اوقاتی با طعم مهربانی

کارشناس‌ارشد علوم ارتباطات اجتماعی

بعدازظهر یکی از روزهای سخت کاری بود. در حال بازگشت به منزل بودم و خیلی خسته. بالاخره اتوبوس پیدایش شد و به امید یک چرت کوتاه روی صندلی نشستم. تا چشم روی هم گذاشتم صدای بلند خانمی که کنارم نشسته بود، من را از چرت چند دقیقه‌ای هم منصرف کرد. زن با خانمی که کنار صندلی ما ایستاده بود، صحبت می‌کرد. بدون این‌که بخواهم شنونده‌ی صحبت‌های‌شان باشم، شباهت چهره‌شان نظرم را جلب کرد؛ شباهتی که تشخیص آن‌ها را از هم سخت می‌کرد و معلوم بود دوقلو هستند. ناگهان خانم کنار من با ذوق و شوق، یک بچه‌ی پنج‌شش ماهه را به خواهرش نشان داد و گفت: «خدای من! چه‌قدر شبیه بچه‌ی طاهره است.» خواهرش که هنوز سرپا ایستاده بود، گفت: «طاهره کیه؟» او جواب داد: «طاهره، دختر خاله‌شمسی رو می‌گم.» زن با تعجب گفت: «طاهره‌ی خاله‌شمسی؟ اون کی باردار شد؟ کی زایید که ما نفهمیدیم؟ خواهرش گفت: وا! بچه‌ش حداقل سه ماهشه.» از کلام این دو خواهر نفهمیدم که منظورشان از خاله‌شمسی، خاله‌ی خودشان است یا خاله‌ی مادر یا پدرشان. اگر خاله‌شمسی، خاله‌ی خودشان باشد و طاهره، دختر خاله‌ی‌شان، برای این نوع ارتباط‌های کم‌رنگ فامیلی باید متأسف بود. حتی اگر طاهره، دخترخاله‌ی مادر یا پدرشان هم باشد این بی‌خبری از وجود بچه‌ی سه‌ماهه، حداقل یک‌سال بی‌خبری محض از یکی از اقوام را نشان می‌دهد.

واقعاً چه بر سر زندگی‌های امروزی آمده که فامیل‌های به‌اصطلاح درجه‌ی‌یک هم ارتباط‌های کمی با هم دارند. ما مسلمانیم؛ ولی سبک زندگی یا به قول خارجی‌ها لایف استایل‌مان در چارچوب اسلام نیست. اسلام یک دین اجتماعی است و برای همه‌ی ارتباط‌های ما مثل ارتباط با دوست، همسایه، فامیل، معلم و... راهبرد و دستوالعمل دارد. مسلمانی این نیست که به هر دستور دین که راحت باشد و زحمتی نداشته باشد، عمل کنیم و عمل به بقیه‌ی دستورهای دین را به متدینین و متشرعین واگذار کنیم. همه‌ی دستورهای اسلام برای راحتی و آرامش روح انسان‌هاست؛ حتی اگر در ظاهر، عمل سختی باشد.

اکثر ما کم‌بود و یا نبود «ارتباط فامیلی» یا به تعبیر دین مبین، کم‌رنگی «صله‌ی رحم» را با گرفتاری‌های روزمره توجیه می‌کنیم و جالب‌تر این‌که یکی از توجیه‌های ما برای همین گرفتاری‌های روزمره، رسیدن به آرامش است. به هر دری می‌زنیم، هر فعالیت وقت‌گیر و گاه فرصت‌سوزی را انجام می‌دهیم تا احساس رضایت از خودمان داشته باشیم؛ اما یادمان رفته که یکی از آرامش‌بخش‌ترین و نشاط‌آورترین کارها، رفت و آمد با اقوام و نشست و برخاست با اعضای فامیل است.

اهمیت صله‌ی رحم در اسلام

در شرع مقدس بر تحکیم پیوندهای خویشاوندی و استحکام روابط خانوادگی تأکید زیادی شده و از این پیوند در آیات و روایات به‌عنوان «صله‌ی رحم » یاد شده است. طبق فرهنگ عمید «صله» در لغت به معنای احسان و دوستی است و مراد از «رحم» خویشاوندان و بستگان است.

