که این امر حاصل شود، به هر که می‌رسید سلام کنید و خوش‌رو باشید. باید بدون ترس از طرد شدن، به دوستان‌تان اعتماد کنید و به آن‌ها نزدیک شوید.
انعطاف‌پذیر بودن: باید بتوانید گاهی با پیروی از دیگران و گاهی با هدایت آن‌ها محیط ذهنی امن و آسوده‌ی خود را گسترش دهید و به قلمروهای جدیدی دست پیدا کنید.
راه‌های جمعی مقابله با کم‌رویی
والدین محترم باید برای کودکان کم‌رو، نظم و انضباط همگون و مناسبی اعمال کنند. بدین منظور نکات زیر پیشنهاد می‌شود:
نقش والدین: والدین کودکان کم‌رو باید با حمایت‌های کامل معنوی و مادی از کودکان خود، آنان را در فعالیت‌های فردی و اجتماعی شرکت داده، با تلاش، مهارت‌های بیان شده را در کودکان خود نهادینه کنند و پس از آن به رشد و توسعه این مهارت‌ها در کودکان همت گمارند. کنترل خشم، بخشیدن دیگران، معذرت‌خواهی‌کردن، راز نگه‌دار بودن، به دیگران کمک‌کردن، از دیگران درخواست کمک‌کردن، از خود دفاع‌کردن، از دیگران تعریف‌کردن، اجتناب از موقعیت‌های خطرناک و... از جمله مهارت‌ها هستند.
درک و پذیرش کامل کودکان: حساس‌بودن نسبت به علایق و احساسات کودکان موجب نزدیکی بیشتر والدین به فرزندشان می‌شود. والدین با این کار نه تنها به کودک نشان می‌دهند که برایش ارزش و احترام قائلند، بلکه اعتماد به نفس او را نیز تقویت می‌کنند. با ایجاد فرصت‌ها و برقراری روابط و معاشرت با دیگران، نقشی فعال به کودکان داده، آن‌ها را بپذیرید و یادآوری کنید که اشتباهات‌شان قابل درک و پذیرش است.
از بین بردن بدبینی کودکان: کم‌رو بودن معمولاً از الگوها و تفکرات منفی که باعث بدبینی می‌شود، نشأت می‌گیرد (مانند بچه‌ها من را دوست ندارند). با تقویت و جایگزین‌کردن افکار مثبت، به فرزندتان، در از بین بردن بدبینی و تفکرهای منفی ذهن او کمک کنید.
پرورش عزت نفس: کودکان خجول و کم‌رو به احتمال زیاد خودپنداره‌ای منفی از خویش در ذهن دارند و احساس می‌کنند که مورد پذیرش هیچ‌کس نیستند. به همین دلیل بهتر است روش‌های دوست‌یابی کودک را تقویت و او را تشویق کنید تا خود برای دوستی پیش‌قدم شود. از طریق القای توانایی‌ها و یادآوری ویژگی‌های مثبت آنان، سعی کنید هر گاه که کودک کار مثبت و ارزنده‌ای انجام می‌دهد، او را تشویق کنید. هرگز از او کاری را که خارج از توانایی‌هایش است، درخواست نکنید. پژوهش‌ها نشان می‌دهند کودکانی که احساس خوبی نسبت به خود دارند، کمتر دچار شرمساری و خجالت می‌شوند.
توجه کردن به حرف‌های کودکان: کودک را تشویق کنید تا در مورد آن چه از آن واهمه دارد، صحبت کند و سعی کنید بدون این که نگرانی‌‌اش را فراموش کند، روی تجربیاتش تأکید کنید. به او بگویید بعضی اوقات من هم این احساس را دارم.
رشد مهارت‌های اجتماعی: ترغیب و تشویق کودکان کم‌رو به شرکت در محافل علمی، فرهنگی، مذهبی و اجتماعی، شرکت در فعالیت‌ها و گردش‌های علمی، تفریحی و زیارتی و سپردن نقش‌های فعال و مسئولیت به آنان بسیار مفید است. شرکت در برنامه‌های گروهی مانند کار دستی مشترک، آماده‌کردن روزنامه دیواری، اجرای برنامه‌ی نمایشی، شرکت در گروه سرود، ورزش‌ها و بازی‌های چند نفری و توجه به نقاط قوت و ویژگی مثبت و قابل تأیید و تشویق و سوق‌دادن او به طرف فعالیت‌های جمعی که رفتار اجتماعی کودکان کم‌رو را تقویت می‌کند و آموختن عبارات مربوط به مهارت‌های اجتماعی به کودکان، توان او را بالا می‌برد.
