لبنیات بخوریم تا سالم باشیم

این روزها، همه ‎ی ما به این مطلب پی برده‏ایم که منظور از غذاخوردن تنها سیرکردن شکم نیست؛ غذا می‏خوریم تا حرارت بدن‌مان را تأمین کنیم، مبتلا به انواع بیماری ‎ها نشویم، دچار کمبود ویتامین‏ها نشویم، دچار کمبود انواع املاح و قند نشویم، چاق نشویم، لاغر نشویم و بالأخره غذا می‌خوریم تا سالم باشیم؛ پس به‌طور خلاصه می ‎توان گفت: ما مصنوع خوراکی ‎هایی هستیم که می‌خوریم. آن‌چه که جذب بدن‌مان می‌شود، پایه‏های نقاهت، بیماری، سلامت، خوشی یا ناخوشی ما را می ‎گذارد؛ چراکه می ‎توان گفت چون نطفه‌بستن و هم‌چنین رشد همه ‎ی ما در رحم و سپس تکامل زیست و رشد در جهان هستی، همگی با مواد اولیه‌ی غذایی و آن‌چه که پدران‌مان خورده‌اند و سپس خود ما خورده ‎ایم پایه ‎گذاری و تکمیل شده است، بایستی برای رسیدن به هدف سلامتی، در خورد و خوراک خود دقت کنیم.

سبک زندگی و مصرف لبنیات

سبک زندگی، مفهومی نسبتاً جدید در ادبیات علوم اجتماعی است؛ چنان‌چه بعضاً پیدایش این مفهوم را در زمره‌ی اختصاصات جامعه‌ی مدرن با تحول مهم اندیشه و علوم اجتماعی غرب در اوایل دهه‌ی 1980 قلمداد کرده‌اند. در این دوره جامعه‌شناسان، سبک زندگی را بیش از آن‌که بر تولیدها استوار بدانند، بر الگوی مصرف استوار ‌دانستند. در نظر آنان، مصرف فرآیندی است که کردارهای اجتماعی و فرهنگی متفاوتی را شامل می‌شود و بیان‌کننده‌ی تفاوت میان گروه‌های اجتماعی است. در واقع، «سبک‌ زندگی یکی از مفهوم‌ها و اصطلاح‌های به‌کار رفته در علوم اجتماعی است که پیوند تنگاتنگ با مجموعه‌ای از مفاهیم مانند فرهنگ، جامعه، رفتار و معنا (نگرش، ارزش و هنجار)، اخلاق و ایدئولوژی، شخصیت، هویت و خلاقیت، تولید، مصرف، طبقه ‎ی اجتماعی، سلیقه و نیاز، منزلت و مشروعیت دارد» (فاضل قانع، 1392، 17). هدف از بررسی ارتباط بین سبک زندگی و مصرف لبنیات، نشان‌دادن عوارض کمبود مصرف لبنیات که خود به‌نوعی نشان از عدم رشد تکنولوژیک و علمی جامعه است، می‎‌باشد. امروزه الگوی مصرف به سبکی متفاوت در جامعه جلوه می‌کند، طوری که زنان و مردان بیش‌تر دنبال الگوی تغذیه‏ای خاصی نیستند و بیش‌تر به خرید دیگر مایحتاج خویش می‌پردازند. در واقع، در جامعه ‎ی کنونی مصرف مواد لبنی به طرز چشم‌گیری کاهش پیدا کرده و مردم اهمیت زیادی به آن نمی‌دهند.