خداوند متعال، صله‌ی رحم را به‌عنوان یک فریضه‌ی الهی واجب کرده است. در سوره‌ی نساء به صله‌ی رحم و نیکی به خویشاوندان، در ردیف پرستش خود امر می‌کند «خدا را بپرستید و هیچ‌چیز را شریک او قرار ندهید و به پدر و مادر و خویشان نیکی کنید» (نساء، آیه‌ی36). هم‌چنین خداوند می‌فرماید: «...درباره‌ی ارحام کوتاهی نکنید، همانا خداوند مراقب شماست» (همان، آیه‌ی1). پروردگار متعال، در سوره‌ی مبارک رعد، خصوصیات صاحبان خرد را مطرح و از جمله ویژگی‌های اهل خرد را صله‌ی رحم عنوان می‌کند و پاداش این ویژگی‌ها را به پیشواز آمدن ملائکه برای آنان در روز قیامت، سلام فرشتگان به ایشان و عاقبت به‌خیری برمی‌شمارد (رعد، آیه‌ی 23و24). درباره‌ی صله‌ی رحم در قرآن آیات متعددی آمده است و از قطع‌کنندگان ارتباط فامیلی به عنوان زیان‌کار، مشمول لعنت و دوزخ الهی یاد شده است (همان، آیه‌ی25).

روایات فراوانی از ائمه‌ی معصومین، پیوند با خویشان را به ما یادآوری می‌کند. پیامبر اسلام(ص) در حدیث تأمل‌برانگیزی می‌فرمایند: «جامعه‌ی حاضر زمان خودم و غیرزمان خودم و آنان که در صلب پدران و رحم مادران هستند، تا قیامت وصیت می‌کنم صله‌ی رحم کنند؛ حتی اگر رنج یک‌سال سفر داشته باشد، همانا صله‌ی رحم از دین است» (مجلسی، 1362، ج103، ص74).

آثار صله‌ی رحم: به‌راستی چه آثاری بر صله‌ی رحم مترتب است که در اسلام این‌چنین مورد تأکید است؟ همان‌گونه که به اهمیت پیوند با خویشان در آیات و روایات فراوان اشاره شده است، آثار دنیوی و اخروی این پیوند و صمیمیت نیز، در زندگی شخصی و اجتماعی ذکر شده است: طول عمر، زیاد شدن رزق، آسان شدن حساب روز قیامت، دفع شدن بلا و پاکیزه شدن اعمال، گوشه‌ای از آثار صله‌ی رحم است که در روایات به آن‌ها اشاره شده است.

پیامبر اسلام(ص) می‌فرمایند: «صله‌ی رحم، شهر را آباد و عمر را زیاد می‌کند، گرچه صله‌کنندگان از خوبان نباشند» (مجلسی، 1362، ج115، ص74). پیامبر رحمت در جایی دیگر می‌فرمایند: «برای او به هر قدمی که برای صله‌ی رحم برمی‌دارد، چهل‌هزار حسنه و محو چهل‌هزار سیئه و ترفیع چهل‌هزار مقام است و گویی خدا را صد سال با صبر و خلوص عبادت کرده است (همان، ص121). هم‌چنین روایات تأمل‌برانگیز متعددی به عذاب‌های دنیوی و اخروی قاطعان صله‌ی رحم اشاره داشته‌اند؛ چنان‌که رسول حق فرمود: «رحمت حق بر قومی که قاطع رحم در آنان است، فرود نمی‌آید» (محمدی ری‌شهری، 1379، ج4، ص89).

روش‌های صله‌ی رحم: هر کاری که موجب پیوند با خویشان و ایجاد صمیمیت شود، صله‌ی رحم است و این عمل ارزشی از راه‌های گوناگون و فراوانی امکان‌پذیر است. یکی از مصادیق بارز صله‌ی رحم، دیدار با خویشان و نشست و برخاست با آن‌هاست. در روایات، بر پیوند با بستگان خود تأکید شده است، گرچه با یک سلام کردن باشد. چه خردمندانی هستند کسانی که از امکانات عصر جدید به‌جای غوطه‌ور شدن در دنیا، برای ارتقای انسانی خود استفاده می‌کنند. امروزه نامه نوشتن، تلفن زدن، ایمیل و پیامک فرستادن، راه‌هایی کم‌هزینه برای دل‌جویی و ایجاد صمیمیت بین خویشان است.

