زن در کلام امیرالمؤمنینa

طاهره افتخاری

دانشجوی دکترای ادبیات فارسی

 مقدمه

زن به دلیل نقشی که در دستگاه خلقت دارد، سرمایه‌ای گران‌بهاست که جامعه‌ی انسانی برای رشد خود به آن نیازمند است. جایگاه زنان در خانواده در نقش‌های خواهری، دختری، مادری و همسری بسیار اثرگذار است؛ زیرا نهاد مقدس خانواده، رکن بنیادین جامعه‌ی بشری است و اولین شرط جامعه‌ی سالم، سلامت خانواده است. یکی از وجهه‌های درونی زن، عواطف است که نمودهای فراوانی دارد. این میل، بانوان را برای زندگی و نقش مادری و همسری آماده می‌کند. بانوان، وظیفه‌ی پرورش نسل‌ها را بر ‌عهده دارند و با داشتن کانون خانواده‌ی سالم است که فضای فکری، فرهنگی، دینی و درس صفا، مهر و ازخودگذشتگی به نسل‌ها آموزش داده می‌شود.

 اسلام بزرگ‌ترین خدمت‌ را به زن کرده است. به او استقلال فکر و نظر داده و حقوق طبیعی‌اش را به رسمیت شناخته است. حضرت رسول اکرمh فرموده‌اند: «هر زنی که در مقابل بداخلاقی‌های شوهرش پایداری کند، خداوند ثواب آسیه دختر مزاحم (همسر فرعون) را به وی عطا خواهد کرد (مجلسی، ج 103، ص 247).» امام صادقa نیز برای سعادت‌مند شدن بانوان بر این نکته تأکید دارند: «هر زنی که به شوهرش احترام کند و آزارش نرساند، خوش‌بخت و سعادت‌مند خواهد بود (مجلسی، ج 103، ص 253).» مسئله‌ی توجه به همسر و اظهار محبت، آن‌قدر در اسلام اهمیت دارد که امام رضاa می‌فرمایند: «بعضی زن‌ها برای شوهرشان، بهترین غنیمت هستند، زنانی که به شوهرشان اظهار محبت می‌کنند (مستدرک، ج 2، ص 532).»

دیدگاه امیرالمؤمنینa درباره‌ی زنان

در دوره‌ی جاهلیت، زنان از نظر موقعیت اجتماعی جایگاه مناسبی نداشتند و یک کالا بودند. با ظهور دین اسلام، زنان از نظر شخصیتی، دارای احترامی فوق‌العاده شدند و اسلام برای زن‌ها، حقوق اجتماعی قائل شد. در نهج‌البلاغه که آن را اخ‌القرآن می‌گویند، سخنانی درباره‌ی بانوان نقل شده است. مولا علیa درباره‌ی تفاوت اخلاقی زن و مرد، رعایت حقوق زنان، زنان و مسؤلیت‌های زندگی، شیرینی آزار زنان، مشکل‌های زن و زندگی، چنین می‌نگارند: «زن گل بهاری است، نه پهلوانی سخت‌کوش (نهج‌البلاغه، نامه‌ی 31).» در این سخن، امام علیa لطافت روحی زنان را بیان می‌کند. آفرینش از منظر آیه‌های الهی با زیبایی همراه است. در قرآن آمده است: «ما فضای آسمان بالا را با ستاره‌های روشن زینت دادیم (صافات، آیه6).» خداوند در آیه‌ی دیگری می‌فرمایند: «ما آن‌چه را روی زمین قرار دارد، از مناظر طبیعی، زینت زمین قرار داده‌ایم و زمین را بدان مزین کردیم (کهف، آیه‌ی 7).» از این آیه‌ها، زیبایی نسبی موجودهای مادی به یک‌دیگر معلوم می‌شود (جوادی آملی، 1378، 31).

