دید جهانی برای نوشتن درباره‌ی اسلام

گفت‌وگو با سوزان داگلاس، دکترای تاریخ و محقق تاریخ اسلام

فرحناز کریمی

خانم دکتر «سوزان داگلاس»، متخصص تاریخ اسلام و دیگر مذاهب دنیاست. او یکی از زنان فعال مسلمان و موفق آمریکایی است که خدمات ارزنده‌ای در مراکز علمی آمریکا درباره‌ی تاریخ اسلام انجام داده است. وی کسی است که تاریخ اسلام را با دروس تاریخی در ایالت متحده پیوند داد و بیش از دوازده کتاب درسی و تجاری را برای توسعه و پیش‌رفت برنامه‌های آموزشی تألیف کرده است که مورد استفاده و استقبال  بسیاری از مراکز علمی، آموزشی و فرهنگی قرار گرفته است.

کتاب‌های: «آموزش تحقیقات برای مشاوره‌ی برنامه‌های فرهنگ اسلامی در مرکز ملی»، «تاریخ در مدارس»، «بچه‌های رمضان»، «کارول هدی 2002»، «عصرهای جهان، شروع و انتشار اسلام از 1500- 622 میلادی» و... از جمله آثار اوست.

دکتر «داگلاس» در گالری، هنر اسلامی را رایگان آموزش می‌دهد و علاقه‌مندان به این رشته را راهنمایی می‌کند. هم‌چنین او به صورت داوطلب برای آموزش منابع و موضوعات اسلامی از طریق اینترنت شرکت کرده است. وی در سال 2000 اولین پیشنهاد اصلاحی را درباره‌ی آموزش تحصیلات اسلامی به مراکز آموزشی ارائه داد. اکنون وی در حال توسعه‌ی فعالیت‌های آموزشی و فرهنگی در امور تعلیمات و منابع اسلامی برای مدارس فرهنگی و آموزشی است.

* خانم دکتر! خیلی ممنون با وقتی کمی که داشتید ما را پذیرفتید؛ بگویید در چه رشته‌ای تحصیل کرده‌اید و در حال حاضر چه می‌کنید؟

لیسانس مطالعات عرب را از مرکز دانشگاه «جورج تاون» واشنگتن و فوق لیسانسم را در رشته‌ی تاریخ از دانشگاه «روچستر» و دکترای تاریخ را در دانشگاه «جورج میسون» ویرجینیا گرفتم. از سال 2006 تحقیقاتم را در دانشگاه‌ها در زمینه‌ی  تمدن‌های ملل متحد آغاز کردم و پژوهش‌گر‌ ارشدی بودم که برای پیوستگی ملل و تمدن بشریت پیش‌قدم شدم. در کنار تمام فعالیت‌هایم، مادر سه فرزند نیز هستم.

در حال حاضر نویسنده، مدرس دانشگاه جورج تاون در واشنگتن دی‌سی و مشاور فرهنگ اسلامی هستم. نویسنده‌ی مواد درسی تاریخ و جغرافیای جهان و اسلام برای دانشجویان نیز هستم.

* دکتر داگلاس! چه شد به اسلام علاقه‌مند شدید؟

وقتی شروع به تدریس تاریخ کردم و زمانی که برای تحقیق و مطالعات تاریخی به شهر برلین در آلمان سفر کرده بودم، در حین مطالعات، تاریخ جهان را در ارتباطی عمیقی با تاریخ اسلام دیدم. تاریخ اسلام یکی از شاخصه‌های مهم در تاریخ جهان است و از آن‌جایی که محقق تاریخ و علاقه‌مند تحقیقات تاریخ جهان بودم، شروع به مطالعات تاریخ اسلام کردم و پس از چندی با دین اسلام آشنا شدم؛ سپس سال 1974  به دین اسلام گرویدم.

* چرا رشته‌ی تاریخ را انتخاب کردید؟

شغل من معلمی بود. تاریخ را برای مطالعات خودم برگزیدم. شاید آن زمان مطالب تاریخ اسلامی در کتابی نوشته نشده بود! سال 1960 با اندیشه‌های تغییرات اجتماعی جامعه‌ی آمریکا ارتباط داشت و من در میان قانون‌های حقوق انسانی و در میان کشمکش‌های این قوانین و استقلال آمریکا و حوادث خاورمیانه بزرگ شده بودم. دانشجویان زیادی هم‌چون من علاقه‌مند به این سوژه‌ها هستند. در آن زمان که تلاش می‌کردم جهان را تجربه و اطلاعاتی کسب کنم، برای افزایش اطلاعات و دانشم باید مطالعات زیادی می‌کردم؛ به‌ویژه درباره‌ی تاریخ، سخت باید مطالعه می‌کردم.

