سرطان و محیط زیست

سرطان در طی چند سال اخیر، در اثر علل متعددی مانند عوامل ژنتیکی  و زیست‌محیطی نیز بیش‌تر رخ می‌دهد. عوامل زیست‌محیطی عبارت‌اند از: قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی خاصی که در محیط زیست (هوا، آب، خاک) و یا در غذا  و محل کار وجود دارند. داروهای پزشکی، هورمون‌ها، تابش‌ها، ویروس‌ها و باکتری‌ها، و سبک زندگی نامناسب مانند کشیدن سیگار و قرار گرفتن به مقدار بسیار زیاد در معرض نور خورشید. انواع مختلف قرارگیری در معرض عوامل زیست‌محیطی، با ایجاد انواع خاصی از سرطان مرتبط است. به‌عنوان مثال قرار گرفتن در معرض پنبه‌نسوز (آزبست) عمدتاً با سرطان ریه،  قرار گرفتن در معرض بنزیدین، ماده‌ای که در رنگ‌های خاصی وجود دارد، با ایجاد سرطان مثانه، و سیگار کشیدن با سرطان‌های ریه، مثانه، دهان، روده‌ی بزرگ، کلیه، گلو، حنجره، مری، لب، معده، گردن رحم، کبد، و لوزالمعده ارتباط دارد.

     کنش متقابل فاکتورهای زیست‌محیطی و ژن‌ها

عوامل زیست‌محیطی مانند ویروس‌ها، نور خورشید، و مواد شیمیایی در طول عمر بر سلول‌های بدن اثر می‌گذارند. این عوامل، به مرور زمان باعث ایجاد تغییراتی در ژن‌ها می‌شود، که در داخل سلول‌های بدن تجمع می‌یابد. گرچه بسیاری از این تغییرات هیچ تأثیری بر سلامت انسان ندارد، ولی ممکن است تغییرات دائمی در ژن‌های خاص به ایجاد سرطان منتهی شود.      

احتمال ایجاد سرطان در یک فرد در واکنش به عوامل زیست‌محیطی ویژه به مدت زمان و تعداد دفعات قرار گرفتن در معرض ماده‌ای خاص و همچنین قرار گرفتن در معرض عوامل دیگر مانند عوامل  ژنتیکی، رژیم غذایی، سبک زندگی، سلامتی، سن، و جنسیت، بستگی دارد.

مواد سرطان‌زا در محیط زیست

توتون: کشیدن سیگار، پیپ، جویدن توتون و قرار گرفتن در معرض دود توتون موجود در محیط (دود سیگار دست دوم) همگی با افزایش خطر سرطان‌های ریه، دهان، مثانه، روده‌ی بزرگ، کلیه، گلو، حفره‌ی بینی، حنجره، مری، لب، معده، دهانه‌ی رحم، کبد، لوزالمعده و خون مرتبط هستند. توتون بدون دود با سرطان‌های دهان مرتبط است؛ و دود سیگار موجود در محیط در ایجاد سرطان ریه نقش دارد. دود سیگار حاوی بیش از 100 ماده‌ی سرطان‌زا است.

 تابش فرابنفش: تابش فرابنفش خورشید، لامپ آفتابی (برای برنزه کردن بدن)، یا تخت  برنزه کردن بدن باعث پیری زودرس پوست و آسیب دیدن DNA می‌شود که امکان دارد به ملانوم و دیگر شکل‌های سرطان پوست منتهی شود.

ویروس و  باکتری: عوامل ایجاد عفونت، مانند ویروس و باکتری،  به‌روشنی در ایجاد چند نوع سرطان نقش دارند. یکی از ویروس‌هایی که از راه تماس جنسی منتقل می‌شود، و آن را ویروس پاپیلوم انسانی (HPV ) می‌نامند، علت اصلی بروز سرطان دهانه‌ی رحم و مقعد است.

