مادران شایستگان کرامت‌ هستند

نگاهی به آیه‌ها و روایت‌ها در خصوص احترام به مادر

اشاره

دین مبین اسلام، برای زنده‌ماندن ملت‌ها هم‌بستگی خاصی را بین افراد آن‌ها لازم دانسته است و نسبت به پدر و مادر که شعاع بستگی انسان به آن‌ها نزدیک‌تر است، بیش‌تر سفارش کرده است. پروردگار عالم در وجود فرزندان، عاطفه و علاقه‌ی خاصی نسبت به والدین قرار داده است. هیچ فداکاری‌ای بالاتر از خدمت نسبت به والدین و به‌ویژه مادر نیست. متأسفانه بعضی از جوانان، پدر و مادر پیر خود را مزاحم زندگی می‌دانند و سعی در دورشدن از آن‌ها را دارند.

در جهت مخالف با این بی‌حرمتی‌ها افرادی هستند که در سایه‌ی تربیت قرآنی، حتی والدین خود را در سنین پیری بهتر از فرزندان خود نگه می‌دارند که این خود، یک نوع احساس‌ و عاطفه‌ی الهی است. حتی این روابط، پس از مرگ هم با انسان همراه است و از پرجوش‌ترین احساس‌های انسانی، روابط والدین و فرزندان است و همه‌ی این‌ها بدون جلب منفعت است و همین ویژگی است که قداست خاص به علاقه می‌‎بخشد(کلینی، ج2، ص158).

مقام و منزلت مادر

بر پایه‌ی تعالیم دینی، گرامی‌داشت مقام مادران مایه‌ی ورود به بهشت است؛ چنان‌که خط‌مشی و کیفیت رفتار مادر در تربیت فرزند وارسته‌ی اهل بهشت، نقش تعیین‌کننده‌ای دارد. از رسول خدا(ص) در این باره دو مطلب رسیده است:

- بهشت زیر پای مادران است(نوری طبرسی، ج15، ص180).

- هنگام نماز مستحبی، اگر پدرت تو را خواند، نماز را قطع نکن؛ و اگر مادرت تو را خواند، نماز را قطع کن(نوری طبرسی، ج15، ص181).

البته قطع نافله حرام نیست، لیکن در حالت جواز، قطع یا رجحان آن یک‌سان نیست و از این جهت، نیکی به مادر افضل از احسان به پدر است، چنان‌که از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است و سرّ ترجیح مادر، تحمل رنج‌های فراوان از سوی اوست(معزی، ج2، ص433).

خداوند متعال وقتی احترام به والدین را مطرح می‌کند برای گرامی‌داشت مقام زن، مادر را جداگانه نام می‌برد؛ مثلاً در مواردی می‌فرماید:

- و حکم کرد پروردگارت که جز او را نپرستید و به والدین احسان کنید؛ اگر یکی از آن دو یا هر دو، در کنار تو به سال‌خوردگی رسیدند، به آن‌ها حتی اوف مگو و با آن‌ها سخن شایسته بگوی(اسراء/ 23).

- شکرگزار من و پدر و مادرت باش(لقمان/ 14).

با همه‌ی این تجلیل‌های مشترک، هنگام یاد از زحمت‌های پدر و مادر فقط از زحمت مادر سخن می‌گوید: انسان را نسبت به پدر و مادرش به احسان سفارش کردیم، ]یاد کند که [ مادر ]نُه ماه چگونه [ با رنج و زحمت بار حمل کشید و باز با درد و مشقت وضع حمل کرد و سی‌ماه تمام مدت حمل و شیرخواری بود(احقاف/ 15).

در این آیه، زحمت‌ها و خدمت‌های دشوار سی‌ماه مادر را دوران بارداری، زایمان و شیردهی ذکر می‌کند و اشاره‌ای به زحمت‌های پدر نمی‌کند. آیه‌های قرآن در حق‌شناسی از والدین، دو قسم است: آیه‌های حق‌شناسی مشترک از پدر و مادر و آیه‌های مخصوص حق‌شناسی مادر. قرآن کریم، اگر درباره‌ی پدر حکم خاصی بیان می‌کند، فقط برای بیان وظیفه است؛ نظیر: خوراک و پوشاک مادران، به‌طور شایسته به‌عهده‌ی پدر فرزندان است(بقره/233)؛ ولی هنگام تجلیل و بیان زحمت‌ها، تنها نام مادر را ذکر می‌کند.

محدوده‌ی نیکی به پدر و مادر

خداوند در قرآن، برای احسان و نیکی به پدر و مادر هیچ قیدی نیاورده و به‌صورت مطلق ذکر کرده، تا شامل هر نوع تجلیل، احترام و نیکی شود و از سوی دیگر، هر پدر و مادری را نیز شامل می‌شود؛ گرچه آن پدر و مادر مشترک باشند. خداوند در قرآن می‌فرماید: و به انسان سفارش کردیم که نسبت به پدر و مادرش نیکی کند. و اگر آن دو کوشیدند تا چیزی را شریک من سازی که هیچ عملی را به حقانیت آن نداری، از آنان اطاعت مکن(عنکبوت/ 8).

و به انسان درباره‌ی پدر و مادرش سفارش کردیم... و اگر آن دو تلاش کردند که تو را بر این وادارند که چیزی را شریک من سازی که نسبت به آن هیچ آگاهی نداری، از آنان فرمان نبر؛ ولی در امور دنیا به شیوه‌ای پسندیده با آن دو معاشرت کن(لقمان/14-15).

