مهارت‌های زندگی، بال‎هایی برای پرواز

آموزش مهارت‌های زندگی و افزایش قدرت مدیریت زنان

فضه خاتمی‌نیا

کارشناس ارشد زبان و ادبیات انگلیسی

مهارت‎های زندگی جلوه‎ای از تدبر

در عصر جهانی‎شدن و ارتباطات، در زندگی مجهز به فن‌آوری‎های روز، انسان به‌مثابه‌ی یک موجودی سردرگم، در تنوع رنگارنگ این ابزار پیش‌رفته، پرسه می‎زند و خویشتنِ خویش را آن‌چنان گم‌کرده که گویی بدون این ابزار، هرگونه حرکتی برای او ناممکن می‎شود. در واقع، این ابزار ساخته‌ی دست بشر - که قرار بود کاملاً در اختیار انسان باشند - به‌گونه‎ای قدرت را در اختیار گرفته‎اند که اکنون بشر به تمامی در کنترل آن‌هاست. آن‌چه که انسان امروزیِ وابسته به فن‌آوری به فراموشی سپرده، انسان‌بودنِ خود یا به‌عبارت بهتر، فراموشی هویت خود است. انسانِ امروز، گسسته از خود و جامعه، محو تماشای جلوه‎های این عصر در فضایی مجازی است که در شبکه‎های اجتماعی، رسانه‎های مختلف شنیداری و... متجلی شده است.

شاید این وضعیت، مطلوبِ روی‌کردهایی باشد که انسان را فارغ از مبدأ و معاد، رها از هرگونه ارزش‎های معنوی، و تحت سلطه‌ی حاکمیت اندیشه‌ی اصالت لذت در نظر می‎گیرند؛ اما برای انسان معطوف به الله، وضعیت مطلوب با توجه به نتایج آن، هم در منزل‌گاه دنیا و هم در آخرت، مورد نظر است؛ لذا این انسان، همواره زندگی خود را براساس تدبر و تعقل مدیریت خواهد کرد. در دین اسلام، آیه‌ها و روایت‌های متعددی بر تدبر و تعقل در حوزه‎های مختلف تأکید کرده است( طباطبایی، ص57). از جمله نمادهای این تدبر، آموزش نحوه‌ی مواجهه با جهان پیرامون است که امروز از آن به مهارت‎های زندگی تعبیر می‎شود. این مهارت‎ها، قابلیت‎های لازم برای مدیریت خود و خانواده و استفاده‌ی بهینه از عمر را در اختیار انسان‎ها قرار می‎دهد تا از وضعیت‎های موجود، نظیر جهانی‎شدن ‌- که هم فرصت‎ها و هم آسیب‎هایی را همراه دارد - به نحو مطلوبی استفاده شود.

مطلوبیت‎های فراگیری مهارت زندگی

مهارت‎های زندگی، به‌معنای توانایی انجام رفتار مثبت است که فرد را قادر می‎سازد تا با مشکل‌ها و درگیری‎های زندگی کنار بیاید و در مواجهه با این موقعیت‎ها، رفتار مناسبی از خود نشان دهد؛ از این ‎رو می‎توان گفت که یکی از راه‎های درمان فراموشیِ برآمده از تغییرهای زمان، آموزش مهارت‎های زندگی است؛ اگرچه در شمارش این مهارت‎ها، وحدت نظر نیست و ممکن است در قالب‌های مختلفی نظیر هفت‎گانه و ده‎گانه تقسیم‌بندی شود؛ اما همه‌ی آن‌ها با یک‌دیگر هم‌پوشانی دارند. این مهارت‎ها به‎طور خلاصه عبارت‌اند از: خودآگاهی، تصمیم‎گیری، هم‌دلی، روابط بین فردی، ارتباط اثرگذار، تفکر انتقادی، حل مسئله، تفکر خلاق، توانایی مقابله با استرس، و... . که فراگیری آن‌ها برای افراد و به‌ویژه زنان مطلوبیت‎هایی را همراه دارد که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره می‎شود.

شناخت ویژگی‎ها و توانایی‎های فردی: این آموزش‎ها به شناخت انسان از خود، یاری می‎رساند؛ زیرا افزایش قابلیت‎های مدیریتی، نقش مؤثری در حفظ سلامت روانی و جسمانی فرد ایفا می‎کند. زمانی که فرد به شناخت توانایی‎های خود ـ هم جسمی و فیزیکی، و هم فکری و روحی ـ مبادرت می‎ورزد، می‎تواند تصویری واقعی از خود ترسیم کند و براساس آن، ارزش‎ها، نیاز‎ها، احساس‌ها و به‌طور کلی، ویژگی‎ها و اهداف خود را بسنجد. در ذکر اهمیت خودشناسی همین بس که از منظر دینی، خودشناسی همان خداشناسی است: «مَن عَرَفَ نَفسَهُ فَقَد عَرَفَ رَبَّه (مجلسی، ج۲، ص۳۱).»