جهاد زنان: طاعت شوهر در طاعت خداوند است و در این مسئله، نفس اماره‌ی زن، شکسته شده و تابع اوامر الهی می‌گردد. علامه‌طباطبایی معتقدند که اسلام، محرومیت زنان را مانند محرومیت از جهاد در راه خدا، بدون عوض و جبران به مثل نگذاشته است؛ بلکه کمبود آن را به معادل آن فضیلت و مزیت، تدارک کرده است. «جهاد زن، نیکو شوهرداری است (حکمت 136، ص 658).»

غیرت زنان: امام علیa در نهج‌البلاغه درباره‌ی غیرت زنان می‌فرمایند: «غیرت زن کفر او و غیرت مرد نشانه‌ی ایمان اوست (حکمت 124، ص 652).» ابن‌میثم بحرانی درباره‌ی این حکمت می‌نویسد: «غیرت مرد، مستلزم خشم بر آن چیزی است که خداوند بر آن خشم دارد و چون خداوند دو مرد را بر یک زن دشمن دارد و خشم بر آن می‌گیرد، موافق رضای خداوند و مؤید نهی خداوند است و این ایمان است؛ اما غیرت زن در تحریم آن‌چه خداوند حلال کرده است، یعنی اشتراک دو زن یا بیش‌تر است برای یک مرد و مقابله‌ با این مسئله در رد آن‌چه که خداوند حلال کرده است و این مستلزم کفر است.»

مشکل‌های زندگی: حضرت امیر، تفاوت اخلاقی زنان و مردان را چنین بیان می‌کنند: «برخی از نیکوترین خلق و خوی زنان، زشت‌ترین اخلاق مردان است، مانند تکبر، ترس، بخل. هرگاه زنی متکبر باشد، بیگانه را به حریم خود راه نمی‌دهد و اگر بخیل باشد، اموال خود و شوهرش را حفظ می‌کند، و چون ترسان باشد از هر چیزی که به آبروی او زیان رساند، فاصله می‌گیرد (خطبه‌ی 234، ص256).» این حکمت، وظایف زن مسلمان را بیان می‌کند؛ به‌گونه‌ای که هم خود و هم خانواده‌اش را محافظت کند. بخل زن، صفتی نیک برای اوست که از صرف اموال شوهرش، بی‌نظارت او اجتناب کند و غرور او سبب می‌شود مردان هوس‌باز به خود اجازه‌ی ابراز علاقه به زن ندهند و در رفتار با او حدود را رعایت کنند. منظور از ترس، معنای مذموم آن نیست. این ترس سبب می‌شود که وجود لطیف خود را در معرض تباهی قرار ندهد و این صفت برای زن، انسانی می‌سازد که محترم و بزرگوار است و سبب می‌شود که امنیت خود و جامعه را حفظ کند.

 در خطبه‌ی هشتاد نهج‌البلاغه آمده است: «ای مردم، همانا زنان در مقایسه با مردان، در ایمان و بهره‌وری از اموال و عقل متفاوت‌اند.» محمد دشتی، در ترجمه‌ی خود معنای نواقص را «تفاوت و اختلاف» می‌داند و می‌گوید منظور امامa این است که زن و مرد هر کدام روحیه‌ها و صفت‌های ویژه‌ای دارند و جایگاه هر کدام باید حفظ شود. این خطبه بعد از جنگ جمل و فرونشاندن شورش بصره در سال 36 هجری ایراد شده است. علامه‌جعفری درباره‌ی این خطبه چنین گفته است: «امام علیa برای توضیح و تفسیر موقعیت حقیقی زنان، برای آگاه‌ساختن یکی از زنان پیامبر ـ که به دست‌یاری طلحه و زبیر، غائله‌ی جنگ جمل را برپا کرده بود و با وصل آن به جنگ‌های صفین موجب اغتشاش جوامع اسلامی شده بود ـ به مختص‌های روبنایی صفت زنان، اشاره فرموده است (جعفری، 1376، 300).»

