زنان اهل قلم در عربستان رو به افزایش هستند

گفت‌وگو با اعتدال ذکرالله، شاعر عربستانی

«اعتدال بنت‌موسی ذکرالله» شاعر جوان سعودی، سعی می‌کند دست‌کم سالی یک‌بار به مشهد مقدس بیاید و گاه با هماهنگی دوستانی که با خون‌گرمی و زودآشنایی خودش حاصل کرده، فرصت دیدار از مناطق دیگری از ایران را نیز می‌یابد. اعتدال، متولد و ساکن شهر احسا - مرکز استان شیعه‌نشین احسا - در شرق عربستان است؛ منطقه‌ای خوش آب و هوا و خرم که به گفته‌ی اعتدال، آب‌های گوارای معدنی فراوان دارد.

*خانم اعتدال! نظر شما درباره‌ی وضعیت فعلی ادبیات زنان در عربستان سعودی چیست؟

ادبیات زنان در عربستان به ‌خصوص در زمینه‌ی رمان اجتماعی و عاطفی و نیز در زمینه‌ی «شعر منثور» (= شعر سپید) در مرحله‌ی خوب و فعالی است؛ گرچه من میانه‌ای با شعر منثور ندارم؛ چون شعر، شعر است و نثر هم نثر! نمی‌دانم چرا باید با هم مخلوط شوند! به‌هرحال، شاعره‌های عربستان این روزها به شعر منثور علاقه نشان می‌دهند و همکارانم حلیمه ظفر، هدی الدعفق، لطیفه قاری، ثریا العریض، ساره ختلان، هیلدا اسماعیل و برخی دیگر که نام‌های‌شان به یادم نیست، از جمله افرادی هستند که در زمینه‌ی شعر منثور فعال هستند.

گروهی دیگر از زنان شاعر به شعر کلاسیک - یعنی همان شعر سنتی فصیح با اوزان عروضی- می‌پردازند و در آثارشان وضعیت زندگی، احساس‌ها و افکار زن عرب در موضوع‌های منطقه‌ای، ملی، انسانی و عاطفی را به‌تصویر می‌کشند و آثارشان دوست‌داران و خوانندگان فراوان دارد. از جمله خانم دکتر انصاف بخاری و خانم دکتر خدیجه الصبان که در دانشگاه ملک عبدالعزیز در جده و دانشگاه ام‌القری در مکه‌ی مکرمه استاد ادبیات عربی است. از موفق‌ترین زنان کلاسیک‌سرا شاهزاده «سلطانه السدیری» است که بزرگ‌ترین انجمن فرهنگی- ادبی زنان را در قلب عربستان، یعنی پایتخت آن ریاض، مدیریت می‌کند.

بیش‌تر این خانم‌ها با انتشار مجموعه‌هایی از اشعار خود بازار نشر را غنی ساخته‌اند. جالب آن است که بعضی‌ها برای ترجمه‌ی اشعارشان به زبان‌های دیگر کوشش‌هایی را آغاز کرده‌اند؛ مثلاً هدی الدعفق دو مجموعه شعر به زبان‌های انگلیسی و آلمانی منتشر کرده است. گروهی از زنان اهل قلم عربستان، از طریق شرکت در جشنواره‌های فرهنگی منطقه‌ای، عربی یا جهانی و نیز برپایی شب‌های شعر و قصه‌خوانی و نمایشگاه‌های هنری و یا مشارکت در هفته‌های فرهنگی در عربستان یا سایر کشورها، در زمینه‌ی انتشار فکر و فرهنگ زنان کشورشان فعالیت می‌کنند.

شمار زنان داستان‌نویس و رمان‌نویس عربستان در سال‌های اخیر افزایش یافته است و برخی رمان‌های خودشان را با اسم‌های مستعار منتشر می‌کنند. با آن‌که من در زمینه‌ی رمان و داستان تخصص ندارم، به‌نظرم می‌رسد که بیش‌تر این آثار در زمینه‌ی رفتارهای عشقی مبتذل و موانع مذهبی آن است که تنها در گروه سنی خاصی، خوانندگان فراوان دارد و شاید پرداختن به این موضوع‌ها برای شهرت زودرس و فروش بیش‌تر باشد!

