کارشناسی ارشد مشاوره خانواده
مقدمه
اینترنت به‌عنوان یکی از ابزارهای مهم جهانی‌شدن به سرعت با همه‌ی جنبه‌های زندگی روزمره‌ی ما پیوند خورده است و جزء وسایل ضروری زندگی محسوب می‌گردد. از طرفی پیش‌رفت تکنولوژی تأثیرات محسوس و نامحسوس زیادی بر زندگی نوجوان گذاشته است. از یک سو اینترنت دریچه‌ای غیر‌قابل تصور بر روی آن‌ها باز‌کرده و با یک فشار بر موس، با تازه‌ترین پیش‌رفت‌های صنعتی و جدید‌ترین اطلاعات در جهان آشنا می‌شوند؛ از سوی دیگر دنیایی خطرناک از ناشناخته‌ها را به حریم خانه می‌آورند. ورود به اینترنت امکان انجام رفتار‌هایی را به نوجوانان می‌دهد که ضرورتاً در دنیای واقعی آن‌ها جایی ندارد. بنابراین از آن‌جا که به گفته‌ی امام علی(ع) دل نوجوان مانند زمین آماده‌ای است که هر بذری در آن افشانده شود، می‌پذیرد. (نهج‌البلاغه، نامه 31) توجه به این دوران سرنوشت‌ساز بسیار مهم می‌باشد. گسترش فضای مجازی، امکان بهره‌مندی و استفاده‌ی مفید و در نتیجه پیش‌رفت افراد و هم‌چنین کاربری ناسالم اینترنت پیامدهای ناخوشایند و چه بسا غیر‌قابل جبران را به‌طور هم‌زمان فراهم می‌کند. امید است این نوشتار ضمن تبیین استفاده‌ی آسیب‌زا از اینترنت، موجب آگاهی و هوشیاری بیشتر والدین و نوجوانان گردد.
مفهوم استفاده‌ی آسیب‌زا از اینترنت
اصطلاح استفاده‌ی آسیب‌زا از اینترنت مناسب‌تر از اصطلاحات دیگری چون اعتیاد به اینترنت است. زیرا استفاده از اینترنت صرفاً یک رفتار اعتیادی نیست، بلکه مجموعه‌ای از عوامل شناختی و رفتاری در زمینه‌ی اینترنت را تشکیل می‌دهد که روی زندگی فرد اثر منفی می‌گذارد.(Davis, p 187 – 195) این اختلال با دو دسته از علائم و نشانه‌های رفتاری و شناختی غیرسازشی مشخص می‌شود:
الف- نشانه‌های رفتاری: این نشانه‌ها عبارت‌اند از مشکلات درسی، شغلی یا بین فردی؛ کناره‌گیری، بی‌توجهی و غفلت از خانواده، شغل و یا مسئولیت‌های شخصی؛ خستگی بیش از اندازه، تغییر در سبک زندگی به منظور وقت بیشتر برای رفتن به اینترنت، کاهش عمومی قابل ملاحظه فعالیت‌های جسمانی، محرومیت و تغییر در الگوی خواب به منظور صرف وقت بیشتر برای استفاده از اینترنت، دروغ‌گویی به خانواده، دوستان و درمانگر به منظور پنهان‌کردن مدت زمان استفاده از اینترنت، ماندن در اینترنت بیش از آنچه قصد داشته و نشانه‌های ناخوشایند ناشی از ترک اینترنت.
ب- نشانه‌های شناختی غیرسازشی: عبارت‌اند از افکار وسواسی درباره‌ی اینترنت، فقدان یا کاهش کنترل کاربری سالم، انتظار بازگشت به فضای مجازی، صرف وقت و مخارج زیاد برای اینترنت، کاهش فعالیت‌های لذت‌بخش و سرگرمیهای قبلی برای استفاده از اینترنت، کناره‌گیری از دوستان قدیمی واقعی به جای دوستان اینترنتی. احساس گناه، نگرانی و اشتغال ذهنی در ناتوانی برای توقف استفاده از اینترنت و احساس این‌که اینترنت تنها دوست فرد است.