عدم‌آزار به زنان: «زنان را با آزار، تحریک نکنید، هرچند آبروی شما را بریزند، یا امیران شما را دشنام دهند، که آنان در نیروی بدنی و روان و اندیشه، کم‌توان‌اند (نامه‌ی 14، ص 494).» آزار رساندن به انسان‌ها، چه زن و چه مرد، امری ناپسند است. زنان قوای جسمانی ضعیف‌تری از مردان دارند و به‌دلیل لطافت روحی، توقع حمایت عاطفی دارند. اگر این حس اقناع نشود و با آزار تحریک شود، زنان را به ناسزاگویی سوق می‌دهد و ممکن است به دلیل غلبه‌ی احساس زنانه، نتوانند از خود شکیبایی نشان دهند.

رفتار امیرالمؤمنینa با زنان

رفتار امام با همسر بزرگوارشان و سخنانی که درباره‌ی مادر خود می‌فرمایند، بیان‌کننده‌ی این حقیقت است که زنان رشدیافته در شریعت و آنان که رفتار عاقلانه دارند، مورد احترام حضرت امیر هستند. امام درباره‌ی محبت‌کردن به زنان می‌فرمایند: «محبت به زنان، از اخلاق پیامبران است» و با این سخن می‌خواهد تا افراد با الگو قراردادن حضرت رسولh در برخوردهای خود با زنان، محبت کنند؛ زیرا زنان نیازمند هم‌دلی و هم‌دردی همسران خود هستند. در سیره‌ی امام علیa می‌بینیم زمانی که سختی‌هایی را که همسرش در زندگی مشترک می‌بیند به او پیشنهاد می‌کند که تقاضای خدمت‌کار کند و پیامبر در پاسخ دختر گرامی‌شان، تسبیح‌های حضرت زهراd را به ایشان می‌آموزند. شخصیت بانوان در محضر حضرت، دارای یک جایگاه انسانی والایی است که همان اصول برگرفته از قرآن مجید است. حضرت در مجموع افتخارهایی که برای خود قائل است، وجود حضرت فاطمهd را در جایگاه همسر، مایه‌ی فخر خود می‌داند و در نامه‌ی 28 نهج‌البلاغه می‌فرمایند: «از ماست، بهترین زنان عالم!» در روایت نیز آمده است که حضرت وقتی می‌دیدند انجام امور منزل دشوار است، خود نیز در این کار مشارکت می‌کردند. امام صادقa می‌فرمایند: «امیر مؤمنان هیزم تهیه می‌کرد، آب می‌آورد، جاروب می‌کرد و فاطمه آرد می‌کرد، خمیر می‌کرد و نان می‌پخت.»

با این تفاسیر، گوشه‌ای کوچک از دیدگاه حضرت به زنان آشکار می‌شود. این نکته را هم باید مد نظر داشت که اگر روایتی به‌ظاهر تند درباره‌ی زنان از حضرت روایت شده است، بنا به شرایط موجود بوده و اطلاقی به همه‌ی زنان در تمام اعصار نیست؛ برای مثال، امام علیa، نیش زن را چون عقرب می‌داند. «زن چون کژدم است که نیش‌زدنش، شیرین است (حکمت 61، ص 636).» این‌جا لفظ عقرب، استعاره‌ای برای زن است. نیش زن همراه با لذت است؛ چون زخمی که خاراندن آن گرچه ناراحتی دارد، در لحظه‌ی خارش همراه با لذت است.

 منابع:

. قرآن مجید.

. دشتی، محمد (1379)؛ ترجمه‌ی نهج‌البلاغه، قم: طلیعه‌ی نور.

. جعفری‌تبریزی، محمدتقی (1376)؛ شرح نهج‌البلاغه، چاپ یازدهم، فرهنگ اسلامی.

. جوادی‌آملی، عبدالله (1378)؛ زن در آینه‌ی جلال و جمال، قم: اسراء.

. مجلسی، محمدباقر (1403)؛ بحارالانوار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

. طبرسی، میرزاحسین (1408)؛ مستدرک وسائل الشیعه، قم: مؤسسۀ آل‌البیت.