خودشناسی از آن‌جایی که به منزله‌ی شناخت فرد به آگاهی‎های خود در نظر گرفته می‎شود، می‎تواند باعث افزایش اعتمادبه‌نفس افراد شده و به آن‌ها در شناخت نقاط ضعف و قوتِ خود یاری رساند؛ از این ‎رو، ارتقای توانایی‎های فردی در زمینه‌ی خودشناسی، اعتمادبه‌نفس، کنترل فشار‎های روحی و عوامل استرس‎زا را می‎توان از مهم‌ترین اهداف آموزش مهارت‎های زندگی است که می‎تواند انگیزه‌ی تعیین هدف‎های مختلف و تلاش برای تحقق آن‌ها و هم‌چنین افزایش مهارت‎های ارتباطی فرد را تقویت کند.

تعیین هدف و افزایش امکان دست‌یابی به آن: زمانی که فرد آگاهی و شناخت بیش‌تری به خود و توانایی‎هایش داشته باشد، می‎تواند در انتخاب‎های متعددی که زندگی او را به تصمیم‌گرفتن مجبور می‎سازد، موفق‎تر عمل کند و همین امر، اعتمادبه‌نفس او را در مواجهه با مسائل مختلف افزایش می‎دهد؛ یعنی فرد با شناخت از خود و توانایی‎های خود در شرایط مختلف، می‎تواند با اتکا به تمامی ویژگی‎های خود، تصمیمی درست اخذ کند؛ به عبارت دیگر آموزش این مهارت‎ها، علاوه بر ارتقای توانایی‎های روانی فردیِ شخص، به رشد توانایی‎هایِ روانی اجتماعی او نیز کمک می‎کند و انگیزه‎ای در او ایجاد می‎کند که با آن می‎تواند دیدگاهش را در رابطه با خودش تغییر دهد، استعداد‎های بالقوه خود را بپروراند و بستر بالفعل‌شدن را در آن‌ها پدید آورد.

مهارت حل مسئله و ارتباط اثرگذار: آموزش مهارت‎های زندگی، ارتباط مستقیمی با افزایش اعتمادبه‌نفس افراد دارد. آموزش این مهارت‎ها، فرد را قادر می‎سازد تا بتواند در مواجهه با مسائل مختلف فردی و گروهی، خانوادگی و اجتماعی واکنش مناسب‎تری نشان دهد و راه حل‎های مناسب‎تری را ـ بسته به توانایی‎های خود و شرایط موجود ـ انتخاب کند. این انتخاب‎های مناسب، باعث می‎شود که فرد تجربه‎های مثبت‎تری داشته باشد و از همین ‌رو، به او در برقراری ارتباط اثرگذارتر، انگیزه‌ی بیش‌تری می‎دهد؛ به دیگر بیان، اجتناب از رفتار‎های تنش‎زا، پُراسترس و نامطمئن، باعث می‎شود که فرد در برقراری رابطه،‌ توانایی‎های بیش‌تری کسب کند و درجه‌ی سازگاری او با محیط اطرافش بیش‌تر شود.

مقابله با استرس و هیجان: با فراگرفتن این مهارت و تقویت آن، فرد می‎تواند به بلوغ در زمینه‌ی احساس، عواطف و هیجان‎ برسد. این مهم در فرآیند زندگی به فرد کمک می‎کند تا به اهمیت نقش احساس و هیجان در رفتار‎های خودش و هم‌چنین در رفتار‎های افرادی که او با آن‌ها در ارتباط است پی ببرد. کنترل احساس و استرس، این توانایی را در فرد پدید می‎آورد که بتواند واکنش‎های احساسی مناسبی را از خود بروز دهد؛ به عبارت دیگر، با کسب مهارت‎های لازم در زمینه‌ی کنترل استرس و هیجان‎های احساسی، فرد می‎آموزد که برده‌ی احساس‌های خود نیست و در ابرازکردن و شدت ابراز آن‌ها کاملاً مختار است و همین امر، سبب می‎شود تا در شرایط بحرانی، واکنش مناسبی از خود نشان دهد. در نتیجه، هم در حوزه‌ی تصمیم‎گیری و هم مهارت ارتباط، از مدیریت بهتری برخوردار شود.

مهارت‎های زندگی و حفظ سلامت روان و جسم: ‎از آن‌جایی که بدن انسان از جسم و روح تشکیل شده، بدیهی است که سلامت یکی در گرو سلامت دیگری است و هر دو به یک میزان نیاز به توجه دارند. از نظر «‎هارتلی بروئر» سلامت روانی فرد، در زمینه‎های شادی افراد، رفاه آن‌ها و میزان باروری، اهمیت چشم‌گیری دارد. به تعبیر او، سلامت روان را می‎توان به‌معنای تقویت هیجان‎های عقلی و معنوی در نظر گرفت که فرد را قادر می‎سازد از زندگی لذت بیش‌تری ببرد و در برابر رنج‎ها و ناملایمت‌های زندگی، مقاومت بیش‌تری از خود نشان دهد.