جابر بن‌عبدالله انصاری می‎‌گوید: شنیدم مردی به امام صادق(ع) عرض کرد: پدر و مادرم مخالف حق هستند. امام فرمود: به آن‌ها نیکی کن، همان‌گونه که اگر مسلمان بودند، به آن‌ها نیکی می‌کردی(مجلسی، ج17، ص56).

فواید نیکی به پدر و مادر

احسان به پدر و مادر یکی از عوامل قبولی اعمال نیک انسان است.

* آمرزش گناهان، یکی از آثار ارزش‌مند احسان و نیکی به پدر و مادر است. در آیه‌ی 14و 15 سوره‌ی احقاف آمده است: و ما انسان را به احسان درباره‌ی پدر و مادرش سفارش کردیم.

* احسان و نیکی به پدر و مادر یکی دیگر از عوامل ورود انسان به جمع بهشتیان است(احقاف/15).

* قرار گرفتن در جایگاه صالحان، از آثار و فوائد احسان و نیکی به پدر و مادر است. قرآن کریم می‌فرماید: و به انسان سفارش کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند... و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند، حتماً آنان را در زمره‌ی شایستگان درمی‌آوریم(عنکبوت/ 8-9).

* خدا را بپرستید، و چیزی را شریک او قرار ندهد و به پدر و مادر نیکی کند،... و از نزد خود اجری بزرگ می‌دهد(نساء/36 و 40).

آفت‌های ترک نیکی به پدر و مادر

* ترک نیکی به پدر و مادر در قرآن از محرم‌های الهی شمرده شده و یکی از آثار سوء آن جداشدن از راه خداست که قرآن کریم در همین زمینه می‌فرماید: بگو: بیایید تا آن‌چه را پروردگارتان بر شما حرام کرده است برای شما بخوانم، آن این است که چیزی را شریک او قرار ندهید، و به پدر و مادر نیکی کنید،... و بگو که این راه مستقیم من است، پس از آن پیروی کنید و از راه‌های دیگر پیروی نکنید که شما را از راه خدا پراکنده کند. این است آن‌چه که خدا شما را به آن سفارش کرده است(انعام/ 151-153).

 * سرپیچی از میثاق الهی در احسان به پدر و مادر یکی از عوامل گرفتارشدن به ذلت و خواری در دنیاست.

و یاد کنید وقتی را که از بنی اسرائیل پیمان استوار گرفتیم که جز خدا را نپرستید و به پدر و مادر خویشان و یتیمان نیکی کنید و با مردم نیکو سخن بگویید و نماز را به‌پا دارید و زکات بدهید؛ سپس جز اندکی از شما، همه اعراض‌کنان پشت کردید،... پس جزای کسانی از شما که این کار را می‌کنند جز خواری در زندگی دنیا چیزی نیست و روز قیامت به‌سوی سخت‌ترین عذاب بازگردانده می‌شوند؛ و خدا از آن‌چه می‌کنید هرگز غافل نیست(بقره/83-85).

در پایان

احترام به پدر و مادر لازم است و حتی نباید در برابر آن‌ها کم‌تر سخنی که دلیل بر ناراحتی از آن‌ها و حتی تنفر باشد به زبان آورد. خداوند در مسائل اعتقادی به‌ویژه مسئله‌ی توحید که یکی از اساسی‌ترین موضوع‌های اعتقادی است انسان را از اطاعت و تقلید جاهلانه از پدران و مادران نهی می‌کند. امام صادق(ع) می‌فرماید: نیکی به پدر و مادر بر همه واجب است؛ ولی اگر مشرک بودند، در شرک از آن‌ها و در معصیت از هیچ‌کس اطاعت مکن، به‌درستی که در معصیت خالق، هیچ‌کسی را حق اطاعت مخلوق نیست(مجلسی، ج71، ص56). امام علی(ع) نیز می‌فرماید: حق پدر بر فرزندان است که فرزند در هر چیزی جز معصیت خداوند از او اطاعت کند(نهج‌البلاغه، حکمت 1 و 3). در کلامی دیگر از آن حضرت آمده است: اطاعت از مخلوق در عصیان و نافرمانی خالق روا نیست(نهج‌البلاغه، حکمت 167).

از این آیه‌ها و روایت‌ها به‌خوبی استنباط می‌شود که انسان‌ها را از اطاعت و تقلید جاهلانه از پدران و مادران نهی کرده و به پیامد خطرناک آن هشدار داده است. همچنین افراد لجوج و حق‌ناپذیری که بر اطاعت و تقلید کورکورانه از پدران و اجدادشان اصرار داشتند، به انواع عذاب خویش تهدید کرده است.

منابع:

- قرآن کریم.

- نهج‌البلاغه.

- کلینی رازی، محمد بن یعقوب(1390)، اصول کافی، تهران، انتشارات استوار.

- مجلسی، محمدباقر(1403)، بحارالانوار، چاپ سوم، بیروت، داراحیاءالتراث‌العربی.

- معزی، شیخ اسماعیل(1371)، جامع احادیث‌الشیعه، قم.

- نوری‌الطبرسی، میرزا حسین(1407)، مستدرک‌الوسائل، قم، مؤسسه‌ی آل‌البیت.