کمبود مصرف لبنیات در زندگی ایرانیان

بین مواد غذایی مختلف، شیر و فرآورده‌های آن جزء اساسی‌ترین ماده‌ی غذایی هستند که نزدیک‌ترین حالت را به یک غذای کامل دارند و هم‌چنین سرشار از انواع ضروری مواد مغذی برای زندگی، از قبیل انواع پروتئین‌های مرغوب و کلسیم بوده، مقاومت بدن در مقابل بسیاری از بیماری‌های عفونی و بیماری‌های ناشی از سوءتغذیه را بالا می ‎برند. از مهم‌ترین لبنیات بعد از شیر، ماست است که «املاح آن شامل کلسیم، فسفر، پتاسیم، منگنز، منیزیم و گوگرد است. ماست با داشتن اسیدلاکتیک، روده‌ها به‌خصوص روده‌ی بزرگ را ضدعفونی می‌کند، برای درمان اسهال و مسمومیت، ساده‌ترین وسیله‌ی معالجه است، موجب کم‌شدن کلسترول و اسید اوریک هم هست و طول عمر می‌آورد» (دلخوشنواز، 1372، 215)؛ از این‌ رو، مصرف آن اهمیت بسیاری دارد و فقدان آن باعث بروز مشکلات فراوانی از جمله سوءتغذیه و ضعف استخوان می ‎شود. لازم به ذکر است که ضعف استخوانی نیز به شکستگی استخوان‌ها در استئوپروز منجر می‌شود که سالانه هزینه‌ای را برابر 7/1 میلیارد دلار در جهان بر مردم تحمیل می‌کند. از آن‌ جایی که شیر و فرآورده‌های آن مانند ماست و املاح دیگر، بیش‌تر از پنجاه درصد کلسیم مورد نیاز بدن را در رژیم غذایی روزانه برآورده می‌کنند، از اهمیتی قابل توجه برخوردارند.

با وجود این مردم در کشورهای در حال توسعه بسیار کم‌تر از مردم کشورهای توسعه‌یافته شیر مصرف می‌کنند. علت عمده‌ی مصرف کم لبنیات که یکی از مشکلات اصلی تغذیه و سوءتغذیه در کشور ماست، نبود اطلاعات کافی در زمینه‌ی مصرف مواد غذایی و فرهنگ نادرست غذایی است؛ در حالی که امروز مصرف سرانه‌ی شیر و فرآورده‌های آن در یک جامعه از شاخص‌های فرهنگی است و دولت برای عرضه‌ی فرآورده‌های شیری با قیمت ارزان، افزایش مصرف سرانه و داشتن جامعه‌ی سالم و پویا مبالغی یارانه را از بودجه‌ی سالانه برای این نوع فرآورده‌ها در نظر می‌گیرد، باز هم متأسفانه مصرف شیر و فرآورده‌های آن بسیار پایین‎تر از سرانه‌ی جهانی است. ترویج فرهنگ صحیح مصرف شیر در جامعه و بهبود و افزایش مصرف سرانه‌ی آن، موجب کاهش و حذف هزینه‌های سرسام‌آوری خواهد شد که در پی تحلیل توان تولیدی هزاران کودک مبتلا به سوء‌تغذیه و طیف گسترده‌ی مبتلایان به پوکی استخوان همه ساله متوجه کشور است. هم‌چنین بیش‌ترین مشکل در بین زنان به دلیل پوکی استخوان بوده که در نتیجه ‎ی کاهش مصرف مواد لبنی روی می ‎دهد.

