مدیریت زندگی با الگوی فاطمی

آمنه انتصاری

کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث

حضرت زهراd شخصیت بزرگواری هستند که در تمام ابعاد زندگی برتر بودند و با بررسی شیوه‌های مدیریتی در مسائل مختلف و الگو گرفتن از روش‌های تربیتی ایشان، پی به جامعیت این اسوه‌ی جهانیان خواهیم برد.

مدیریت اجتماعی و سیاسی

 حضرت در دوره‌ی کوتاه زندگی خود، پس از ارتحال پیامبر اکرمh، محور پایه‌ریزی یک جریان و حرکت سیاسی در مسیر پاسداری از حریم ولایت بود که ایشان آن را هدایت می‌کرد. حضرت زهراd کانونی برای مقابله با ناهنجاری‌ها و انحراف‌ها شدند و در برابر موج‌های انحرافی ایستادند. حضور ایشان در میدان جنگ، سخن‌رانی در مسجد و پاسخ‌گویی به شبهه‌های زنان و مردان جامعه، نشان‌دهنده‌ی وجود چارچوب‌هایی برای حضور زنان در جامعه است. ایشان در زمان حیات پیامبرh پس از غزوه‌ها، یار و غم‌خوار پدر و همسر بود و نقش امدادگری را ایفا می‌کردند. نقش حضرت در ماجرای مباهله‌ی مسیحیان نجران، به همراه پیامبرh، حضرت علیa و حسنینf که در قرآن نیز بدان اشاره شده است، حضور سیاسی ایشان را در زمان پیامبرh نشان می‌دهد.

حضرت فاطمهd برای روشن‏ ساختن افکار عمومی از انحراف مسیر امامت، چهل شبانه‏روز دست حسن و حسینf را می‏گرفت و همراه با حضرت علیa به درِ خانه‌ی مهاجر و انصار می‏رفت تا آن‏ها را از انحراف و غفلتی که دچار آن شده‏اند، بیدار و غافلان و راحت‏طلبان را هوشیار سازد و به تکلیف اجتماعی و سیاسی خویش عمل کند.

مدیریت روابط عاطفی با همسر

استفاده از نام مناسب و القاب زیبا برای خطاب همسر، باعث ایجاد روابط مثبت و محیطی آکنده از صمیمیت و سبب پیدایش زمینه‌ی عکس‌العمل و رفتاری مناسب در طرف مقابل می‌شود. در زندگی مشترک فاطمهd با علیa عبارت‌ها و کلمه‌های محبت‌آمیز بسیار است. فاطمهd با الهام از دستورهای الهی و با داشتن درک صحیح از روابط زن و شوهر، همواره به همسر بزرگوارش عشق می‌ورزید، به او محبت می‌کرد و در کلام خود علاقه و احترام را در نظر داشت. گاهی او را با کنیه‌ی «اباالحسن» صدا می‌کرد و گاه او را «پسرعمو» خطاب می‌کرد (مجلسی، ج 43، ص 192). فاطمهd، در مقام اظهار محبت و علاقه به امام علیa فرمود: «علی‌جان! روح من فدای روح تو و جان من سپر بلاهای جان تو (حائری، ج 1، ص 196).» از دیگر خصیصه‌های رفتاری حضرت زهرا، رفتار مناسب، احترام به همسر و نداشتن تقاضای نامقدور و مهرورزی به خانواده است.

مدیریت اقتصادی خانواده

ساده‌زیستی و دوری از مصرف‌گرایی و سازش، نمونه‌هایی از رفتار اقتصادی حضرت زهراd است. از امام باقرa نقل شده است که حضرت فاطمهd کارهای خانه، آردکردن گندم، نان‌پختن و جاروکردن را عهده‌دار شد و حضرت علیa آن‌چه به بیرون خانه مربوط بود، مانند جابه‌جاکردن هیزم و آوردن گندم. روزی به حضرت زهراd گفت: «آیا در خانه چیزی برای خوردن داریم؟» حضرت فرمود: «قسم به خدایی که حق تو را عظیم داشت، سه روز است که چیزی نداریم تا برایت بیاورم!» امیرالمؤمنینa فرمود: «پس چرا مرا خبر نکردی؟» فرمود: «پیامبرh از این‌که از تو چیزی بخواهم، مرا برحذر داشت و فرمود که از پسرعمویت چیزی نخواه، مگر این‌که خودش برایت بیاورد (مجلسی، ج 43، ص31)!»