* پس باید گفت شما بیش‌تر مطالعات جهانی داشته‌اید؟ چه کارهایی در این زمینه انجام دادید؟

بله، در حقیقت تخصص مطالعه‌ی من مطالعات جهانی است. باید شما برای نوشتن درباره‌ی اسلام، تاریخ اسلام، وسعت حرکت‌های اسلام و پیش‌رفت اسلام در کشورهای دیگر دید جهانی داشته باشید. مجبور بودم دانش و اطلاعات زیادی درباره‌ی آسیا، اروپا، آفریقا، اقیانوس‌ها و مدیترانه کسب کنم. وقتی می‌گویید تاریخ اسلام، سوژه‌های مطالعه وسیع‌تر و وسیع‌تر می‌شود؛ حتی از تاریخ و تمدن جهان وسیع‌تر می‌گردد. من تدریس اسلام در مدارس را شروع کردم و می‌خواستم داستان تاریخ اسلام و عمل‌کرد آن را بفهم و چگونگی پیش‌رفت آن به کشورهای مختلف را که چگونه حرکت کرد و به کشورهای مختلف هند و چین رسید. این به من توانایی داد تا روی یادگیری تاریخ جهان تمرکز کنم. مطالعه به من فرصت داد متصل بشوم به کسانی که روی میدان جدیدی از مطالعات تاریخ کار می‌کردند و در تاریخ جهان و تمدن‌های بزرگ دست‌اندرکار بودند. مطالعات زیادی در شاخه‌های مختلف تاریخ بود؛ کسانی که متخصص تاریخ جهان و متخصص شناخت جهان و باستان‌شناس بودند. این‌ها خوب تحقیق می‌کردند؛ ولی تمرکز و نگاه‌شان محدود بود. من با آن‌ها ارتباط برقرار کردم تا خیلی عمیق یاد بگیرم.

تاریخ جهان بیست الی سی سال است که رشد کرده و خیلی از دانش‌ها و علم‌ها هم در این میدان‌های مطالعاتی پیدا شدند؛ این‌ها یک تاریخ مرتبط است. این برای دانشجویانی که علاقه‌مند به دانستن در مورد تاریخ اسلام هستند، بسیار خوب است. نه تنها برای دانشجویان مسلمان، بلکه برای دانشجویان غیرمسلمان مسئله‌ی قابل استفاده‌ای است؛ برای این‌که اسلام تاکنون یک جامعه‌ی آزادی بوده و جامعه‌ی بسته‌ای نبوده و حالت تهاجمی نداشته است. تمدن اسلامی، دارای فهم دانش تجارت (داد و ستد) و ارتباط آزاد با جهان بوده و ایده‌ها و اندیشه‌های بسیاری در تمدن اسلامی وجود داشته و این خیلی مورد علاقه‌ی من بوده و هست.

من به دفتر باستان ملی انگلستان و مصر رفتم. می‌خواستم بدانم آن‌ها چگونه تاریخ‌شان را آموزش می‌دهند. کتاب‌های درسی بعد از استقلال هندوستان از استعمار انگستان را مطالعه کردم. کتاب‌های درسی دو قرن پیش را مرور کردم. ما هنوز سیستم درسی یک‌سانی داریم. این سیستم همیشه در تاریخ استفاده شده است. در قرن پیش، فقط ثروت‌مندان می‌توانستند آموزش ببینند؛ ولی حالا همه‌ی مردم و ما بالأخره این مدل را عوض کردیم.