پوکی استخوان

«در بیماری پوکی استخوان، املاح موجود در استخوان کاهش یافته و باعث می ‎شود با یک ضربه‌ی بسیار کوچک یا حتی خودبه‌خود بشکند. معمولاً تا قبل از سی‌سالگی با داشتن برنامه ‎ی صحیح غذایی، می‌توان تراکم خوبی برای استخوان ایجاد کرد. برای تأمین کلسیم مورد نیاز بدن‌تان، روزانه سه تا چهار واحد از گروه لبنیات مصرف کرده، به‌طور مدام ورزش کنید و سیگار نکشید. هم‌چنین هر روز قسمت کوچکی از بدن، مانند پایین پاها را به مدت پانزده دقیقه، در تماس با نور مستقیم خورشید قرار دهید» (کوپایه ‎ئیها، 1389، 160 و 161). برخی افراد بیش ‎تر مستعد پوکی استخوان هستند، مانند: خانم‌ها، افراد لاغر، سال‌مندان، خانم ‎هایی که یائسه ‎اند یا با جراحی تخمدان ‎های‌شان را برداشته‌اند، کسانی که زندگی بدون تحرک و ورزش دارند، مانند کارمندان و افراد سیگاری، افرادی که دچار افسردگی ‎اند، کسانی که سابقه ‎ی پوکی استخوان دارند، افرادی که از داروهای حاوی کورتیکور استروئید استفاده می ‎کننند و کسانی که در رژیم غذایی آن‌ها ویتامین Dو کلسیم به مقدار کافی وجود ندارد؛ چنین افرادی بیش‌تر باید به تغذیه‏ی خود اهمیت داده و الگوی تغذیه‏ای مناسبی را در پیش گیرند.

التهاب مفاصل

التهاب مفاصل نیز یکی دیگر از مشکل‌های شایعی است که در نتیجه ‎ی کاهش مصرف لبنیات بروز می‌کند. التهاب مفاصل، زمانی بروز می ‎کند که مفصل‌ها تحلیل رفته و به مرور زمان «با افزایش سن، استخوان ‎ها شکننده و مفاصل بی‌شکل و دردناک شده و حرکت مشکل می ‎شود. رژیم غذایی یا مکمل ویژه ‎ای برای پیش‌گیری یا درمان تحلیل مفاصل شناخته نشده است. بین تحلیل مفاصل و اضافه وزن، ارتباط مستقیمی وجود دارد. نوع دیگر التهاب مفاصل، روماتیسم مفصلی است که رابطه ‎ی مستقیمی با رژیم غذایی دارد. در این بیماری، سیستم ایمنی به اشتباه، به پوشش استخوان‏ها حمله می‏کند. عمل‌کرد سیستم ایمنی به تغذیه ‎ی مناسب بستگی دارد. اسیدهای چرب امگا3 که در ماهی وجود دارند، این عوارض را کاهش می ‎دهند» (کوپایه ‎ئیها، 1389، 162).

