زنان باید به مادر بودن خود ببالند

در گفت‌وگو با «طاهره همیز» استاد حوزه و دانشگاه

 «مادر» و «مادری‌کردن» تنها واژه‌ای‌ است که با شنیدن آن، معنای مهربانی و از خودگذشتگی در ذهن متبادر می‌شود. بارها و بارها در آیه‌ها و روایت‌های دینی بر اهمیت و ارزش مادر بودن تأکید شده است. پیامبر(ص) در روایتی می‌فرماید: «بهشت در زیر پای مادران است»(نوری طبرسی، باب70)؛ جمله‌ای که هر زنی با شنیدن آن به مادر شدن و مادر بودن خود می‌بالد.

 بعضی از آیه‌ها و روایت‌ها، احساس‌ها و عاطفه‌ی انسان را نسبت به مادر به‌شدت تحریک می‌کند و به او تذکر می‌دهد. در رساله‌ی حقوق امام سجاد(ع) با تبیین حق مادر مواجه می‌شویم که متذکر شده است: «حق مادرت این است که بدانی او به‌گونه‌ای تو را حمل کرده است که هیچ‌کس چنین لطفی به دیگری نمی‌کرد و او تو را حفظ و نگهبانی می‌کرد و باکی نداشت که خود گرسنه باشد و تو را سیر سازد و خود تشنه باشد و تو را سیراب سازد و خود برهنه باشد و تو را بپوشاند و خود در معرض تابش شدید آفتاب باشد؛ ولی برای تو سایه‌ای از محبت ایجاد کند و خود رنج بیداری کشد؛ ولی آسایش تو را فراهم سازد و از سرما و گرما حفظت کند تا از آن او باشی. پس هر آینه توان سپاس‌گزاری او را نداری، مگر به کمک خدا و مددرسانی او.» هم‌چنین در این رساله اشاره شده به این‌که نیکی‌کردن به پدر و مادر مختص به زمان حیات آنان نیست و پس از فوت، آنان را نیز شامل می‌شود. 

ناتوانی در ادای حق مادر

«طاهره همیز» استاد حوزه و دانشگاه در خصوص اهمیت مادری می‌گوید: «با توجه به شرایط فعلی، جوامع در معرض تهدیدهایی است که در نهایت، باعث تربیت فرزندان بی‌محتوا می‌شود. حضرت امام نقش مادری را به‌شدت پررنگ کردند. از آن‌جا که در آفرینش زن، نقش مادری هویت اصلی او است، مسلماً نقش اصلی باید در اولویت و دیگر نقش‌ها تحت‌الشعاع آن قرار گیرند. در فقه اسلامی دو اصل مهم برای زن وجود دارد؛ یکی تمکین از همسر است و دیگری این که مانع فرزندآوری نشود. از آن‌جا که وظیفه‌ی زن در تربیت فرزندان به صرف وقت فراوان نیاز دارد، بنابراین باید در نقش‌های متفاوت خود اولویت‌بندی داشته باشد.»