*‌ خانم دکتر! چه شد که نویسنده شدید؟ 

موقعی که شروع به مطالعه کردم، سعی کردم بیش‌تر در مورد تاریخ اسلام مطالعه کنم و هنوز هم آن را ادامه می‌دهم؛ برای این‌که مدرس دانشگاه هستم و می‌خواهم چیزهایی تدریس کنم که در موردشان اطلاع کافی و لازم را داشته باشم. وقتی برای تدریس می‌روی، باید چیزی به دانشجو یاد بدهی. همین‌طوری نمی‌توانی سرکلاس بروی. بهتر است مواد درسی به صورت خیلی جذاب به دانشجویان عرضه شود تا آن‌ها انگیزه‌ی یادگیری و مطالعه و رغبت برای فراگیری دانش را داشته باشند. شروع کردم به نوشتن مواد درسی که می‌خواستم برای دانشجویان تدریس کنم؛ چراکه بعضی وقت‌ها به من می‌گفتند چرا برای دانشجویان کتاب نمی‌نویسید؟ خیلی از افراد دانشمند و باسواد ماهر هستند؛ اما به مطالعه‌ی عمیق نمی‌پردازند. آ‌ن‌ها فقط وقتی در مدرسه هستند مطالعه می‌کنند.

*‌ آیا تاریخ آموزشی در دانشگاه برای همه‌ی دانشجویان غیرمسلمان و مسلمان یکی است؟

 چیز مهمی که سال 80 به بعد خیلی مورد نظر بود، این بود که چه درس‌هایی را به دانشجویان مسلمان و چه درس‌هایی را به دانشجویان غیرمسلمان در مورد تاریخ اسلام آموزش بدهیم؛ زیرا ابتدا شما باید استدلال و گواهی تاریخی داشته باشی تا منتهی به باور دانشجو شود و بین این دو صنف تفاوت‌هایی وجود دارد. تو باید طوری درس بدهی تا دانشجو را وادار به تفکر کنی و مشوقش باشی تحقیق کند. ابتدا شروع کردم مواد درسی را به‌صورت یک نوشته‌ی زیبا و رنگی مورد توجه دانشجو، تهیه کنم.

*‌ خانم دکتر سوزان! اولین کتابی که شروع به نوشتن کردید، چه بود و برای چه سطحی نوشته شد؟

اولین چیزی که برای دانش‌آموزان رتبه‌ی ششم نوشتم در زمینه‌های مطالعات جامعه‌شناسی در نظر گرفته شد. این کار حدود هفت سال وقت مرا گرفت؛ سال‌هایی که بچه‌های من هم خیلی کوچک بودند. در آن زمان فرزندانم کتاب‌های مرا می‌خواندند و مشاوره‌هایی به من می‌دادند که چگونه آن‌ها را سروسامان بدهم. قبل از این‌که این برنامه را تمام کنم، احساس می‌کردم نیاز دارم بیش‌تر بدانم. سال 1999 به دانشگاه جرج تاون ویرجینیا رفتم و مطالعات امور عرب معاصر را شروع کردم. وقتی که آن را تمام کردم، فوق لیسانسم را گرفتم و بعد از دو سال شروع کردم به انجام کارهای گوناگون و این زمانی بود که در مورد متن‌های کتاب‌های درسی مطالعه کردم و کوشش کردم مواد درسی جدیدی برای دانش‌آموزان بنویسم.

«ضرورت تجدید حیات» یکی دیگر از کتاب‌هایی است که نوشته‌ام و فعالیت‌های فرهنگی و تقابل فرهنگی بین اروپا و اسلام  را بیان می‌کند که یک کتاب معمولی نیست. این کتاب شواهد تاریخی را نشان می‌دهد. می‌خواستم به دانشجو نشان بدهم این تقابل و تعامل بین اروپا و اسلام چگونه بوده است و ارتباط بین دانشمندان اسلامی با غرب و این‌که چگونه مسائل را به یک‌دیگر برمی‌گرداندند؛ مثلاً می‌گوییم که ‌چنین جامعه‌ای کشفیاتی کرده و جامعه‌ی دیگر آن را گرفته و به کمال رسانده یا اثر گذاشته و آن را تکمیل کرده است؛ این‌ها کارهایی است که در این کتاب آورده شده است.

