تابستان پیش روست

آسیب‎شناسی وقت‌های فراغت در بین دانش‎آموزان

قاسم محمّدی

کارشناس ارشد روان‌‎شناسی تربیتی و مشاور آموزش و پرورش

«فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ؛ پس چون فراغت یافتى، به طاعت درکوش، به سوى پروردگارت توجّه کن (انشراح، آیه‌های 7 و 8).»

در عصر حاضر، وقت‌های فراغت بیش‎تر شده و در جایگاه مسئله‌ای اجتماعی، جنبه‏ی عینی‌تر و ملموس‌تری در جامعه یافته است. فراغت و فرصت‎هایی که اگر درست هدایت نشود، می‏تواند فرزندان را با انواع کج‌روی‎ها و ناملایمت‎‌ها روبه‌رو ‏سازد؛ از این‌ رو، شناخت نیازمندی‌ها و رفع احتیاج‌های فرزندان و برنامه‌ریزی صحیح برای وقت‌های فراغت‌شان الزامی است؛ چراکه باعث می‌شود تا خلاقیت‌ها و نوآوری‌ها همراه با تفکر سیال در آن‌ها، نشان داده‌ شود. در حیات اجتماعی، وقت‌های فراغت و نحوه‌ی گذران آن، جدای از دیگر نهادهای اجتماعی نیست؛ بلکه بین آن‎ها روابط و مناسبت‌های متقابلی‌ هست تا این پدیده بتواند راه خود را باز کرده و خود را در مقام نهادی ارزش‌مند، استوار سازد. آموزش و پرورش ـ که نهادی سازنده است ـ نقش مهمی در سازمان‌دهی و شکل‎دهی وقت‌های فراغت دانش‌آموزان دارد و می‌تواند در کنار خانواده، دانش‌آموز را با میل و رغبت به فعالیت‏های دل‌خواه خویش سوق داده و وی را از گرویدن به معضل‌ها و آسیب‎های اجتماعی بازدارد.

اهداف وقت‌ فراغت

در آسیب‎شناسی وقت‌های فراغت، می‏توان معیارهایی را در نظر گرفت؛ زیرا اگر در تنظیم آن، خانواده‏ها، تمایل درونی، دخالت فردی و انتخاب فعالانه‎ی اعضا را در نظر نگیریم، تأمین وقت‌های فراغت، چیزی جز سرگرم‌کردن، پُرکردن فیزیکی وقت‌ها و عاریه‏ای‌بودن آن نخواهد بود. در چنین شرایطی، هر چند خلأ وقت‌های فراغت را به‌ظاهر پُر می‏کنیم، دانش‎آموزان برنامه‎ها را با انگیزه دنبال نمی‏کنند؛ لذا احساس تصنعی و بی‎ریشگی در آنان پدید می‏آید. برای رفع چنین آسیبی، خانواده‌ها نیاز به یک برنامه‏‎ریزی برای غنی‎ترکردن گذران وقت‌های خویش دارند؛ از این ‌رو، همکارى و هم‌سویى بیش‌ترى باید بین نهادهای مرتبط با جوانان باشد. دولت در همه‌ی سطوح، باید این تضمین را ایجاد کند که تسهیل‌ها و برنامه‌هاى مناسب در اختیار جوانان قرار گیرد؛ به‌نحوى که مشارکت مستمر و نگرش سازنده‌ى آن‌ها را به تفریح‌های سالم جلب کند.

پویایی و پویندگی یک فرد، نیازمند تأمین وقت‌های فراغت اوست که جنبه‌ی غیرانتفاعی داشته و برخلاف شغل و وظایف خانوادگی، هدفش کسب درآمد و سودمندی نیست. هم‏چنین برخلاف وظایف سیاسی یا روحانی، هیچ نوع هدف ایدئولوژیک و تبلیغاتی را دنبال نمی‏کند؛ به عبارت دیگر، فراغتی که دارای اهداف سودمندانه، تجاری یا ایدئولوژیک باشد، فراغت در جست‏وجوی رفاه است که هدفی لذت‌جویانه دارد و ممکن است به دو نتیجه منتهی شود. یکی آن‌که شخصیت فرد را شکوفا و بابرنامه کند و دیگر این‌که موجب انهدام یا تخریب آن شود. از این‌جاست که فراغت‎های سالم و سازنده را می‏توان از فراغت‎های ناسالم و مخرب تفکیک کرد که فراغت‎های سالم باعث نشاط و شکوفایی می‏شوند و فراغت‌های ناسالم زمینه‎ی گرایش به انواع انحراف‌های اجتماعی را فراهم می‏کنند.