عفونت‌های ویروسی هپاتیتB (HBV ) و هپاتیتC (HCV ) علل اصلی ایجاد سرطان کبد می‌باشند. ابتلا به هپاتیت B معمولاً در دوران کودکی صورت می‌گیرد و با بالا بودن خطر ابتلا به سرطان کبد همراه است. عوامل خطر مربوط به هپاتیت B شامل تماس شغلی با فرآورده‌های خونی، تزریق مواد دارویی، و رفتار جنسی پر خطر است. برای پیشگیری از آلوده شدن به هپاتیتB می‌توان از واکسن استفاده نمود. مهم‌ترین عامل خطر ابتلا به هپاتیت C تزریق مواد دارویی است؛ اما امکان انتقال از راه آمیزش جنسی هم وجود دارد. در حال حاضر واکسنی برای هپاتیت C وجود ندارد. «هلیکوباکترپیلوری» علت اصلی ایجاد زخم معده و التهاب معده مزمن است و در ایجاد سرطان معده نقش دارد. این باکتری در سطح گسترده‌ای وجود دارد؛ اما اکثر عفونت‌های ناشی از هلیکوباکترپیلوری به سرطان منجر نمی‌شود.

تابش یونیزه‌کننده: تابش یونیزه‌کننده، تابشی غیر قابل رویت است و ممکن است به DNA یا ژن‌های موجود در داخل بدن صدمه بزند. ما همه در معرض میزان بسیار پایینی از پرتو‌های کیهانی (پرتوهایی که از فضای خارج از جو وارد آتمسفر کره زمین می‌شوند) قرار داریم. امکان دارد پرتوهای این منبع درصد بسیار اندکی (تقریباً یک درصد) از کل خطر ایجاد سرطان در انسان را تشکیل دهد. یکی دیگر از منابع تابش یونیزه‌کننده، مواد رادیواکتیوی است که توسط بمب‌های اتمی یا سلاح‌های هسته‌ای رها می‌شود و به افزایش خطر سرطان خون و سرطان‌های سینه، تیروئید، ریه، معده، و اندام‌های دیگر منجر می‌شود.

برخی از روش‌های تشخیص و درمان بیماری، افراد را در معرض تابش یونیزه‌کننده قرار می‌دهند. امکان دارد برخی از بیمارانی که برای معالجه سرطان یا بیماری‌های دیگر تحت پرتودرمانی قرار می‌گیرند، با افزایش خطر سرطان ثانویه مواجه شوند. به‌عنوان مثال پرتودرمانی در بیماری‌های سر و گردن، خطر سرطان تیروئید و پرتودرمانی ناحیه‌ی قفسه‌ی سینه در بیماری سل، خطر سرطان سینه را افزایش می‌دهد. 

آفت‌کش‌ها: قرار گرفتن در معرض آفت‌کش‌ها با افزایش بروز سرطان‌های خون و دستگاه لنفاوی، سرطان‌های لب، معده، ریه، مغز، و پروستات، و همچنین ملانوم و دیگر سرطان‌های پوست همراه است. بیشترین مواجهه با این مواد در کشاورزان، کارگران و خلبانان سمپاش، تولیدکنندگان مواد آفت‌کش وجود دارد.

حلال‌ها: برخی از حلال‌ها که در تینر‌های رنگ، پاک‌کننده‌های رنگ و گریس، و در صنعت خشک‌شویی لباس استفاده می‌شوند، سرطان‌زا هستند. این حلال‌ها شامل بنزن، کربن تتراکلرید، کلروفرم، و دیکلرومتان می‌باشند. بنزن باعث ایجاد سرطان خون در انسان می‌شود. کارگرانی که در صنایع پتروشیمی، داروسازی، تولید فرآورده‌های چرمی، و لاستیک‌سازی، در جایگاه‌های بنزین، و در صنعت حمل و نقل شاغل می‌باشند، در معرض بنزن قرار می‌گیرند. استنشاق هوای آلوده، راه عمده تماس افراد با بنزن است. چون در بنزین مصرفی اتومبیل بنزن وجود دارد، در اطراف جایگاه‌های بنزین و در نواحی پر ازدحام، دود اگزوز ماشین هوا را به بنزن آلوده می‌کند. بنزن در دود سیگار هم وجود دارد.