البته گروهی از زنان نویسنده هم هستند که اهداف ارزشمند و افکار شریفی دارند، مانند برخی از مدرسان و زنان دانشگاهی و تحلیل‌گر ادبیات از قبیل: دکتر فاطمه وهیبی استاد نقد ادبی دانشگاه ملک‌سعود در ریاض و سهام القحطانی و دکتر لمیاء باعشن از دانشگاه ملک عبدالعزیز در جده، و ملیحه الشهاب از شهر احسا.

*نظر شما در باره‌ی فعالیت‌های ادبی زنان در استان خودتان احسا چیست؟

احسا در شرق عربستان در طول قرن‌ها واحه‌ی شعر و ادب بوده است و اندیشمندان و سخنوران فراوان داشته که در رأس آن‌ها شاعران بزرگ طرفه ‌بن‌العبد و ابن‌المقرب العیونی و مثقب العبدی هستند. در این شهر شمار زنان شاعر و ادیب و اهل قلم به‌فراوانی شاخه‌های درختان نخل است! این زنان به‌خوبی از عهده‌ی سرودن شعر عربی اصیل برمی‌آیند و بی‌اعتنا به شهرت و صحنه‌گردانی، تنها به‌خاطر علاقه به‌شعر به‌هنر شاعری می‌پردازند و هم با دوستان خود و هم با محافل عمومی ادبی توانایی رقابت دارند و برای‌شان اهمیتی ندارد که عده‌ای فکر کنند: «مگر احسا هم زن شاعر دارد!»

 اگر آثار این زنان - به‌ویژه در موضوع‌های دینی و اجتماعی- گردآوری و ثبت شود خواهیم دید در بسیاری موارد قوی‌تر از آثار مردان شاعر است! من مدت‌هاست شروع به گردآوری نمونه‌هایی از آثار زنان شاعر شهر احسا کرده‌ام و دارم آثارشان را بررسی می‌کنم. شعر تهانی الصبیحه بسیار فاخر است و لطافت کلمه‌های هاشمیه الیوسف و قدرت سخنوری‌اش مرا سرخوش می‌کند. گاهی طول قصاید این دختر به 150 بیت می‌رسد که بسیار محکم و خوب سروده شده‌اند! مریم الفلاح و ناهد الفرج رقابت فشرده‌ای از نظر زیبایی‌های سبک و زبان دارند. در سال‌های اخیر انجمن‌های ادبی خاص زنان در شهرها و روستاهای استان احسا رو به افزایش است.

متأسفانه بیش‌تر زنان اهل قلم در استان احسا در انتشار آثارشان جدی نیستند و از حضور در رسانه‌ها و مشارکت در برنامه‌های شعرخوانی در سایر مناطق کشور خودداری می‌کنند. من به‌عنوان یکی از زنان شاعر این استان سه مجموعه شعر و یک نمایشنامه‌ی منظوم برای کودکان منتشر کرده‌ام. بشائر محمد هم یک مجموعه شعر و یک رمان منتشر کرده است. آثار بسیار زیبایی از زنان این منطقه، شایسته است که منتشر شود و خوانندگان را بهره‌مند کند، از جمله آثار تهانی الصبیحه، نوار بوخمسین، هاشمیه الیوسف؛ و در زمینه‌ی داستان و نثر ادبی: لیلا الشواکر، اشواق الشایب و... .

*از فعالیت‌های ادبی خودتان هم صحبت کنید!

مجموعه شعرهای قبلی‌ام ابعاد عاطفی و اعتقادی داشتند؛ اما اخیراً جدیت بیش‌تری در ادبیات کودکان دارم. به‌خلاف مصر و سوریه، ادبیات کودکان در سعودی پیش‌رفته نیست و جدی گرفته نشده. اخیراً یک نمایشنامه‌ی منظوم و مصور برای کودکان منتشر کرده‌ام به نام «سوسن» و یک مجموعه شعر هم به‌نام «أغارید البلابل» برای بچه‌ها دارم که آن هم منتشر شده است. خیلی دوست داشتم که یکی از خانم‌های نقاش ایرانی را می‌شناختم و از او می‌خواستم این کتاب را مصور کند تا علاوه بر زیبایی یک جنبه‌ی تبادل فرهنگی هم داشته باشد! ایران نقاشان و طراحان بسیار خوبی دارد که شهرت جهانی دارند.