پیامدهای استفاده‌ی آسیب‌زا از اینترنت
وابستگی رفتاری به اینترنت، علاوه بر این‌که بیماری، آسیب روانی یا معضل اجتماعی است، پدیده‌ای‌ست مزمن، فراگیر و عودکننده که با صدمات جدی جسمانی، مالی، خانوادگی، اجتماعی و روانی چه برای نوجوانان و چه سایر افراد، همراه است به طوری که برخی پیامدهای آن شامل موارد زیر می‌شود:
1) مشکلات تحصیلی:
از آن‌جا که براساس تحقیقات انجام شده تعداد بسیاری از کاربران اینترنتی را دانش‌آموزان و دانشجویان تشکیل می‌دهند. 85% آن‌ها کاهش چشم‌گیری در عادات مطالعه، افت نمرات درسی، غایب‌شدن از کلاس‌ها، مشروط شدن و مانند آن دارند. سالن‌های رایانه در دانشگاه‌ها پر از دانشجویانی است که به جای جست‌وجوی مطالب درسی خود، مشغول گپ‌زدن‌های اینترنتی، جست‌وجوی آهنگ‌ها و موضوعات مورد علاقه‌ی خود و غیره می‌باشند. (حدادیان، 1388) حتی برخی از دانش‌آموزان به دلیل استفاده نامناسب از اینترنت، در دوران تحصیلی علاقه‌ی خود را نسبت به شرکت در کلاس‌ها از دست می‌دهند و این کاهش انگیزه، کارایی دانش‌آموز را در درس پایین می‌آورد و اغلب در کلاس بی‌قراری می‌کند. (بیابانگرد،1387، 86)
2) مشکلات شغلی:
در بین مدیران هم سوء استفاده از اینترنت یک مشکل جدی است. در تحقیقی که بر روی یک هزار شرکت امریکایی انجام گرفته، 55% افراد اعلام کرده‌اند که سوء استفاده از اینترنت در کارامدی و اثر‌بخشی آن‌ها تأثیر منفی گذاشته است؛ زیرا برخی از شهروندان در ساعات کاری خود به جای آن‌که به انجام وظایف بپردازند، وقت خود را در پایگاه‌های اینترنتی و سرگرمیهای آن می‌گذرانند. (عزیزی، 1381)
3) مشکلات خانوادگی:
استفاده بیش از حد از اینترنت بر روابط زناشویی، فرزند و والدین، دوستان نزدیک و مانند آن‌ها تأثیرات جدی می‌گذارد. اینترنت می‌تواند در روابط زناشویی با مداخله در وظایف و کارهای روزمره تأثیر بگذارد. گرچه همسر فرد معتاد ممکن است در ابتدا فکر کند این مرحله به‌زودی سپری خواهد شد و رایانه جذابیت خود را از دست خواهد داد؛ اما وقتی به‌تدریج به مشکل پی می‌برد و شکایت می‌کند، معمولاً در این زمینه با انکار فرد روبه‌رو می‌شود. اصطلاح «بیوه‌ی اینترنتی» به همسر فرد معتاد به اینترنت اطلاق می‌شود. گزارش‌های زیادی مربوط به بالا رفتن آمار طلاق به دلیل استفاده‌ی نادرست از اینترنت وجود دارد. زیرا معتادان به اینترنت از نظر اجتماعی کناره‌گیر می‌شوند و آن‌چنان با اینترنت درگیر می‌شوند که از صرف وقت برای افراد زندگی واقعی خود باز می‌مانند. از سویی دیگر معتادان ممکن است در میزان وقتی که در اینترنت صرف می‌کنند یا مقدار پولی که برای آن خرج می‌کنند نیز به همسر خود دروغ بگویند؛ که به نوبه‌ی خود باعث بی‌اعتمادی زن و شوهر نسبت به یک‌دیگر می‌شود و پیوندهای خانوادگی را سست می‌کند. «برسون» معتقد است، روش استفاده از اینترنت به بافت خانوادگی استفاده کننده بستگی دارد. نوجوانانی که با والدین یا بزرگ‌سالان نزدیک ارتباط مستمر دارند و این افراد نحوه‌ی استفاده‌ی مثبت از اینترنت را به آن‌ها آموزش می‌دهند، استفاده مفید‌تری از آن می‌کنند. برعکس، نوجوانانی که از شبکه‌ی اینترنت استفاده‌ی منفی می‌کنند، افرادی هستند که خانواده نظارتی بر کارشان ندارد و آن‌ها ساعت‌های متمادی به اینترنت وصل هستند. (اسنایدرمن، 1387)