توجه به آموزش فرزندان

روش تربیتی و اخلاقی حضرت زهراd بهترین شیوه و تجربه، برای ساختن نسلی پاک و سعادت‌مند است؛ زیرا فرزندانی که ایشان به جامعه تحویل دادند، نشان از وجود بهترین روش تربیتی است. زمانی‌که امام حسن و امام حسینf پای منبر حضرت رسول می‌رفتند تا از منبع وحی استفاده کنند، وقتی به منزل برمی‌گشتند، مادرشان، فاطمه از آن‌ها می‌پرسید: «پدربزرگ‌تان چه گفت؟» و از آن‌ها می‌خواست هرچه شنیده‌اند، برایش تعریف کنند (سبزواری، ج1، ص 20).

پرورش روحیه‌ی عبادی

حضرت فاطمهd به ارتباط فرزندان با خداوند اهمیت ویژه‌ای می‌دادند؛ مثلاً در شب قدر، نمی‌گذاشت هیچ‌یک از اعضای خانواده، بخوابند و سفارش می‌‍‌کردند در طول روز بخوابند تا شب را بتوانند بیدار باشند. به آن‌ها شامِ کم‌تری می‌داد و می‌فرمود: «هر کس که خیر این شب به او نرسد، محروم است (مجلسی، ج 97، ص 10).»

بازی با کودکان

فاطمهd خود نیز با فرزندانش هم‌بازی می‌شد و در حین بازی، با بیان الفاظ و جمله‌های مناسب، سعی در ساختن شخصیت کودکانش و ارائه‌ی الگویی مناسب در زندگی برای آن‌ها داشت. حضرت زهراd با فرزندش امام مجتبیa بازی می‌کرد و او را بالا می‌انداخت. حضرت زهرا آن‌گاه که کودکان خود را به بازی می‌گرفت و به تربیت روحی و جسمی عزیزان خود می‌پرداخت، در قالب اشعاری زیبا و ادیبانه می‌فرمود: «حسن‌جان! مانند پدرت علی باش و ریسمان را از گردن حق بردار.» یا «حسین‌جان! تو به پدرم رسول‌الله شباهت داری و به پدرت، علی شبیه نیستی (ابن‌شهرآشوب، ج 2، ص 389).»

ارتباط کلامی عاطفی با فرزندان

حضرت در روابط کلامی و محبت‌آمیز خود، با خطاب مهربانانه فرزندانش را نور چشمم و میوه‌ی دلم صدا می‌کرد (نیلی‌پور، ص180). هم‌چنین به سفارش پیامبرh بچه‌ها را دسته‌گل می‌دانست (مجلسی، ج43، ص281). حضرت زهراd رسیدگی و محبت به فرزندانش را بر هر کار دیگری مقدم می‌داشت و معتقد بود که در نگه‌داری و پرورش فرزند، مادر از هر کس دیگری سزاوارتر است.

عطوفت و مهر مادری در حضرت زهراd به قدری بود که در لحظه‌های پایانی عمر خود، سخت نگران فرزندانش بود. فاطمه‌ی زهراd برای این‌که فرزندانش از محبت مادرانه محروم نمانند، به حضرت علیa پیشنهاد کرد: «پس از من، با دختر خواهرم امامه ازدواج کن؛ زیرا او برای فرزندانم مانند خود من است (قزوینی، ص 688).»

توجه به حضور و غیاب فرزند

حضرت فاطمهa با فداکاری و محبت خاصی که به فرزندانش نشان می‌داد، مراقب رفتار آن‌ها بود و رفت و برگشت‌های آن‌ها را زیرنظر داشت. روزی پیامبر h عازم خانه‌ی دخترش فاطمهd شد و او را مضطرب و ناراحت، پشتِ در دید. آن حضرت فرمود: «چرا این‌جا ایستاده‌ای؟» فاطمهd با آهنگی مضطرب عرض کرد: «فرزندانم صبح بیرون رفته‌اند و تاکنون از آن‌ها هیچ خبری ندارم.» پیامبرh دنبال آن‌ها روان شد. چون به نزدیک غار در کوه رسید، آن‌ها را دید که در کمال سلامت و آرامش مشغول بازی‌اند. آنان را بر دوش گرفت و به سوی خانه‌ی فاطمهd روانه شد (انصاری، ص 196).