دی‌اکسین‌ها: دی‌اکسین‌ها فرآورده‌های جانبی و ناخواسته فرآیند‌های شیمیایی هستند و عمدتاً در صنایع به‌وجود می‌آیند. دی‌اکسین‌ها در رنگبری کاغذ و خمیر کاغذ؛ با سوزاندن زباله یا مواد زائد شهری، سمی، و بیمارستانی؛ در اثر آتش گرفتن وسایل و تجهیزات الکتریکی خاص؛ و در کارخانه‌های تصفیه سنگ معدن تولید می‌شوند. دی‌اکسین‌ها به‌عنوان آلاینده‌های موجود در برخی از حشره‌کش‌ها، علف هرزه‌کش‌ها، و مواد نگه‌داری‌کننده یا محافظ چوب هم یافت می‌شوند. این مواد که به‌طور گسترده محیط زیست را آلوده می‌سازند، در چربی‌ها تجمع می‌یابند، و به کندی تجزیه می‌شوند.

هیدروکربورهای معطر چند حلقه‌ای: افرادی که در معرض مخلوطی از هیدروکربورهای معطر چند حلقه‌ای (PAHs ) قرار می‌گیرند، موارد بروز سرطان‌های ریه، پوست، و دستگاه ادراری در آن‌ها افزایش می‌یابد. این مواد در اثر سوزاندن چوب و مواد سوختی در خانه‌ها وارد هوا می‌شوند، و در دود اگزوز موتورهای بنزینی و گازوییلی، در دوده، زغال‌ کک، دود سیگار، و در مواد غذایی که با زغال کباب می‌شوند هم وجود دارند. علاوه بر آن، PAHs فرآورده‌های جانبی آتش‌های روباز، کوره‌های سوزاندن زباله و گاززایی زغال سنگ می‌باشند. مواد غذایی حاوی مقادیر اندکی PAHs شامل غذا‌هایی دودی، کباب شده، یا با ذغال کباب‌شده، قهوه بوداده و سوسیس و کالباس است.  

ذرات موجود در دود اگزوز موتورهای گازوییلی: نرخ سرطان ریه در گروه‌هایی که در معرض دود اگزوز موتورهای گازوییلی قرار دارند، مانند کارگران راه‌آهن و کارگران معادن و کارگران شاغل در گاراژ اتوبوس‌ها و کارگران شرکت‌های حمل کالا با کامیون و مکانیک‌های اتومبیل و افرادی که در مجاورت ژنراتورهای گازوییلی کار می‌کنند، به دلیل ذرات موجود در دود اگزوز بالا است.

 توکسین‌های موجود در قارچ: «آفلاتوکسین‌ها»،  مواد سرطان‌زایی هستند که توسط برخی قارچ‌ها که بر روی مواد غذایی رشد می‌کنند، تولید می‌شوند. غلات و بادام زمینی رایج‌ترین مواد غذایی هستند که این قارچ‌ها بر روی آن‌ها رشد می‌نمایند. مصرف گوشت، تخم مرغ، و شیر حاصل از حیواناتی که غذای آلوده به این قارچ‌ها را می‌خورند، انسان را در معرض آفلاتوکسین‌ها قرار می‌دهد. قرار گرفتن در معرض سطوح بالای آفلاتوکسین‌ها خطر سرطان کبد را افزایش می‌دهد.