مشکل خانوادگی و اجتماعی دیگری که در راه استفاده از فناوری اطلاعات قرار دارد، آن است که موجب رشد گرایش‌های فردگرایانه و انزواطلبانه‌ی اعضای خانواده شده و شالوده‌ی روابط بیرونی و درونی و به طور کلی روابط خانوادگی- اجتماعی را به میزان قابل ملاحظه‌ای تضعیف می‌کند، این موضوع، پیامدهای عمده‌ای برای جامعه و فرد دارد؛ زیرا وقتی مردم از نظر اجتماعی درگیر باشند، سالم‌تر و خوش‌بخت‌تر زندگی می-کنند. (جهانگیر، 1383، 62 (
هم‌چنین نتایج تحقیقی که در کشور انجام شده است، نشان می‌داد خانواده‌هایی که اعضای آن بدون نظارت از اینترنت استفاده می‌کنند، به طور معناداری مشکلات اخلاقی و انحرافات جنسی و زناشویی دارند و بحران هویت در فرزندان نوجوان آن‌ها بیشتر است. (شبیری، 1387)
4) پیامدهای زیستی- اجتماعی:
استفاده از کامپیوتر خانگی و اینترنت نیز همانند تماشای تلویزیون سبب عدم فعالیت جسمانی و محدودشدن تعامل اجتماعی به صورت چهره به چهره می‌گردد. برخی مطالعات نشان داده‌اند که استفاده از کامپیوتر خانگی و اینترنت، می‌تواند به کاهش مهارت‌های اجتماعی کاربر و اعتیاد به کامپیوتر منجر شود. اعتیاد اینترنتی انسان‌ها را به افرادی رهاشده تبدیل کرده و بر روابط اجتماعی آن‌ها تأثیر می‌گذارد. بهره‌وری و بازده کاری کاربران اینترنت، در نتیجه‌ی استفاده‌ی بیش از حد از اینترنت، پایین می‌آید. آن‌ها با تأخیر به محل کار می‌روند و دچار کم‌کاری می‌شوند. عدم تحرک جسمی و چاقی به همراه علائمی مانند کمر‌درد، دردپشت و ماهیچه‌ها، از دیگر پیامدهای این مسأله‌ا‌ند. این کاربران حتی در صورت کناره‌گیری از اینترنت، دچار علائم اختلال می‌شوند.
پیامدهای وابستگی به مواد مخدر، تغییرات جسمانی بسیار هم‌چون التهاب کبد در مورد الکلیسم، یا افزایش حمله‌ی قلبی در مورد کوکائین و مانند آن است. اما خطر جسمی اعتیاد به اینترنت جزیی‌تر و در عین حال قابل ملاحظه است. اگر چه زمان، تنها عامل اعتیاد به اینترنت نیست؛ عموماً معتادان بین 40 تا 80 ساعت از وقت خود را با جلساتی که ممکن است هر کدام تا 20 ساعت طول بکشد، صرف می‌کنند و این کار باعث می‌شود اختلالاتی در میزان و زمان خواب کاربر به‌وجود آید. این اختلال، خستگی بیش از اندازه در بدن ایجاد می‌کند؛ گاه نظام ایمنی بدن را ضعیف می‌کند تا جایی که فرد آسیب‌پذیری بیشتری به بیماری‌ها پیدا می‌کند. بی‌نظمی در صرف وعده‌های غذایی، توجه‌نکردن به بهداشت شخصی، مشکلات عصب‌های مچ دست و درد پشت و خشکی چشم از پیامدهای دیگر هستند.