جایگاه مصرف لبنیات در سبک زندگی امروز

امروزه با توجه به استانداردهای جهانی، سرانه‌ی مصرف لبنیات برای هر نفر (طبق تعریف سازمان جهانی غذا FAO ) سالیانه 180 کیلوگرم است و کم‌تر از این میانگین شامل سوءتغذیه می ‎شود. این میزان در کشورهای پیش‌رفته بالای چهارصد کیلوگرم است. شیر در فرهنگ اسلامی و هم‌چنین در سبک زندگی مسلمانان از ارزش و اهمیت بسیاری برخوردار است؛ اما هم‌چنان مورد بی ‎توجهی واقع شده و کم‌تر قشری هستند که در سبد روزانه‏ی خود این فرآورده‏ی مهم را بگنجانند. منظور از سبک زندگی و مصرف لبنیات، بررسی جنبه‌ی خاص و جدید از سبک زندگی است که مربوط به تغذیه به‌شکل عام و مصرف لبنیات و فرآورده‌های شیری به‌طور خاص است؛ به شکلی که این جنبه از سبک زندگی تأثیر مستقیمی از علم و تکنولوژی و رشد آگاهی جامعه دارد و جوامع سنتی معمولاً طبق بررسی‌های صورت گرفته توسط سازمان جهانی غذا و فدراسیون بین‌المللی شیر (IDF ) مصرف پایینی در زمینه‌ی لبنیات دارند. «در یک رژیم غذایی، باید حداقل دو فنجان شیر بدون چربی گنجانیده شده و استفاده گردد. این مقدار شیر تقریباً بیش از نیمی از کلسیم مورد نیاز روزانه‌ی یک فرد بالغ را تأمین می ‎کند. با مصرف شیر بدون‌چربی به جای شیر کامل، حدوداً پنجاه درصد کالری کم‌تر به بدن وارد می ‎شود؛ ولی تمام پروتئین‌ها، مواد معدنی و ویتامین ‎های گروهB که در شیر کامل وجود دارند، با شیر بدون‌چربی بالا برنده ‎ی کلسترول خون و هم‌چنین ویتامین‏های محلول در چربی هستند که از شیر گرفته شده و حذف می ‎گردند. کمبود یا فقدان این نوع ویتامین ‎ها را نیز می ‎توان با خوردن سبزی ‎های سبز و زرد یا در صورت لزوم با استفاده از قرص ‎های ویتامینی تأمین و جبران کرد. افرادی که به هر دلیل مایل به خوردن شیر نیستند، می ‎توانند روزانه به میزان یک‌سوم فنجان شیرخشک بدون‌چربی را به دیگر غذاهای‌شان اضافه کنند (یک‌سوم فنجان شیرخشک معادل دو فنجان شیر مایع و معمولی است)» (بیگی، 1388، 119). لازم به ذکر است که گروه‌های سنی مختلف با مصرف به‌موقع شیر، می ‎توانند از بروز چنین مشکلاتی جلوگیری کنند. متخصصان معتقدند «بزرگ‌سالان باید دو لیوان شیر در روز، جوانان (سیزده تا نوزده ساله‌ها) چهار لیوان شیر در روز، کودکان سه لیوان شیر در روز، که به جای آن ممکن است از ماست، پنیر یا دیگر غذاهایی که از شیر تهیه می ‎شوند، استفاده کنند» (بیگی، 1388، 95). در واقع هدف از تغذیه‏ی صحیح با استفاده از رژیم مناسب تنها کاهش وزن بدن نیست، بلکه پایین نگه‌داشتن این وزن برای همیشه نیز هست.

هرگز نباید این مسئله را از خاطر دور ساخت که «هر نوع ماده ‎ ‏ی مغذی دارای اعمال خاص و ویژه است. بعضی از آن‏ها با همراهی یک‌دیگر کار خود را انجام می ‎دهند؛ اما مجموع آن ‎ها در ساخت، مرمت، تنظیم و نگه‌داری بدن ما شرکت می‌کنند. اگرچه بیش از یک نظریه درباره ‎ی احتیاج‌های دقیق غذایی وجود دارد، به‌طور معمول متخصصان می ‎پذیرند که احتیاج‌های غذایی روزانه در چهار گروه بزرگ وجود دارد. این چهار گروه بزرگ عبارت‌اند از: گروه شیر یا لبنیات، گروه نان، غلات یا حبوبات، گروه میوه و سبزی، گروه گوشت، ماهی یا تخم ‎مرغ» (بیگی، 1388، 95).