مجموعه شعری از سروده‌های عاشورایی‌ام را هم دارم برای نشر آماده می‌کنم. یکی از شخصیت‌های حوزوی عرب‌زبان ایرانی به‌من توصیه کرد که کلمه‌های قصار حضرت علی(ع) را به‌شعر درآورم که در این زمینه هم کارهایی را شروع کرده‌ام.

*وضعیت کلی زنان عربستان از نظر اجتماعی و فرهنگی به‌ نظر شما چه‌گونه است؟

در داخل کشور زنان در بازرگانی، در فعالیت‌های ادبی، در صنف روزنامه‌نگار، در مدیریت دانشگاهی و در طرح‌های تجاری و صنعتی حضوری گسترده دارند. در شوراهای شهر و اخیراً در مجلس شورا فعال شده‌اند. زنان خواسته‌های قانونی و شرعی خود را به اشکال گوناگون طرح می‌کنند. شمار بسیاری از زنان دانش‌آموخته در علوم اجتماعی، تربیتی و مشاوره، در زمینه‌ی آموزش‌های پیش از ازدواج و مشاوره‌ی خانواده فعالیت می‌کنند و کم‌تر خانواده‌ای را می‌توان یافت که دختر دانشگاهی نداشته باشد. آن‌ها در انواع رشته‌ها از طب و آموزش و پرورش تا پرستاری و کارهای صنعتی و تجاری مشغول فعالیت هستند. زنان عربستان در زمینه‌ی هنری و رسانه‌ای نیز فعال هستند؛ در این زمینه می‌توانم از هیفا منصور یاد کنم که کارگردان و مجری برنامه‌های کانال LBS لبنان است. منی ابوسلیمان و حلیمه مظفر و بثینه نصر و ریما الشامخ به ‌ترتیب در شبکه‌های MBC ، اقرأ و الاخباریه فعال هستند و در شبکه‌ی یک تلویزیون عربستان، فعالیت خانم هنا الرکابی و چند نفر دیگر را می‌بینیم.

البته یکی دیگر از جنبه‌های فعالیت‌های اجتماعی زنان عربستان که هم خدمت به کشور است و هم ابعاد فرهنگی دارد، مشارکت فعال آن‌ها در جمعیت‌های خیریه است.

*تا به‌حال چند بار به ایران سفر کرده‌اید و چه نظری در باره‌ی ایران دارید؟

هفت‌بار به ایران عزیز آمده‌ام. ایران علاوه بر زیبایی‌های طبیعی و هوای دلپذیر، قداست خاصی در قلب مسلمانان دارد که همه‌ی این‌ها در کنار برخورد صمیمانه‌ی ایرانیان، باعث می‌شود من مرتباً به ایران بیایم. مشهد مقدس و زیارت عزیز زهرا(س) حضرت امام رضا(ع) جاذبه‌ی بسیاری برای زائران دارد. امیدواریم خدا این زیارت‌ها را از ما بپذیرد و جدّ امام رضا حضرت نبی‌اکرم(ص) ما را شفاعت کند.

من از ایران خاطره‌های بسیار خوبی دارم و دو شعر هم در باره‌ی جاذبه‌های ایران سروده‌ام با نام‌های «سحر اصفهان» و «چالوس جنة الله فی الارض»!

*به نظر شما برقراری روابط فکری و فرهنگی میان زنان ایران و عربستان تا چه‌حد امکان‌پذیر است؟

بخشی از آشنایی زنان دو کشور با یک‌دیگر به‌خاطر سفرهای زیارتی است؛ ولی می‌توان از طریق شرکت فعال زنان در هفته‌های فرهنگی که در دو کشور برگزار می‌شود و نیز از راه تعامل‌های علمی و دانشگاهی، این روابط را افزایش داد.