5) مشکل اعتیاد به سایبر سکس:
اعتیاد به مسائل جنسی از طریق اینترنت به موضوع رهاشدن از واقعیت اشاره می‌کند که طی آن زمان، پول، عواطف و انرژی به گونه‌ای صرف اینترنت می‌شود که روزبه‌روز از کنترل فرد خارج می‌شود. «پیرس» محققی است که هرزهنگاری ( (pornography را توصیف یا نمایش فعالیت‌های جنسی در هر رسانه‌ی ارتباطی به قصد احساس شهوانی تعریف می‌کند. به عبارت دیگر هرزهنگاری تصویر اشخاص به‌عنوان یک شیء جنسی برای لذت‌بردن دیگران است. گرچه این کار در برخی کشور‌های غربی غیر‌قانونی نیست، اما هرزهنگاری کودک در همه جای دنیا غیر‌قانونی و مشمول زندانی‌شدن است. به بیان گسترده، هرزهنگاری کودکان به موقعیت‌های گوناگونی که در آن فعالیت‌های جنسی با اشخاص زیر هجده سال را در بر‌می‌گیرد، اطلاق می‌شود. گزارشات نشان می‌دهد هرزهنگاری در اینترنت رو به افزایش است و تحلیل محتوای سایت‌ها حاکی از آن است که فراوانی هرزهنگاری کودک حدود 20% و حدود 30% تصاویر دیگری که شامل جنسیت همراه با تهدید، تجاوز و بی‌حرمتی است، می‌باشد.
در آمریکا 62% کاربران اینترنت اظهار داشتند که به طور مرتب به سایت‌های هرزهنگاری سر می‌زنند. تغییر در الگوی خواب، تقاضای حالت خصوصی و خلوت‌داشتن، غفلت از کارهای روزمره، نشانه‌هایی از دروغ‌گفتن، تغییرات شخصیتی و از دست‌دادن تمایل جنسی، از علائم هرزهنگاری و ارتباطات اینترنتی است.
برخی از نظریه‌های روان‌شناختی
استفاده‌ی آسیب‌زا از اینترنت به کمک برخی نظریه‌های علمی نیز قابل توصیف است. در نظریه‌ی زیستی- پزشکی، اعتقاد بر آن است که آزادسازی حجم زیاد دوپامین در مراکز لذت باعث سرکوبی کارکردهای حیاتی مغز و نهایتاً کنترل آن می‌شود. استفاده از اینترنت نیز از طریق روش‌هایی باعث تحریک این فرایند عصبی- بیولوژیکی می‌شود. روش‌هایی چون: تجربه‌ی بالقوه‌ی شدید قدرت، هیجان، خوش‌حالی، تحریک، تحقق اهداف و رضایت، که در نتیجه‌ی آن فرد قادر خواهد بود در یک لحظه پیرامون هر چیزی، به منبع گسترده‌ی اطلاعات وصل شود. احساس مخاطره‌جویی، مانند شرط‌بندی، با شناخته ماندن چیزی که شاید اتصال بعدی به اینترنت بتواند آن را مشخص کند، همراه است. حال این امر ناشناخته ممکن است کسب اطلاعات جدید و جالب و یا فرصت‌های تعاملی هم‌چون ارتباط صرف با یک دوست، رفتن به اتاق گفت‌وگو، هرزهنگاری، سایبرسکس، خرید از طریق اینترنت و جز این‌ها باشد. هم‌چنین اثر خویشتن‌داری رضایت‌بخشی که گم‌نامی کاربر در اینترنت به وی می‌دهد از سویی باعث تسریع روند صمیمیت و پیوند اجتماعی می‌شود که ظاهراً صداقت آن از ارتباط شفاهی بیشتر است. از سوی دیگر موجب می‌شود که فرد دچار رویا و خواب و خیال شود و یا یک هویت کلی جدید برای خود ایجاد کند که ممکن است بسیار لذت‌بخش هم باشد. هم‌چنین اثر هیپنوتیزم‌آور حرکات تصاویر روی صفحه‌ی نمایش‌گر رایانه و جذابیت چند‌رسانه‌ای همانند رنگ، صدای موزیک یا استریو و سرعت از دیگر عوامل این فرایند هستند.