وینیل کلراید: گاز وینیل کلراید با سرطان ریه، کبد و مغز مرتبط است. از این ماده تقریباَ تنها در صنعت پلاستیک در تولید بسیاری از کالاهای مصرفی، از جمله ظروف، عایق‌های لوازم برقی، لوله‌های آب و مواد کف‌پوش استفاده می‌شود. کارگرانی که در صنعت پلاستیک کار می‌کنند ممکن است در معرض این ماده قرار داشته باشند. صنایع پلاستیک‌سازی منبع عمده رها شدن وینیل کلراید در محیط زیست صنایع باشد. افرادی که در نزدیکی کارخانه‌ی پلاستیک‌سازی زندگی می‌کنند از طریق استنشاق هوای آلوده در معرض این ماده قرار گیرند.

 بنزیدین: بنزیدین در تولید رنگ در فرآورده‌های نساجی، کاغذ، و چرم استفاده می‌کنند. قرار گرفتن انسان در معرض بنزیدین یا رنگ‌های دارای پایه بنزیدین باعث ایجاد سرطان می‌شود.

فلزات:

داروهای پزشکی: برخی از داروهایی که برای درمان سرطان استفاده می‌شود (به‌عنوان مثال، سیکلوفسفامید، کلروآمبوسیل، ملفالان) بروز سرطان‌های ثانویه از جمله سرطان خون را افزایش می‌دهند. داروهای دیگری که به‌عنوان سرکوب‌کننده‌ی سیستم ایمنی استفاده می‌شوند، مانند سیکلوسپورین و آزاتیوپرین که از آن‌ها در مورد بیمارانی  که تحت عمل پیوند اندام قرار گرفته‌اند استفاده می‌شود نیز، با افزایش خطر سرطان خون مرتبط هستند. برخی از داروها را با کاهش خطر سرطان مرتبط دانسته‌اند. به‌عنوان مثال در برخی از مطالعات مشخص شده است در افرادی که به‌طور منظم آسپیرین یا دیگر داروهای ضد التهابی غیراستروییدی مصرف می‌کنند، خطر سرطان روده‌ی بزرگ کاهش می‌یابد.

الیاف، ذرات ریز، و گرد و غبار: افراد شاغل در محیط‌های صنعتی در معرض الیاف، ذرات ریز، و گرد و غبار قرار دارند که این امر با افزایش خطر سرطان ارتباط دارد. بیشترین درصد سرطان‌های شغلی به علت قرار گرفتن در معرض پنبه‌ی نسوز (آزبست) ایجاد می‌شود. بیشترین میزان خطر در کارگرانی است که سیگار می‌کشند. الیاف آزبست در فرآورده‌های عایق‌سازی بام و عایق‌های حرارتی و الکتریکی؛  لوله‌ها، پلاستیک؛ و فرآورده‌های نساجی و کاغذ استفاده می‌شوند. کارگران شاغل در عایق‌سازی با استفاده از آزبست، نگه‌داری و مراقبت و تعمیر ترمز، و شغل‌های مرتبط با تخریب ساختمان، در معرض سطوح بالایی از آزبست قرار می‌گیرند. گرد و غبار سیلیس با افزایش خطر سرطان ریه در انسان مرتبط است و در محیط‌های صنعتی و حرفه‌ای مانند معادن زغال سنگ، معادن گرانیت و فرآوری آن، در صنعت خرده‌سنگ و صنایع مرتبط با آن، و در عملیات ماسه‌سایی پیدا می‌شود. گرد و غبار چوب که در کارخانجات مبل‌سازی وجود دارد، با سرطان‌های حفره‌های بینی و سینوس‌ها ارتباط دارد.               

پیام بهداشتی:

برای پیشگیری از اثرات سرطان‌زایی مواد شیمیایی در منزل یا محل کار از تماس بدن با مواد شیمیایی اجتناب کنید. از تهویه‌ی مکان اطمینان حاصل کنید. سطوح ‌کاری را عاری از گرد و غبار و مواد شیمیایی نگه‌دارید. از ماسک محافظ مناسب استفاده کنید.