گذری کوتاه بر آیین شب یلدا

دیر زمانی است که بسیاری از جوامع، در آغاز فصل زمستان مراسمی‌ را برپا می‌دارند که در میان اقوام گوناگون، نام‌ها و انگیزه‌های متفاوتی دارد. در ایران و سرزمین‌های هم‌فرهنگ مجاور، از شب آغاز زمستان با نام «شب چله» یا «شب یلدا» نام می‌برند که هم‌زمان با شب انقلاب زمستانی است.

واژه‌ی یلدا به‌معنای زایش، زادروز و تولد بوده و از دوران ساسانیان به‌کار رفته و از زبان سامی وارد زبان پارسی شده است. در واقع، یلدا یک جشن آریایی است که از هفت‌هزار سال پیش تاکنون در میان ایرانیان برگزار می‌شود.

یلدا، شبِ باهم بودن است. جشن یلدا در ایران با گردِ هم آمدن و شب‌ ‎نشینی اعضای خانواده و اقوام در کنار یک‌دیگر برگزار می ‎شود. آیین شب یلدا یا شب چله، خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار، شیرینی و میوه‌های گوناگون است که همه‌ جنبه‌ی نمادی دارند و نشانه‌ی برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی ‌هستند. در این شب هم مثل جشن تیرگان، فال‌گرفتن از کتاب حافظ مرسوم است. حاضران با انتخاب و شکستن گردو از روی پوکی و یا پری آن، آینده‌گویی می‌کنند.

در مناطق مختلف ایران، بر اساس منطقه‌ی جغرافیایی و آداب و رسوم آن منطقه گونه‌های تنقلات و خوراکی‌هایی مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ اما هندوانه، تنها میوه‌ای است که در خانواده‌های همه‌ی مناطق مختلف آن را مصرف می‌کنند؛ زیرا شمار زیادی از مردم بر این باورند که اگر مقداری هندوانه در شب یلدا خورده شود در سراسر زمستانی که در پیش دارند سرما و بیماری بر آن‌ها غلبه نخواهد کرد و در تابستان، آن فرد در میان گرمای سوزان تشنه نخواهد شد . انار در سفره‌ی شب یلدا نماد شادی و زایش است. آجیل شب یلدا شامل پسته، بادام، گردو، فندق و در بعضی مناطق کشور از میوه‌های خشک نیز به‌عنوان آجیل شب یلدا استفاده می‌شود که همه‌ی این‌ها جنبه‌ی نمادی دارند و نشانه‌ی برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی هستند.

به‌دلیل پهناوری ایران و رواج خرده فرهنگ‌های گوناگون در این گستره‌ی پهناور، گاهی به آدابی برمی‌خوریم که فقط ویژه‌ی یک منطقه‌ی خاص هستند ‎ . در گیلان «آوکونوس» میوه‌ای است که حتماً در شب چله مصرف می‌شود. در تبریز نیز در موسم یلدا «عاشیق‌ها» می‌نوازند. عاشیق‌ها خنیاگران محلی هستند که اشعار و موسیقی آنان برگرفته از موسیقی مردمی است. آن‌ها در حین اجرای برنامه داستان می‌خوانند، فی‌البداهه شعر می‌سرایند و ساز می‌زنند. در لرستان مردم در شب چله «گندم شیره» می‌خورند که گندمی است که در شیره می‌خیسانند و زردچوبه و نمک را با آن مخلوط می‌کنند؛ سپس آن را روی ساج برشته می‌کنند و با خلال بادام، گردو، کشمش، سیاه‌دانه و کنجد مخلوط می‌کنند و می‌خورند‏ ‎ . در شهر خوی، هدیه‌دادن شیرینیِ پشمک رواج دارد و این کار، گویا به‌مناسبت شباهت پشمک با برف است. در روستاهای خراسان و آذربایجان در این شب، خانواده‌ی پسری که با دختری نامزد شده، طی مراسمی شاد با ساز و دف، هدایایی برای دختر می‌فرستند‏ ‎.‎ در کرمان، در شب یلدا گاهی مردم تا صبح بیدار می‌مانند. ‎  آیین‌های خاص در برگزاری یلدا فراوان می‌توان برشمرد ‎.‎

دور هم بودن در شب یلدا و انجام صله‌ی رحم، موجب افزایش صمیمیت و محبت در نزد اعضای خانواده، رفع کدورت‌ها و در نتیجه، ایجاد یک حس و حال مثبت در مغز و روح انسان می‌شود، پس شب یلدا، تنها طولانی‌ترین شب سال نخواهد بود بلکه می‌توان از آن به‌عنوان یک شب با خواص روحی و تغذیه‌ای فراوان نام برد.
فارسی ‌زبانان تاجیکستان و افغانستان هم شب یلدا را جشن می‌گیرند. این شب میان مردمانی که با زبان پارسی سخن می‌گویند عزیز است.

 «باد آسایش گیتی نزند بر دل ریش        صبح صادق ندمد تا شب یلدا نرود» (سعدی)

منابع:

- روزنامه‌ی ایران، شماره‌ی 5255، 30/9/91. 

- روزنامه‌ی جام جم، شماره‌ی 3587، 30/9/91.