در دیدگاه شناختی، استفاده‌ی آسیب‌زا از اینترنت برآمده از شناخت‌های معیوب و یا پردازش معیوب شناختی فرد است. نظری رفتاری نیز بیان می‌کند که علت کلیدی در استفاده از اینترنت وابسته به تقویتی است که فرد دریافت می‌کند؛ به‌طوری که او برای به دست آوردن همان پاسخ‌ها شرطی می‌شود. این نوع شرطی‌سازی ممکن است به جنبه‌های وابسته به آن، مثل صدای رایانه، احساس لمس صفحه کلید و مانند آن نیز گسترش یابد. این تقویت‌کننده‌های ثانویه نیز به نوبه‌ی خود به‌عنوان نشانه‌ای برای رشد علائم اعتیاد و حفظ نشانگان همراه آن عمل می‌کنند. به همین دلیل طراحان بازی‌های رایانه‌ای به اصول شرطی‌کردن کاربران توجه داشته‌ا‌ند و در طی یادگیری بازی دست به تقویت و پاداش بازیگران می‌زنند. (امیدوار و صارمی، 1381)
گرچه مطالبی که در مورد آسیب‌زایی استفاده از اینترنت مطرح شد شاید تنها بخشی از پیامد‌هایی است که محقین تا به حال به آن دست یافته‌اند، با وجود این، زندگی بدون فضای مجازی برای زندگی امروز غیرممکن است و روزبه‌روز هم این نیاز بیشتر می‌شود. بنابراین تنها می‌توان با افزایش آگاهی و هوشیاری نسبت به کاربری فناوری‌های نوین و حفظ رابطه‌ی صمیمی والدین با نوجوانان و تقویت ارزش‌های فرهنگی- اسلامی در خانواده، آنان را از آسیب‌های پیش‌رو مصون داشت.
منابع
- نهج البلاغه.
- اتحادی، الهام، استانداردسازی و تعیین اعتبار و روایی پرسش‌نامه‌ی فرایند هویت من، پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد، رشته‌ی روان‌شناسی تربیتی، دانشکده‌ی علوم تربیتی و روان‌شناسی، دانشگاه شهید بهشتی، 1387.
- اسنایدرمن، نانسی، کلید شناخت و رفتار با دخترها، ترجمه: اکرم کرمی، تهران، نشر صابرین، 1387.
- امیدوار، احمد و صارمی، علی اکبر، اعتیاد به اینترنت، مشهد، انتشارات تمرین، 1381.
- بیابانگرد، اسماعیل، فرزند من و رسانه، تهران، نشر مرکز امور زنان و خانواده‌ی نهاد ریاست جمهوری، 1387.
- جهانگیر، عیسی، «آسیب‌های روان‌شناختی اینترنت»، نشریه‌ی ره‌آورد نور، ش 7، تابستان 1383.
- حدادیان، فاطمه، بررسی رابطه‌ی برخی متغییرهای روان‌شناختی با کاربرد مشکل‌زا از اینترنت در دانشجویان، پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد روان‌شناسی تربیتی، دانشگاه شهید بهشتی تهران، 1388.
- شبیری، سیده فاطمه، رایانه در خانه، تهران، انتشارات ریاست جمهوری، مرکز امور زنان و خانواده، 1387 .
- عزیزی، مهدی، «اعتیاد به اینترنت بیماری قرن بیست و یکم»، نشریه‌ی خبر، 30 آذر، 1381.
-Davis, R.A. a cognitive behavioral model for pathological internet use. Computers in human behavior, 2001.