 حتی امروزه با وجود وسایل نقلیه، رفتن به منزل اقوام، عیادت از فامیل در ایام بیماری، شرکت در مراسم‌ خویشاوندی و... سخت نیست. گاهی پیوند با اقوام با کمک‌های مالی، هدیه دادن و ... مصداق می‌یابد. حتی دعا کردن برای خویشاوندان و آرزوهای قلبی برای سعادتمندی آن‌ها در دنیا و آخرت از موارد صله‌ی رحم است.

نقش زنان در صله‌ی رحم: زنان، مادران و دختران، محور و معدن عاطفه و صمیمیت در خانواده و حتی اجتماع هستند. براساس این توانایی ذاتی، زنان می‌توانند برای دل‌جویی و خوش‌حال کردن اقوام و خویشاوندان، از راه‌های گوناگونی برای ایجاد صمیمیت بهره بگیرند؛ چنان‌که در جامعه مشاهده می‌کنیم، درصد استفاده‌ی زنان از تلفن و تلفن‌همراه به‌منظور ایجاد عاطفه و دل‌جویی از دیگران، بیش‌تر از مردان است. در شیوه‌های برقرای صله‌ی رحم، به رفت و آمد حضوری نیز اشاره شد. اما لازم نیست این آمد و شدها در منزل باشد. خوش‌بختانه در جامعه‌ی ما، مراکز تفریحی و خدماتی وجود دارد که یا مخصوص بانوان است و یا برای استفاده‌ی مطلوب بانوان از آن‌ها، شرایط ویژه‌ای در نظر گرفته شده ‌است. بنابراین مطلوب است که زنان برای رهایی از شرایطی که صله‌ی رحم را سخت یا ناممکن می‌کند، مانند: کم‌بود فضا در منزل، هزینه‌های پذیرایی، دوری مسافت و ... در چنین مکان‌هایی قرار بگذارند تا زنان فامیل برای چند ساعتی گرد هم آیند. در این مهمانی‌ها، می‌توان هزینه‌های پذیرایی را بین اعضا تقسیم یا هر بار یکی از اعضا، با توجه به شرایط خود، پذیرایی را بر عهده بگیرد، تا به‌این‌ترتیب اعضای فامیل از حال یک‌دیگر باخبر شوند. اگر همه‌ی اعضا از خردمندی لازم برخوردارند، خوب است که مسایل و مشکلات فردی و خانوادگی نیز در این گردهمایی‌های فامیلی مطرح شود تا از تجارب و اندیشه‌ی یک‌دیگر بهره‌مند شوند و به‌این‌ترتیب سبب انبساط خاطر و باروری اندیشه نیز فراهم شود. اما اگر در جمع‌های زنانه‌ی فامیل، افرادی هستند که ممکن است با طرح مشکلات، آن‌ها را بزرگ‌نمایی کرده و بر وسعت مسایل بیفزایند، بهتر است برای جلوگیری از آسیب‌های احتمالی بر پیکره‌ی صمیمیت فامیل، از طرح مشکلات و تجسس در زندگی یک‌دیگر خوداری شود و زمان با هم بودن به اوقاتی برای احوال‌پرسی، خوش و بش، خاطره‌گویی و استفاده از تجارب روزمره در خانه‌داری و طرح اندیشه‌های کلی خلاصه شود.

درباره‌ی نقش زنان در صله‌ی رحم می‌توان به استعداد زنان در برانگیزی عاطفی به‌دلیل لطافت در کلام اشاره کرد. آنان می‌توانند به‌عنوان واسطه‌ی خیر، صمیمیت بین فامیل را بیش‌تر و در پیوند دادن بین کسانی که از فامیل و اقوام خود بریده‌اند نقش مهمی داشته باشند. چه بسیار شوهران و برادران و خواهرانی که از اقوام خود بریده‌اند و کدورت عمیق بین آن‌ها، آنان را در زمره‌ی قاطعان رحم قرار داده است. چه خردمندان و مدبرانی هستند زنانی که با ظرافت و درایت، این کدورت‌ها را به پیوند مبدل می‌کنند و واسطه‌ی خیر برای یک پیوند مقدس هستند. چنین زنانی با روحیه‌ی اصلاح‌گری، آرامش و دوستی را بین افراد جامعه حکم‌فرما می‌کنند.

منابع:

- قرآن کریم.

- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1362.

- محمدی ری‌شهری، محمد، میزان‌الحکمه، قم، دارالحدیث، 1379.