از کارهایی دیگر که انجام دادم این است که این دادوستد فرهنگی بین تمدن غرب و تمدن اسلام چه‌طور بوده است؟ تقریباً طرح این مواد بسیار جدید است. ما باید صحبت کنیم و پیدا کنیم مسائلی را که مطرح نشده و مورد بحث قرار نگرفته و طرح آن‌ها ضروری است. این‌ها چیزهایی هستند که ما تدریس و به یک‌دیگر القا می‌کنیم. برای نمونه مکان‌هایی که مورد استفاده‌ی این فعالیت‌ها بوده کدام مکان‌ها بوده است؟ مثلاً اسپانیا، سواحل مدیترانه و غیره که مرکز این دادوستدها بوده است. ما در این تعامل‌ها به دنبال افرادی می‌گردیم که این تعامل را به‌وجود می‌آوردند. مثل محققان اسلام، دانشمندان، مهاجران، مسافران و افراد بسیار دیگری که در این تعامل نقش و ارتباط داشته است. نسخه‌ی کتاب‌ها هم بوده و این‌که چگونه ردوبدل شده و کتاب‌ها برای کشفیات این ایده‌ها بوده است. دنبال نمونه‌ها و شواهد تاریخی هستیم و این‌ها مواد درسی است که ما قبلاً به تدریس آن‌ها پرداختیم و باید به دانشجویان سند تاریخی نشان بدهیم که چگونه در جریان بوده است.

*‌ خانم دکتر! کتاب «هزارویک شب» شما خیلی جالب است. ما هم کتابی با این نام داریم، بگویید مضمون این کتاب چیست؟

این هم یکی از کتاب‌های است که نوشته‌ام و مربوط به ادبیات و شعری است که مسلمانان به‌وجود آوردند. یک مجموعه از متن‌های ترجمه‌شده و شماری از اشعار، مسافرت‌ها و نامه‌هایی که بین مسلمانان ردوبدل شده است و چیزهای بسیار گوناگون دیگر در این مجموعه آمده است. در این کتاب متن‌های بسیار علمی وجود دارد.

*‌ و کتاب‌های دیگر چه‌طور؟

پروژه‌ی دیگری که کار کردم به نام «هنرهای جهان اسلام» است که خیلی هنرهای زیبا و جذابی درباره‌ی هنرهای اسلامی نشان می‌دهد. مدرسان هنر می‌توانند از این کتاب استفاده کنند. این یک پروژه‌ی بزرگ به نام «عصرهای تاریخی جهان اسلام» است که نوشتم و دارای ده فصل است؛ از طلوع اسلام و انتشار آن که سعی کردم داستان‌های اسلامی، مثلاً از 200 سال تا 1500 ساله را در آن بیاورم. نوشتن این کتاب دو سال زمان برد و کتاب می‌تواند مأخذی باشد برای تحقیق و بررسی؛ البته کارهای زیادی انجام دادم که در اینترنت هم می‌شود پیدا کرد.

*‌ خانم دکتر! از کتاب‌هایی که نوشتید کدام بیش‌تر مورد استقبال عموم واقع شده است؟

یک طرحی را برای دانشگاه سانتیاگو انجام دادم که از مواد درسی در دانشگاه ایالت سانتیاگوست. زمانی که این کتاب را نوشتم تقریباً به آرزوی خودم رسیدم. این کتاب «اقیانوس هند در تاریخ جهان» است و کاری‌ است تاریخی که اتحادیه‌ی یک مؤسسه‌ی متحده از آن فیلم درست کرد و برای دانشجویان به نمایش گذاشت.

* پس می‌توان گفت که مطالعات عمیقی درباره‌ی اسلام داشته‌اید و تشرف‌تان به دین اسلام، کمک بزرگی به شما بوده است؟

دقیقاً؛ همان‌طور که قبلاً گفتم، مطالعات اسلامی مرا راهنمایی کرد؛ هم‌چنان که خیلی‌ها را هدایت کرد تا تاریخ اسلام و داستان‌های آن را بفهمند و درک کنند. تاریخ اسلام یک تاریخ مانند یک جعبه‌ی بسته، یک دایره‌ی بسته یا تمدن بسته نبوده است. می‌توان گفت که یک عصر طلایی، عصر شکوفایی و عصر تاریخی بوده است. تاریخ اسلام خیلی فعال بوده و در بین جوامع مختلف بوده و صرفاً در یک کشور خلاصه نشده است. این‌طور نبوده که این قسمت تمدن مخصوص چین یا هند بوده و یا فقط مخصوص اسلام بوده باشد. این تمدن‌ها دائم در گردش بوده است. اسلام به مثابه یک جامعه‌ی باز بوده که مختصات تمدنی خودش را به جوامع دیگر تسری می‌داده است.