پرورش روحیه‌ی بخشش

یکی از روش‌های مدیریتی حضرت، پرورش روحیه‌ی انفاق و نوع‌دوستی به فرزندان است. با توجه به آثار بخشش در فرزندان و اطعام به مسکین، یتیم و اسیر در ماجرای نذر حضرت زهراd برای استشفای حسنین که در این سه شبِ متوالی، روزه‌دارانِ درگاه الهی، با آب افطار کردند و قوت افطار را در راه خدا به نیازمندان بخشیدند. روز چهارم، امام علیa به اتفاق حسنین خدمت پیامبرh رسیدند. پیامبر از دیدن حال ضعف آن‌ها گریست و جبرئیل آیه‌ی نذر را در شأن حضرت فاطمهd و حضرت علیa و امام حسن و امام حسینf نازل کرد (طبرسی، ج 5، ص 402).

توجه به عدالت

در برخورد فاطمهd با فرزندان، نمونه‌هایی از رعایت عدالت به چشم می‌خورد. روزی امام حسنa نزد پیامبرh آمد و اظهار تشنگی کرد و از پیامبرh تقاضای آب کرد. رسول خداh بی‌درنگ برخاسته، ظرفی برداشت و از گوسفندی که داخل منزل بود، مقداری شیر دوشید و به او داد. در این هنگام، امام حسینa خواست تا ظرف شیر را از برادرش بگیرد؛ اما پیامبر به حمایت از امام حسنa مانع گرفتن شیر شد. فاطمهd که شاهد این ماجرا بود، به پیامبر گفت: «گویا حسنa برای شما عزیزتر از حسین است.» پیامبرh فرمود: «نه، هر دو برایم عزیز و محبوب‌اند؛ ولی چون اول حسنa تقاضا کرد، او را مقدم داشتم (مجلسی، ج 43، ص 283).»

مدیریت آداب و سنن حسنه

عقیقه و صدقه از مستحب‌هایی است که در اسلام، تأکید زیادی بر آن شده است. فاطمهd هرگاه صاحب فرزندی می‌‏شد، برای آن‌ها گوسفندی عقیقه می‏داد؛ سپس روز هفتم، سرشان را می‏تراشید و برابر وزن موهای آن‌ها، نقره صدقه می‌داد. برای قابله و همسایه‏ها هدیه می‏فرستاد و دیگران را در شادی خود سهیم می‏کرد (مجلسی، ج 43، ص 257).

مدیریت عفاف

بحث حجاب از مسائلی بود که حضرت به آن اهمیت ویژه‌ای می‌دادند. مانند: پوشش ایشان از پیرمرد نابینا و جریان نگرانی ایشان، هنگام بیماری برای نمایان‌بودن حجم بدن در تابوت که از اسماء بنت‌ عمیس روایت شده و فاطمه‌ی زهراd به او فرمود: «چه ناپسند است تابوت‏هایى که براى زنان مى‏سازند؛ زیرا در آن پوششى روى بدن مى‏افکنند که اندام میّت براى مردم مشخص است.» اسماء عرض کرد: «اى دختر رسول‌ خدا! من براى شما تابوتى مى‏سازم که نظیر آن را در سرزمین حبشه دیده‏ام.» از این ‌رو، قطعه چوب‏هاى تازه‏اى خواست، آن‏ها را صاف کرد، محکم به یک‌دیگر بست و آن‌گاه پارچه‏اى روى آن انداخت. حضرت فاطمه‏d با دیدن آن تابوت فرمود: «چه تابوت زیبایى! مردبودن یا زن‌بودن در آن مشخص نمى‏شود (اربلی، ص5031).»

منابع:

1. انصاری، عذرا(1372)؛ جلوه‌های رفتاری حضرت زهراd، قم: بوستان کتاب.

2. اربلی(1381)؛ کشف‌الغمه فی معرفه الائمه، تبریز: بنی‌هاشمی.

3. ابن‌شهرآشوب، محمد؛ مناقب ابن‌شهرآشوب، قم: علامه.

4. حائری، مهدی(1374)؛ کوکب الدری، قم: مکتب الحیدریه.

5. قزوینی، محمدکاظم(1381)؛ فاطمه‌الزهراd از ولادت تا شهادت، تهران: آفاق.

6. سبزواری، محمدباقر(1385)؛ سرمایه‌ی سخن، قم: دارالفکر.

7. طبرسی، حسن(1379)؛ تفسیر مجمع‌البیان، بیروت: داراحیاء التراث العربی.

8. نیلی‌پور، مهدی(1380)؛ فرهنگ فاطمیه، اصفهان: دفتر تبلیغات.

9. مجلسی، محمدباقر(1403)؛ بحارالانوار، بیروت: داراحیاء التراث العربی.