تقدم حق مادر بر پدر

به گفته‌ی خانم «همیز» گاهی آن‌قدر اهمیت مادری مورد توجه است که شاهد تقدم حق مادر بر پدر هستیم. در حدیثی از امام باقر(ع) نقل شده است: «خداوند ابتدا دو مرتبه حضرت موسی(ع) را سفارش به خودش می‏کند، سپس دو مرتبه پیامبرش را سفارش به مادر می‏کند؛ آن‌گاه یک مرتبه او را سفارش به پدر می‌کند»(قپانچى، ج1، ص505). در واقع، این نکته‌ها از این حدیث به‌دست می‌آید که خداوند سفارش به مادر را قبل از سفارش به پدر ذکر می‏کند. خداوند سفارش به مادر را هم‌ردیف سفارش به خود قرار داده است. هم‌چنین پیامبر(ص) فرمودند: «حق مادر دو برابر حق پدر است»(سپهرى،139). در کتاب فقه‌الرضا(ع) آمده است: «ای موسی! آگاه باش که رضای مادر، رضای من است و خشم مادر، خشم من است. از سوی دیگر، مادر باید در دوران بارداری، شیردهی و خردسالی وقت زیادی را به فرزند خود اختصاص دهد و در صورت امکان تا هفت‌سالگی در کنار فرزندش باشد.» زمانی که فرزندان بزرگ می‌شوند و به نظارت و مدیریت رفتاری نیاز دارند، مادر می‌تواند در حاشیه‌ی زندگی و براساس ذوق و سلیقه‌اش و نیاز جامعه به نقش‌های اجتماعی بپردازد. بدان معنا که زمان خاصی را به اشتغال و حضور در عرصه‌های مختلف اختصاص دهد؛ اما حضور در اجتماع نباید با نقش مادری یک زن تضاد داشته باشد. در هر صورت، نقش مادری در تمام ابعاد زندگی افراد حائز اهمیت است و ادای این حق، کاری ساده و حتی شدنی‌ای نیست. در روایتی آمده است که روزی فردی از پیامبر(ص) پرسید: «ما حق الوالده؟ پیامبر(ص) جواب دادند: اگر فرزند به تعداد ریگ‌های بیابان و قطره‌های باران در جهان، در ادای حق مادر بکوشد معادل روزی که مادر فرزند را در شکمش حمل می‏کرد نمی‏شود»(نورى‌طبرسى،ج15،ص203). هم‌چنین در روایت دیگری آمده که روزی فردی به پیامبراکرم (ص) گفت: «من مادر پیرم را به پشتم حمل می‏کنم و از روزی‏ام به او می‏خورانم. آیا حق مادرم را به‌جا آورده‏ام؟ پیامبر(ص) فرمودند: نه؛ زیرا که مادرت نیز تو را حمل کرد و نیز از شیره‌ی جانش به تو خورانید. بنابراین هرچه انسان در دوران پیری در حق مادر بکوشد، مادر نیز در دوران کودکی آن را برای فرزند انجام داده است. در ادامه پیامبر فرمودند: مادرت در تمامی مراحل، کارهایی که برای تو می‏کرد آرزوی زنده ماندنت را می‏کرد، در حالی‌که تو آن کارها را می‏کنی و آرزوی مرگ مادر پیرت را داری»(نورى‌طبرسى،ج15،ص179). در حدیث دیگری آمده است: «مردی، مادر پیر خود را بر دوش گرفته و به طواف مشغول بود، در همین هنگام خدمت پیامبر(ص) رسید. عرض کرد:   «آیا حقّ مادرم را توانستم ادا کنم؟ حضرت فرمود: نه، حتی یک نفَسِ او را جبران نکردی»(قطب،ج7،ص415).

اهمیت زحمت‌های مادری

«همیز» در ادامه تأکید کرد: «اهمیت نقش مادر و زحمت‌هایی که او طی سال‌های زندگی خود متحمل می‌شود مطمئناً بر کسی پوشیده نیست. در دین اسلام هم آیه‌ها و روایت‌هایی داریم که گواه بر این اهمیت است. در حدیثی آمده است جوانی برای شرکت در جهاد، (آن‌جا که جهاد واجب عینی نبود) نزد پیامبر(ص) آمد. حضرت به او فرمود: «آیا مادری داری؟ عرض کرد: آری. فرمود: در خدمت مادرت باش که بهشت زیر پای مادران است»(حرعاملی). خداوند در قرآن نیز به زحمت‌های فوق‌العاده‌ی مادر اشاره می‌کند و می‌فرماید: «ما به انسان درباره‌ی پدر و مادرش سفارش کردیم. مادرش او را با زحمت روی زحمت حمل کرد»(لقمان/4). در واقع، مادران در دوران بارداری، دچار سستی و ضعف می‌شوند؛ زیرا از عصاره‌ی بدن آنان جنین پرورش می‌یابد. به‌همین‌دلیل در دوران بارداری، گرفتار کمبود انواع ویتامین‌ها می‌شوند. خداوند در جای دیگر می‌فرماید: «مادران، فرزندان خود را دو سالِ تمام، شیر می‌دهند»(بقره/233). حقّ شیردادن در دوسال شیرخوارگی، مخصوص مادر است و او از کودک خود نگه‌داری می‌کند. تغذیه‌ی جسم و جان نوزاد در این مدت، با شیر و عواطف مادر پیوند ناگسستنی دارد و حقّ نگه‌داری و سرپرستی را برعهده‌ی او گذارده است.