جامعه‌پذیری شیوه‌ی الگوی مصرف لبنیات

نگاهی به مطالعات انجام شده در مورد شیوه‌های مصرف، این نظر را تقویت می‌کند که الگویی بودن شیوه‌ی مصرف در جامعه، باعث بروز رفتارهای خاص از جانب مصرف‌کنندگان است. شیوه‌ی مصرف، یک طریقه‌ی مصرف الگویی و مدل‌واره است. الگویی بودن شیوه‌ی مصرف، به این معناست که انتخاب کالاهای مصرفی مادی و فرهنگی اگرچه یک انتخاب شخصی است و فرد مستقیماً و با اراده و خواست خود در میان کالاهای مصرفی دست به انتخاب می‌زند و با توجه به درآمد و امکانات مالی، قدرت خرید، قیمت کالا، ذوق، سلیقه، علایق و نیز ارزش‌هایی که به آن‌ها اتکا و باور دارد دست به انتخاب می‌زند، از آن‌جا که «انتخاب شخصی» تحت‌تأثیر عوامل و متغیرهای اجتماعی‌ای چون متغیرهای اجتماعی ـ دموگرافیک (سن، جنس، محل تولد، نوع شغل و...) و متغیرهای سبک زندگی، پایگاه اجتماعی، طبقه‌ی اجتماعی، قشربندی اجتماعی و دیگر متغیرهای اجتماعی اثرگذار بر شیوه‌ی تفکر، احساس و رفتار فرد است؛ بنابراین انتخاب‌های شخصی وجه اجتماعی ـ فرهنگی پیدا می‌کنند و در یک جامعه و متن یک فرهنگ، انتخاب‌های شخصی مدل‌واره و الگویی می‌شوند و در یک جامعه، انواعی از الگوهای مصرف که جنبه‌ای اجتماعی دارند نه فردی وجود دارند و تغییرها در الگوهای مصرف تابعی از تغییرها در عوامل شکل‌دهنده و ابقاءکننده‌ی الگوهای مصرف آن جامعه است. در نتیجه این فرض جدی می‌نماید که «در یک جامعه‌ی آماری معین و در داخل افراد متعلق به یک قشر اجتماعی و پایگاه اجتماعی معین، تنها چند نوع الگوی مصرف وجود دارد و همه‌ی انتخاب‌های شخصی کالاهای مصرفی مادی و فرهنگی در تبعیت و تحت‌‌تأثیر الگوهای مصرف غالب بر آن جامعه‌ی آماری معین صورت می‌گیرند.» از آن‌جا که میان انتخاب‌های شخصی افراد متعلق به یک جامعه‌ی آماری معین شباهت‌ها و تفاوت‌ها معنادار است، این نظر را که شیوه‌ی مصرف کالاها الگویی است، تقویت می‌کند.

راه‌کارهایی مناسب برای میزان مصرف روزانه‌ی لبنیات

به‌طور خلاصه مهم‌ترین نقش مصرف لبنیات در سلامتی که به‌صورت علمی اثبات شده به شرح ذیل است:

ـ جلوگیری از پوکی استخوان؛

ـ تأمین کلسیم مورد نیاز بدن؛

ـ تأمین کلسیم مورد نیاز مغز (بزرگ‌ترین مصرف‌کننده‌ی کلسیم در بدن)؛

ـ جلوگیری از بیماری‌های قلبی، عروقی، دیابت و...؛

ـ بهبود روحیه و شادزیستی (جنبه‌ی اجتماعی مصرف لبنیات).

برای این‌که رژیم غذایی را از کلسیم غنی کنید، می ‎توانید موارد زیر را به کار ببرید:

عصاره‏ی کلسیم تهیه کنید. استخوان ‎های گاو یا گوسفند را در یک محلول اسیدی، مانند آب و سرکه یا آبلیمو بجوشانید. این محلول را می ‎‌توانید به‌تنهایی، یا در تهیه ‎ی غذا استفاده کنید. بیش‌تر ماهی مصرف کنید؛ به ‎خصوص ماهی‌هایی مانند ساردین و کلیکا که با استخوان خورده می ‎شوند. به جای نوشابه و قهوه، از آب‌میوه استفاده کنید. ویتامین C موجود در آب‌میوه‏ها جذب کلسیم را بالا می ‎برد. در برنامه‏ی غذایی‌ خویش، از گیاهان سرشار از کلسیم استفاده کنید؛ مانند سبزی‏های برگ سبز، نظیر جعفری، پونه، برگ ‎مو، انواع کلم، زیره، لوبیاها، نخود، بادام و فندق. در واقع مصرف ‎گرایی در جامعه ‎ی کنونی بسیار شیوع یافته است؛ اما این مصرف نه در حوزه ‎ی تغذیه، بلکه بیش‌تر در حوزه‏ی پوشاک و دیگر حوزه‌های اجتماعی جلوه‌نمایی می‌کند و لبنیات هم‌چنان مورد بی‌توجهی واقع شده است که بهتر است این قسمت بیش‌تر مورد توجه قرار گیرد.