برای تأمین برنامه‏هایی برای وقت‌های فراغت دانش‎آموزان ـ به‌گونه‌ای که از آسیب‏های احتمالی جلوگیری شود و به فعالیت‏های مثبت و سازنده پرداخته شود ـ ‏باید با اهتمام و توجه به تفریح‌های بدنی، از طریق افزایش انواع بازی‎ها برای آزادسازی انرژی‎، از فشار و تنش‎های دانش‎آموزان کاست. از طرفی، پُرکردن وقت‌های فراغت دانش‎آموزان، سبب تنوع فعالیت‌ها و برنامه‏هایی می‏شود که همراه آن می‎تواند به شکل انتخابی، آزاد، خودانگیخته و به میل خود در آن مشغول شده و شکوفا گردند. از طرفی، فعالیت‏ها و برنامه‏های وقت‌های فراغت باید از جنبه‌های مختلفی هم‌چون سودمندبودن، ذوقی، شغلی، ابتکاری، مهارتی، تفریحی و... بررسی و به تناسب تفاوت‌های فردی، استعدادها و علایق دانش‎آموزان توجه شود. در برنامه‏های وقت‌های فراغت باید حس کنجکاوی و پرسش‎گری دانش‎آموزان تحریک شود، بدون این‌که پاسخ آماده‌ای در اختیار آنان قرار داده شود. در نهایت، روابط صمیمی و ساده؛ اما جدی در تعامل بین‎فردی دانش‌آموزان با مربیان می‏تواند در تبعیت‏جویی آگاهانه و اطاعت‎پذیری مطبوع از مقررات و ارزش‎ها، اثرگذار باشد.

وقت فراغت و جلوگیری از بزه‌کاری دانش‌آموزان

بیکاری و فراغت، مقوله‎ای است که با آن بیش‌تر مردم به انحراف کشیده می‎شوند. به فرمایش پیامبر گرامی اسلامh «دو خصوصیت است که بسیاری از مردم در آن‎ها فریب می‏خورند: سلامتی و فراغت (کلینی، ج 8، ص 152، ح 136).» وقتی کودکان و نوجوانان برای وقت‌های فراغت خود برنامه‎ریزی صحیح نداشته باشند، در اثر هم‏نشینی با گروه هم‌سالان و دوستان ناباب، رفتارهای نامطلوب از آن‎ها بروز خواهد کرد. به فرموده‌ی امیرمؤمنان علیa: «اگر مشغول‌شدن [به کارى‏] تلاش‌انگیز باشد، فراغتِ پیوسته [و بیکارى‏] باعث تباهی و فساد می‏شود (مفید، ج 1، ص 298).»

متخصصان در مسئله‏ی وقت‌های فراغت، علاوه بر این‌که تفریح و چگونگی گذراندن این وقت‌ها را در نظر دارند، آن را عاملی اثرگذار برای پرورش قوای جسمی، اخلاقی و دفاعی می‏دانند که با استراحت حاصل می‏شود، هم‎‌چنین قوای مازاد را آزاد می‎کند، زندگی یک‌نواخت و کسالت‎آور روزانه را تنوع می‏بخشد و آن را با لذت توأم می‏کند و فرصت ارتکاب به اعمال خلاف را باقی نمی‏گذارد؛ لذا بیکاری نوجوانان ممکن است موجب انحراف شود.

تحقیق‌ها درباره‎ی انحراف‌ها حاکی از آن است که بیکاری و ازدیاد ساعت‌های فراغت از کار، از جمله عوامل اثرگذار است. میزان ارتکاب جرم، متأثر از دو عامل است؛ اول عوامل ذهنی و درونی، دوم عوامل عینی یا خارجی. بیکاری، ازدست‌دادن شغل مورد نظر و نیز کاهش شانس به‌دست‌آوردن شغل مناسب است. تحقیق‌های اجتماعی نشان می‌دهد یکی از عوامل مهم بزه‌کاری در جوانان، خالی‌بودن وقت‌های فراغت آن‌هاست. در این زمان است که زمینه‌های بزه‌کاری اجتماعی شکل می‌گیرد. طبق قاعده، اگر اندیشه به سمت اهداف مثبت گرایش پیدا نکند، به خمودی و سرانجام منفی‌گرایی بدل می‌شود.