این استاد حوزه خاطرنشان کرد: «اگر زحمت‌های فراوانی که مادر از هنگام بارداری تا وضع‌حمل و دوران شیرخوارگی تحمّل می‌کند، در نظر بگیریم، خواهیم دید که هرقدر انسان در این راه بکوشد، باز هم حقّ مادر را نتوانسته ادا کند.» روزی امّ‌سلمه نزد پیامبر(ص) رسید و عرض کرد: «همه‌ی افتخارها، نصیب مردان شده است؛ زنان چه سهمی از این افتخارها را دارند؟ پیامبر(ص) فرمود: زنان هم افتخارهای فراوانی دارند. هنگامی که زن، باردار می‌شود، در تمام طول مدت حمل، به منزله‌ی روزه‌دار و شب‌زنده‌دار و مجاهد در راه خدا با جان و مال است و هنگامی که وضع‌حمل می‌کند، آن‌قدر خدا به او پاداش می‌دهد که هیچ‌کس عظمت آن را نمی‌شناسد و هنگامی که فرزندش را شیر می‌دهد در برابر هر مکیدنی از سوی کودک، خداوند پاداش آزادکردن برده‌ای از فرزندان اسماعیل را به او می‌دهد و هنگامی که دوران شیرخوارگی کودک تمام شد یکی از فرشتگان بزرگوار خداوند بر پهلوی او می‌زند و می‌گوید: برنامه‌ی اعمال خود را از نو آغاز کن؛ چراکه خداوند، همه‌ی گناهان تو را بخشیده است»(حرعاملی،باب67، ح1). در هرصورت، دوران وضع‌حمل و شیرخوارگی برای مادران، بسیار دشوار است. رعایت نظافت و بهداشت و برطرف ساختن احتیاج‌های کودک و نگه‌داری او از سرما و گرما، کاری بسیار خسته‌کننده است. مادر، همه‌ی سختی‌ها و ناراحتی‌ها را با مهر و محبّت تحمل می‌کند و هیچ توقّعی در برابر آن ندارد. در واقع، در روایت‌ها آمده که حقّ مادر نسبت به فرزند، بیش‌تر و مهم‌تر است و آن به‌سبب مشقّت‌ها و رنج‌هایی است که مادر، در به‌وجود آوردن و تربیت فرزند، تحمّل می‌کند و اسلام، تنها مکتب و بهترین مکتبی است که برای مادر، عالی‌ترین ارزش‌ها را قائل است.»

وی در پایان افزود: «حتی بودن در خدمت مادر، از همه‌ی واجب‌ها (که وجوب عینی ندارند) مهم‌تر است؛ و اگر موجب ناراحتی مادر شود، جایز نیست که انسان به آن واجب کفایی عمل کند.  در حدیثی آمده است که مردی نزد پیامبر(ص) آمد و عرض کرد: «ای رسول خدا! من جهاد را دوست دارم؛ ولی مادری دارم که از این موضوع ناراحت می‌شود.» پیامبر(ص) فرمود: برگرد و با مادر خویش باش. قسم به آن خدایی که مرا به حق مبعوث کرد، یک شب که با مادرت مأنوس باشی، از یک سال جهاد در راه خدا بهتر است»(کلینی،ج2، باب البرّ بالوالدین). در روایتی هم آمده است که نیکی به مادر، وسیله‌ی پذیرش توبه است. امام سجاد(ع) می‌فرماید: مردی خدمت پیامبر(ص) آمد و گفت: «در زندگی فراوان گناه کرده‌ام؛ اما اکنون پشیمانم و می‌خواهم توبه کنم. چه‌راهی در پیش گیرم تا پروردگار، سریعاً از گناهان من درگذرد؟ فرمود: از پدر و مادر تو کدام یک زنده‌اند؟ عرضه داشت: تنها پدرم. فرمود: برو به پدر خود خدمت کن. بعد فرمود: اگر این مرد، مادر داشت و به مادر خود خدمت می‌کرد، سریع‌تر گناهان او مورد عفو قرار می‌گرفت»(مجلسی،ج71،ص82). این است مقام و منزلت مادر.

منابع:

- قرآن کریم.

- حسین نورى‌طبرسى(1408)، مستدرک‌الوسایل و مستنبط‌المسائل، قم، موسسه آل‌البیت.

- حر عاملی، محمدبن‌الحسن، وسائل‌الشیعه، تهران، انتشارات اسلامیه.

- سیدقطب(1362)، فی ظلال‌القرآن، ترجمه‌ی سیدعلی خامنه‌ای، تهران، انتشارات ایران.

- سپهری، محمد(1375) شرح رساله‌الحقوق امام سجاد(ع)، قم، دارالعلم.

- قپانچی، حسن‌علی(1374)، شرح رساله‌الحقوق امام سجاد(ع)، دارالتفسیر.

- کلینی، محمدبن یعقوب بن اسحاق(1367)، اصول کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه.

- مجلسی، محمدباقر(1404)، بحارالأنوار، بیروت، الوفا.