با توجه به توضیحات فوق به نظر نگارنده، شاخص مصرف استاندارد لبنیات می‌تواند در یک رابطه‌ی دوسو تا حدودی تعیین‌کننده‌ی سبک زندگی باشد و سبک زندگی نیز می‌تواند تعیین‌کننده‌ی تغذیه باشد و در نهایت نشان‌دهنده‌ی میزان آشنایی علمی آن جامعه با آثار مصرف لبنیات باشد. اگرچه در زندگی روزمره نوع تغذیه‌ی مناسب به عوامل مهمی بستگی دارد، به‌دلیل توجه خاص به لبنیات در سبک زندگی سعی شده است تأثیر معنادار این بخش بررسی و رابطه‌ی آن مشخص گردد.

با توضیحات فوق مشخص شد که در جامعه‌ای نسبتاً با آگاهی بالا در زمینه‌ی سلامتی و به‌اصطلاح جامعه‌ای با رشد علمی مناسب، میزان مصرف لبنیات و سرانه‌ی آن در هر سال 180 کیلوگرم و برای جامعه‌ای فاقد آگاهی و رشد دانشی و علمی، زیر حد استاندارد است؛ به شکلی که هرچه میزان مصرف به سمت پایین میل کند تا حدودی نشان‌دهنده‌ی رشد کم‌تر و سنتی‌بودن جامعه است.

راه‌کارهایی برای بهبود سرانه‌ی مصرف لبنیات:

فرهنگ‌سازی و افزایش سرانه‌ی مصرف:

ـ در این زمینه پیشنهاد می‌شود با همکاری نهادهای ذی‌ربط، برنامه‌های آموزشی در مدارس مانند زنگ شیر، صبحانه‌ی سالم و... برگزار شود تا مصرف لبنیات از کودکی در ذهن فرزندان نهادینه گردد.

ـ اطلاع‌رسانی به‌خصوص به بانوان درباره‌ی خطرهای ناشی از کمبود مصرف لبنیات از طریق رسانه‌های عمومی، انجمن امور بانوان و...؛

ـ برگزاری همایش‌ها و سمینارهای تخصصی برای انعکاس عوارض ناشی از کمبود مصرف لبنیات از طریق اقشار تحصیل‌کرده و نخبگان جامعه؛

ـ چاپ نشریه‌های تخصصی یا اختصاص بخشی از نشریه‌های محلی برای آموزش و اطلاع‌رسانی؛

ـ پی‌گیری موضوع از طریق شبکه‌ی بهداشت و درمان در موضع پیش‌گیرانه از بیماری‌ها، به‌خصوص پوکی استخوان (اگر برنامه‌های آموزشی در راستای افزایش مصرف لبنیات اجرا شود، بسیاری از هزینه‌های لازم برای بهبود بیماری‌ها و کنترل آن‌ها از جامعه کسر خواهد شد).

از این‌رو جا دارد سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان اقتصادی و بهداشتی، اهتمام جدی خود را در تقویت تولید، گسترش فرهنگ مصرف و زمینه‎سازی برای افزایش سرانه‌ی مصرف آن در جامعه به‌کار بندند.

منابع:

1. بیگی، فرزانه (1388)؛ تغذیه درمانی، تهران: رهیاب نوین هور.

2. دلخوشنواز، هاشم (1372)؛ راز طول عمر با معالجه‎ی بیماری‌ها با غذا و میوه، تهران: حافظ نوین.

3. کوپایه ‎ئیها، فاطمه (1389)؛ تغذیه در خانواده، تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور، چاپ ششم.

4. فاضل‌قانع، حمید (1392)؛ سبک زندگی براساس آموزه ‎های اسلامی، قم: مرکز پژوهش‌های اسلامی صداوسیما.