سینما یک صنعت مردانه است؟

گفت‌وگو با مرجان ریاحی، مستندساز و روزنامه ‎نگار

«مرجان ریاحی» از بانوان فعال در عرصه‌های اجتماعی، فرهنگی و هنری است که در رشته‌ی روزنامه‌نگاری تحصیل کرده و عضو انجمن روزنامه‌نگاران ایران و جهان، انجمن منتقدان و نویسندگان سینمای ایران، آکادمی نتپک (بنیاد توسعه سینمای آسیا) و آکادمی فیلم «گرندآف» است.

«ریاحی» تاکنون در جشنواره‌های مختلف داخلی و خارجی چون دومین، چهارمین، پنجمین، ششمین و هفتمین آکادمی سینمای مستقل اروپا «گرندآف» لهستان، جشنواره‌ی فیلم‌های مستقل «زوم» لهستان، جشنواره‌ی فیلم‌های آسیایی «وزول» فرانسه، نهمین جشنواره‌ی فیلم «چشم سوم» هند، هفتمین جشنواره‌ی «چشم سوم» هند، بخش ملی و بین‌الملل جشنواره‌ی فیلم‌های کوتاه و مستند افغانستان، نخستین جشنواره‌ی فیلم کوتاه و مستند «بهمن» ایران و هفتمین جشنواره‌ی بین‌المللی سینما حقیقت، در سِمت داور، حضور داشته است.

وی فیلم‌نامه‌های سینمایی «جمعه‌شب‏ها»، «گاهی به تاریخ مصرف نگاه کن»، «تابستان خود را چگونه گذرانده‌اید؟» و «بچه‏های شهریور» را نگاشته است که اثر «بچه‌های شهریور» موفق به کسب دیپلم افتخار بهترین فیلم‌نامه‌ی سینمایی کودک از بیست‌وپنجمین جشنواره‌ی بین‌المللی فیلم‌های کودکان و نوجوانان اصفهان شده است. او تاکنون تهیه‌کنندگی مستندهای «مهاجر، پرنده است» و «لیزر» و انیمیشن سه‌دقیقه‌ای «دلم برای لایه‌ی اوزون می‌سوزد» را انجام داده است که جوایز بسیاری در جشنواره‌های داخلی و خارجی کسب کرده‌اند.

«ریاحی» مستند «مادران همیشه» را نیز کارگردانی کرده که تاکنون در جشنواره‌های مختلفی چون سومین جشنواره‌ی یاری سوئد و جشنواره‌ی فیلم‌های ایرانی با نام منشور جهانی آلمان حضور داشته و در دو دانشگاه «مک گیل»، «مونترال کانادا»، «بریتیش کلمبیا» و «ونکوور کانادا» به نمایش درآمده است. این مستند در دومین جشنواره‌ی فیلم‌های کوتاه ایرانی در دبی، جایزه‌ی «بهترین فیلم مستند» را کسب کرده است.

* خانم ریاحی! جایگاه زنان فیلم‌ساز را در عرصه‌ی فیلم کوتاه و مستند در ایران چگونه می‌بینید؟

خدا را شکر زنان بسیار هنرمند، قدرت‌مند و صاحب اندیشه‌ای در این عرصه داریم! خانم‌ها معمولاً با دقت بیش‌تری در مرحله‌ی تحقیق و تولید قدم می‌گذارند؛ برای همین آثارشان تأمل برانگیز است. واقعاً فکر نمی‌کنم هیچ کشوری مثل ایران، این تعداد زن فیلم‌سازِ کاربلد داشته باشد. آینده‌ی فیلم کوتاه و مستند ایران دست خانم‌هاست؛ اما خانم‌ها سهم بسیار ناچیزی در درآمدزایی سینما دارند و از پروژه‌های دولتی و بودجه‌های دولتی، کم‌ترین سهم و نصیب را می‌برند.

* آیا زنان آزادی عمل کافی دارند که درباره‌ی موضوع‌های زنانه فیلم بسازند؟

زنان آزادی عمل دارند با پول خودشان درباره‌ی این مسائل فیلم بسازند؛ اما اگر توقع گرفتن بودجه‌ی دولتی دارید، کار بسیار مشکل است. معمولاً تهیه‌کنندگان دولتی که اکثر آن‌ها آقا هستند، علاقه‌ی چندانی به مسائل زنان ندارند و اصولاً دغدغه‌ی‌شان چیز دیگری است.