 اهمیت به هنجار‎های خانوادگی و اجتماعی: خانواده مهم‌ترین و اولین کانون است که کارکردی دوسویه دارد؛ یعنی از یک طرف با فرد در ارتباط است و می‎تواند زمینه‎های رشد، تعالی و ترقی او را فراهم کند و از طرفی دیگر، با جامعه در ارتباط است و می‎تواند بستر‎های لازم برای تکامل و پیش‌رفت جامعه را مهیا کند؛ بنابراین می‎توان گفت که جامعه‌ی سالم، نیازمند داشتن افراد سالم است و پیش‌شرط لازم برای تحقق هر دوی این‌ها، خانواده‌ی سالم است؛ از این ‎رو، بدیهی است که آموزش مهارت‎های زندگی و به‌کار گرفتن آن‌ها در نهادی به‌نام خانواده، می‎تواند زمینه‌ی لازم را برای آموزش افراد و توان‌مندی آن‌ها در به‌کارگیری این مهارت‎ها در عرصه‌ی فردی و اجتماعی و در نتیجه‌، پیش‌رفت فرد و جامعه را در پی داشته باشد. با استفاده از تعریفی که «واکر» در رابطه با مهارت‎های اجتماعی ارائه می‎کند و آن‌ها را مجموعه‌ای از استعداد‎ها می‎داند که امکان شروع و حفظ رابطه‎های اجتماعی مثبت را برای فرد فراهم می‎کنند و فرد را قادر می‎سازند که سازگاری اثرگذارتری با محیط اجتماعی بزرگ‌تر از خود نشان دهد، می‎توان گفت که اگر افراد در سطح خانواده، آموزش‎های لازم در زمینه‌ی مهارت‎های زندگی را فرابگیرند و روی مهارت‎هایی درباره‌‎ی روش‎های ارتباطی و چگونگی برقراری ارتباط اثرگذار، چگونگی حل مسئله یا مقابله با استرس، و هم‌دلی با دیگران کار کنند، بی‎شک می‎توانند در افزایش توانایی‎های روانی خود در سطح اجتماع، پیش‌رفت‎های چشم‌گیری داشته باشند. در واقع، با کسب این مهارت‎ها، فرد بیش‌تر با توانایی‎های خویش آشنا می‎شود و هم‌چنین درمی‎یابد که توجه به هنجار‎ها و ارزش‎ها ـ چه در سطح خانواده و چه در گستره‌ی اجتماع ـ زندگی سالم‎تری را برای او به ارمغان خواهد آورد.

نقش آموزش مهارت‎های زندگی در بالابردن مدیریت زنان: اگرچه تمام مواردی که گذشت تمام افراد جامعه را دربرمی‌گیرد؛ اما از آن‌جایی که در اسلام برای زن، نقشی محوری در خانواده و جامعه در نظر گرفته شده است؛ لذا با فراگیری مهارت‎های زندگی، می‌تواند نقش چشم‌گیری در ارتقای سطح خانواده و در نهایت سطح جامعه ایفا کند. زن، هم می‌تواند مرد را و هم فرزندان را بپروراند؛ لذا مدیریت زندگی مشترک با کسب آگاهی‎های لازم در این زمینه، می‎تواند مسیر زندگی را به سمت تعالی و کمال سوق دهد. آموزش این مهارت‎ها می‎تواند مدیریت زنان را در زمینه‎های همسرداری، نحوه‌ی ارتباط با همسر، چگونگی تعامل با فرزندان و شیوه‌ی درستِ تربیت آن‌ها بهبود ببخشد. زن می‌تواند با فراگیری این مهارت‌ها به توانایی‎ها و شایستگی‎های خود آگاهی یابد و به‌منزله‌ی موتور محرک و سکان‌دار، در کنار دیگر اعضای خانواده، این نهاد مهم را به مقصدی مناسب هدایت کند؛ به دیگر بیان، آموزش مهارت‎های زندگی می‎تواند در زمینه‎های انتخاب سبک زندگی، تداوم زندگی مشترک، مقابله با آسیب‎های اجتماعی اثرگذار باشد. بدیهی است در رابطه با نقش‎های اجتماعی نیز، زنانی در عرصه‌ی اجتماعی می‎توانند موفق‎تر عمل کنند که به کمک این مهارت‎ها در زندگی خانوادگی خود نیز به‌خوبی از عهده‌ی انجام نقش مدیریتی خانه و خانواده برآیند؛ زیرا همان‌گونه که ذکر شد آموزش این مهارت‎ها، فرد را به شناخت از خود و توانایی‎هایش مجهز می‎کند. این خودشناسی به او عزت نفس می‎دهد تا در هر شرایطی، هویت انسانی و ابعاد آن را تقویت کند و با بروز واکنش‎های مناسب احساسی و عقلانی، سازگاری بیش‌تر با محیط بیرونی نشان دهد و در نتیجه، به بهبود زندگی خود کمک کند.

منابع:

1. مجلسی، محمدباقر(1403ق)؛ بحارالانوار، ج 2، بیروت، مؤسسه الوفاء، چاپ دوم.

2. طباطبائی، سیدمحمدحسین(1417ق)؛ ‌المیزان، ج 3، قم، دفتر انتشارات اسلامى.

 3. Hartley-Brewer (2001) Learning to trust and learning to learn. London: IPPR; p 4.