*‌ در مورد این کارگاهی که دارید، می‌توانید توضیح دهید؟

این یک کارگاه آموزشی یا اتاق کار (ورک شاپ) ACMCU برای دانشجویان است. این کارگاه از سال 1993 بنا بر حسن تفاهم و روابط حسنه میان مسیحیان و مسلمانان در دانشگاه جورج تاون در شهر جنی‌وا برپا شد. این کارگاه مانند پلی برای درک مسلمانان دنیا در غرب تشکیل شد که به بیان قالب‌ها و فرم‌های اسلامی و هشدارهای تمدن‌ها می‌پردازد. ارائه‌دهنده‌ی این کارگاه و هم‌چنین مشاور آموزشی و فرهنگی آن خودم هستم. از زمان شروع آموزش برنامه‌های این کارگاه  بیش از 2000 مربی در بیش از 50 ایالات سراسر شمال آمریکا از آن استقبال کرده‌اند و آموزش دیده‌اند. مربیان از رشته‌های مختلف و از درجات مختلف علمی در مورد اعتقادات اسلامی و آموزش‌های اسلامی و دیگر مذاهب دنیا در برنامه‌های تحصیلی و علمی روی تعامل‌های فرهنگی، دادوستدهای تجاری، هنر و جمعیت مسلمانان جهان، هم‌زمان با مسلمانان آموزش دیده‌اند.

*‌ خانم دکتر! می‌شود در رابطه با تز دکترای خودتان صحبت کنید؟

همه‌ی کارهای مطالعاتی من در تز دوره‌ی دکترایم خلاصه می‌شود؛ به خاطر این‌که کارهای زیادی در امور فرهنگی آموزشی انجام دادم. من باید در مورد تدریس و آموزش فرهنگ و آموزش در جهان این تز را ارائه می‌دادم؛ لذا از متن‌هایی که در مورد آموزش نوشتم، استفاده کردم. در مورد فرهنگ و تفکر تاریخ جهان کار کردم.

علاقه‌مند بودم که تاریخ جهان، چه کشوری را به دانشجویان‌شان می‌آموزند؟ آیا تاریخ جهان پیش‌رفت کرده است؟ می‌خواستم بدانم سه کشور مورد بحث در کارم از لحاظ تدریس چگونه هستند؟ تدریس آن‌ها روی کشورهای مصر و هند بود. با کمک هزینه‌ی بورس تحصیلی به این کشورها رفتم. متن کتاب‌هایی را از آن‌جا آوردم و روی آن‌ها تحقیق و مطالعه کردم تا ببینم برای تدریس و تحقیق در‌ این دوره‌ها چه کاری انجام شده است. متن‌ها را کپی و ترجمه کردم. بعضی از نوشته‌هایی که در اروپا وجود داشتند و بسیاری از آن‌ها متن‌ها و نسخه‌های اصلی بودند. با بررسی این نسخه‌ها متوجه شدم که در این متن‌ها ایده‌های تازه‌ای وجود دارد و درباره‌ی تاریخ جهان هم می‌شود کار کرد.

* چه برنامه‎ای برای آینده دارید؟

به تدریس در کالج و دانشگاه‎ها ادامه خواهم داد؛ تدریس موادی که از سال 1999 شروع کردم. هم‎چنین به مدرسان کمک می‌کنم تا بدانند چگونه به تدریس تاریخ اسلام و مذهب در آمریکا و... بپردازند. هر ماه دو جلسه ورک شارپ در این دانشگاه‌ها دارم که هم‌چنان ادامه می‌دهم. تحقیقاتم را هم‌چنین ادامه خواهم داد. برای آموزش، سفرهایی به کانادا داشتم و این کار مورد استقبال برنامه‌های آموزش اسلامی در دانشگاه‌ها و مدرسه‌های اسلامی با هدف‌های اسلامی قرار گرفته است. این‌ها همه مواردی است که خوش‌بختانه درگیر آن‌ها هستم.

* خانم دکتر! چه پیامی برای خوانندگان ما دارید؟

تنها پیام من به همه‌ی مردم دنیا این است که از هر دین و مذهبی هستند، تحقیق و مطالعه کنند. هر آن‌چه را می‌خواهند باور داشته باشند، با مطالعه باور کنند تا در باورشان مستحکم باشند. فقط برای تحصیل هزینه کنند که به نظرم بسیار ارزش‌مند است.

*‌ به خودمان می‌بالیم که چنین زنان مسلمانی کرسی‌های علمی را کسب کرده‌اند و از خداوند بزرگ برای‌تان موفقیت‌های بیش‌تری را آرزومندیم!