* ظاهراً علاقه‌مند هستید درباره‌ی ورزش بانوان مستندسازی کنید. آیا پیداکردن تهیه‌کننده در این عرصه دشوار است؟

بله، اغلب تهیه‌کنندگان دولتی، علاقه‌ای به ساخت مستند درباره‌ی ورزش بانوان نشان نمی‌دهند و اعتقاد دارند اگر هم قرار است مستندی ساخته شود، بهتر است هزینه‌ی آن از طرف فدراسیون‌ها تأمین گردد و همان‌طور که می‌دانید این یک شوخی بزرگ است. چون اکثر فدراسیون‌های ورزشی بانوان، حتی توان تأمین مایحتاج اولیه‌ی ورزشکاران خود را ندارند؛ چه برسد به تهیه‌کنندگی فیلم.

* شما مدیر و مؤسس «پایگاه خبری فیلم کوتاه» هستید که نخستین رسانه‌ی فیلم مستند و کوتاه به دو زبان فارسی و انگلیسی در آسیاست؛ مدیریت چنین رسانه‌ای چه‌قدر می‌تواند برای یک خانم سخت باشد؟

بسیار زیاد. «پایگاه خبری فیلم کوتاه» را به‌همراه خواهرم، که سردبیر پایگاه است، اداره می‌کنم. واقعاً روی‌پا‌نگه‌داشتن یک رسانه، کار سختی است. در بخش تهیه و انتشار خبر که مسئولیتش بیش‌تر به دوش خواهرم است، مشکل بزرگی که با آن روبه‌رو هستیم گرفتن آگهی و تأمین منابع مالی است. مدت‌هاست که پدر و مادر سال‌مندم حمایتم می‌کنند تا فیلم کوتاه و مستند ایران، اولین رسانه‌اش را از دست ندهد. سعی می‌کنیم بتوانیم از جاهای دیگر کار بگیریم و درآمدش را خرج پایگاه کنیم و با توجه به این‌که رسانه‌داری خودش یک کار تمام‌وقت است، واقعاً کار دشواری است.

* آیا به‌غیر از اطلاع‌رسانی در زمینه‌ی فیلم کوتاه و مستند «پایگاه خبری فیلم کوتاه» موفقیتی هم کسب کرده است؟

بله؛ این پایگاه، ده‌بار رسانه‌ی برتر کشور شده‌ یا لوح تقدیر جشنواره‌های مختلف را دریافت کرده‌ است که می‌توان به رسانه‌ی برتر ششمین دوره‌ی جشنواره‌ی مستند کیش، رسانه‌ی برتر بیست‌وسومین جشنواره‌ی ملی، یازدهمین جشنواره‌ی بین‌المللی فیلم کوتاه تهران، رسانه‌ی برتر نخستین دوره‌ی جشنواره‌ی میراث مشترک کشورهای حاشیه‌ی دریای خزر مازندران، لوح تقدیر سومین جشنواره‌ی فیلم رویش مشهد، لوح تقدیر هفتمین جشنواره‌ی تصویر سال، رسانه‌ی برتر از نگاه منتقدان در دومین جشنواره‌ی مطبوعات سینمایی و جشن انجمن منتقدان و نویسندگان سینمایی ایران، دریافت تندیس از هفتمین جشنواره‌ی ملی و سومین جشنواره‌ی بین‌المللی فیلم پروین اعتصامی، لوح تقدیر از نهمین جشنواره‌ی دانشجویی نهال، لوح تقدیر از هشتمین جشنواره‌ی سراسری فیلم و عکس اردی‌بهشت بندرعباس و رسانه‌ی برتر نخستین جشنواره‌ی فیلم کوتاه و مستند بهمن اشاره کرد.

* ارگان‌های مرتبط مثل انجمن سینمای جوانان و مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی چه‌قدر در نگه‌داری این رسانه همراهی‌تان می‌کنند؟

به این‌که مدیر این مراکز در آن زمان چه کسی باشد، بستگی دارد؛ مثلاً در گذشته به جای این‌که به رسانه‌های غیرمرتبط خبر بدهند، اخبار را به ما می‌دادند که هم بچه‌های فیلم کوتاه و مستند استفاده کنند و هم بتوانیم رسانه‌ی‌مان را روی‌پا نگه‌داریم؛ و اگر می‌خواستند کار خبری  انجام دهند، از قابلیت‌های تیم ما استفاده می‌کردند. در دوره‌های بعدی، این همکاری به‌شدت کم‌رنگ شد؛ اما مدیران وقت، گاهی همکاری می‌کنند و گاهی هم ما را نادیده می‌گیرند.