تأکید روی نقاط قوت: اگر دوست دارد فعالیّت خاصی را انجام دهد، بگذارید در آن بدرخشد. او به این موفقیت‌ها افتخار خواهد کرد و کمتر به خاطر کم‌بودهایش دچار مشکل می‌شود.
پیدا کردن الگوهای خوب: زندگی‌نامه‌ی افراد موفق را بخوانید و یا برنامه‌های تلویزیونی ویژه‌ی جوانان را تماشا کنید و به فرزندتان بگویید که چگونه برخی توانسته‌اند با اراده و پشتکار، موانع را از سر راه‌شان بردارند.
کلام آخر
کم‌رو بودن کودک به این معنا نیست که او در زندگی بزرگسالی خود همیشه با مشکلات مواجه خواهد بود. یک مطالعه نشان داده است که اغلب کودکان کم‌رو دچار اختلال‌های اضطرابی نمی‌شوند و نوجوانانی که به اختلال‌های اضطرابی مبتلا هستند، در گذشته واقعأ در زمره‌ی کودکان کم‌رو به شمار نمی‌آمدند. با وجود این که تمام کودکان ممکن است در بعضی مواقع دچار کم‌رویی شوند، اما میزان آن در برخی کودکان بسیار بیشتر از حد معمول است که نیاز به توجه و دقت بیشتری از سوی افراد خانواده دارد. والدین می‌توانند این مشکل را به‌آسانی رفع کنند. کودک کم‌رو هم می‌تواند در مواجهه با چالش‌های شدید، به شیوه‌ی مثبت و مناسبی به آن‌ها نزدیک شده و کم‌رویی‌اش را برطرف کند.
کم‌رویی زمانی دردسرساز می‌شود که در روند عادی زندگی کودک اختلال ایجاد کند و کودک قادر به برقراری روابط اجتماعی با دیگران و به‌خصوص همسالان خود نباشد. پیامی که باید به کودک القاء شود این است که کوشش‌های او ممکن است با شکست مواجه شود؛ ولی خود وی هرگز شکست‌خورده نیست. والدین توجه داشته باشند که اگر با این دستور العمل‌ها، باز هم کم‌رویی کودکان‌شان ادامه داشت، هرگز مأیوس نشوند. بهترین کار این است که از توصیه‌های روان‌شناسان و متخصصان بهداشت روانی کمک بخواهند. فقط نباید فراموش شود که رفتار والدین کاملاً طبیعی و دوستانه باشد. در این صورت هم کودکان، آرامش خاطر پیدا می‌کنند و هم روند درمان به سرعت پیش خواهد رفت.
پی‌نوشت‌ها:
---------------------
1. کم‌رویی و راه‌های پیشگیری و درمان، مریم محمودزاده، 1388، انتشارات احسن، ص 24-25.
2 . روان‌شناسی کم‌رویی و روش‌های درمان، دکتر غلام‌علی افروز، 1374، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ص39.
3. همان، ص29.
منابع:
- کاردوچی، برناردو، مقابله با کم‌رویی در کودکان و نوجوانان، ترجمه‌ی پروین قائمی، تهران، نشر پیک بهار، 1384.
- دوسن لوران، ریموند، چاره‌ی کم‌رویی، قدرت اراده/ دقت، ترجمه‌ی دکتر محمدحسین سروری، تهران، مؤسسه‌ی انتشارات نگاه، 1388.
- زیمباردو، فیلیپ جورج، کم‌رویی چیست؟ چه باید کرد؟ ترجمه‌ی نسرین پارسا، تهران، انتشارات پرنیان، چاپ دوم 1380.
- دایر، وین، چه کنیم تا فرزندان خوش‌بختی داشته باشیم؟ ترجمه‌ی توراندخت تمدن (مالکی)، تهران، نشر رشد، چاپ سوم، 1382.
- افروز، غلام‌علی، روان‌شناسی کم‌رویی و روش‌های درمان، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی،1374.
- بهشتیان، محمد، غلبه بر کم‌رویی، تهران، انتشارات بهشتیان، 1389.
- محمود زاده، مریم، کم‌رویی و راه‌های پیشگیری و درمان، تهران، انتشارات احسن، 1388.