* شما که سابقه‌ی چندین ریاست هیئت داوران بین‌المللی را دارید، با توجه به حضورتان در جشنواره‌های جهانی، شرایط فیلم کوتاه و مستند ایرانی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

متأسفانه سال‌هاست عدم حمایت از تولیدها با دیدگاه مستقل و حجم بالای سفارش‌های مناسبتی در فیلم کوتاه و مستند باعث شده به شدت کیفیت آثار در سینمای مستند و فیلم کوتاه ایران افت کند! دیگر مانند گذشته، ستارگانِ بی‌رغیب جشنواره‌های جهانی نیستیم؛ زیرا از تفکر و ایده‌های مستقل سال‌هاست حمایت نمی‌کنیم. در حال حاضر، ژاپن در سینمای آسیا خوب می‌درخشد و دولت کره با حمایت همه‌جانبه از فیلم‌سازانش سینمای خود را به سینمای آسیا تزریق می‌کند.

* شما تا ‌حالا رئیس هیئت داوران بخش فیلم‌کوتاه هفدهمین جشنواره‌ی کودکان «فیل طلایی» هند، رئیس هیئت داوران «نتپک» پانزدهمین جشنواره‌ی «شب‌های سیاه» استونی، و رئیس هیئت داوران هجدهمین جشنواره‌ی فیلم «پوچان» کره‌ی جنوبی بودید؛ وقتی رئیس هیئت داوران می‌شوید، برخورد دیگر داوران به‌ویژه داوران مرد با شما چگونه است؟

واقعیت این است که در همه جای دنیا، زیرمجموعه‌ی یک خانم بودن برای آقایان راحت نیست؛ به‌ویژه اگر آن خانم، جوانی از خاورمیانه، ایرانی و با حجاب اسلامی باشد. مجموعه‌ی این شرایط، برای آقایانی که باید زیرمجموعه‌ی جایی که من رئیس هیئت داورانش باشم، سخت است. معمولاً هم آقایانی بین 65-55 ساله و از اروپا یا آمریکا هستند. در برخوردهای اول و حتی تا یکی ـ دو روز اول، همیشه کمی جدل لفظی و کلنجار رفتن هست؛ ولی وقتی می‌بینند کارم را بلد هستم و این انتخاب براساس شایستگی بوده، برخوردشان خیلی دوستانه می‌شود و همراهی می‌کنند.

* خانم ریاحی! شما نخستین مستندساز ایرانی هستید که تور نمایش فیلم در مکزیک برگزار کردید، این اتفاق چگونه شکل گرفت؟

برای به‌دست‌آوردن موفقیت باید تلاش کرد و زمانی که می‌دانید پشتوانه‌ای وجود ندارد، سعی می‌کنید تلاش‌تان را چندبرابر کنید؛ به‌ویژه اگر زن باشید. در جشنواره‌ی گوآناخواتوی مکزیک آثارم با استقبال تماشاگران مواجه شد و جزء پربیننده‌ترین مستندهای جشنواره قرار گرفت. بسیاری از رئیس‌های دانشگاه‌های سینمایی، مدیران انجمن‌های فیلم و هیئت مدیره‌ی زنان فیلم‌ساز مکزیک در این نمایش‌ها حضور داشتند.

* در سفری که به مکزیک داشتید، چه تفاوت و شباهت‌هایی در فعالیت زنان ایران و مکزیک دیدید؟

بزرگ‌ترین حسن کارکردن خانم‌ها در مکزیک، داشتن یک انجمن زنان فیلم‌ساز است. خانم‌ها در مراحل مختلف تولید، هم‌دیگر را به رایگان حمایت می‌کنند و از همه مهم‌تر، گرفتن بودجه‌ی دولتی برای زنان به سختی ایران نیست.

در ایران، یک آقا با سطح متوسط، خیلی ‌بیش‌تر از یک خانم در سطح بالا که همسر، برادر و پدر در سینما ندارد، می‌تواند بودجه بگیرد. بیش‌تر زنان موفق در عرصه‌ی کارگردانی، زنانی هستند که از حمایت حتی اسمی یک مرد مثل همسر یا پدر بهره‌مند هستند. متأسفانه در ایران، سینما به شدت صنعتی مردانه است که نفوذ به آن برای خانمی بدون پشتوانه، بسیار سخت است!

* امیدواریم با توجه به فعالیت‌هایی که در شناساندن زنان فیلم‌ساز ایرانی به جهان دارید، همیشه در عرصه‌ی هنر و خبرگزاری موفق باشید!