پژوهش‌های انجام‌شده در ایران نیز نشان‌دهنده‌ی آن است که بسیاری از انحراف‌ها و بزه‌کاری‌های جوانان به‌خاطر نبود برنامه‎ی صحیح در گذران وقت‌های فراغت جوانان پدید می‎آید. مهم‎‌ترین شاهد در این زمینه، آن است که در تابستان به‌دلیل افزایش وقت آزاد و فرصت‌های فراغت، بیش‌ترین بزه‌کاری‌ها و اختلال‌های رفتاری در میان جوانان به‌وقوع می‌پیوندد.

وقت فراغت و فعالیت‌های تابستانه

شاید بتوان از مقایسه‏ی میزان ارتکاب جرم با فصول مختلف سال، به‎ویژه در این گروه سنی، این نتیجه را گرفت که بیکارشدن نوجوانان در تابستان و نداشتن برنامه‏ی مدون و دقیق، برای استفاده‌ی مناسب از توانایی‎های آنان، می‏تواند زمینه‎های ارتکاب به بزه‌کاری را فراهم سازد. وقت‌های فراغت، بخشی است که اختصاص به یک سن ندارد. برنامه‏ریزان باید به گروه‏های مختلف سنی توجه کنند؛ ولی آن‌چه بیش از پیش در فصل تابستان، عامل دغدغه‌ی خاطر بسیاری می‎شود، پُرکردن وقت‌های فراغت است که گاهی بدون هر گونه فعالیت مفیدی، این فصل را باید طی کنند و بهترین فرصت‎‌ها و زمان‎ها را از دست دهند.

دانستن این نکته که جوان در زمان فراغت خود دست به چه انتخاب‌هایی می‌زند، اهمیت ویژه‌ای برای برنامه‌ریزان امور جوانان دارد. «تحقیق‌های سازمان ملی جوانان نشان می‌دهد به‌رغم گستردگی جمعیت جوانان و تنوع تقاضاها، امکان‌های وقت‌های فراغت تنها پاسخ‌گوی بیست درصد تقاضای جوانان است. این امر باعث‌شده هشتاد درصد جوانان و دانش‌آموزان از نحوه‌ی گذران وقت‌های فراغت خود راضی نباشند و 89 درصد آن‌ها، توزیع امکان‌ها را ناعادلانه و 79 درصد نیز برنامه‌ها را ناکافی بدانند. در این بین، 71 درصد جوانان، معتقدند که وقت‌های فراغت آن‌ها به بطالت می‌گذرد؛ 80 درصد، برنامه‌های دولت را در امر وقت‌های فراغت جوانان مطلوب نمی‌دانند و 89 درصد، از بی‌عدالتی در توزیع ناعادلانه‌ی امکان‌های عمومی برای گذراندن وقت‌‎های فراغت شکوه می‌کنند miyana.net)).»

از این ‌رو، برنامه‏های وقت‌های فراغت تابستانه باید بیش از پیش با نظارت و برنامه‏ی مدون متمرکز در استان‎ها انجام شود. نیاز گذران وقت‌های فراغت برای گروه‎های سنی و جنسی مختلف، با توجه به شرایط و اقتضاهای هر گروه در نظر گرفته شود. هم‌چنین در این خصوص بهتر است نوجوانان و جوانان دارای شناسنامه‌ی وقت‌های فراغت تابستانه باشند تا با ارائه‏ به پایگاه‏ها در هر شهرستان یا استان، تداومِ استفاده از کلاس‎ها و آموزش‎های تابستانه فراهم گردد و از تکرار و موازی‎کاری و در نتیجه، کاهش انگیزه‏ها جلوگیری شود. علاوه بر این بهتر است در بخشی از کتب درسی، توجه دانش‌آموزان به چگونگی استفاده از وقت‌های فراغت معطوف گردد و روش انطباق‎پذیری نوجوانان و جوانان با ارزش‎ها و باورهای جامعه فراهم شود.

نیازهای فراغتی دانش‌آموزان

یکی از مهم‎ترین نیازهای دانش‌آموزان، نیاز به گردش‌گری است که انجام آن بر عهده‌ی نهادهایی چون خانواده، اردوی مدارس، اردوی مساجد، بسیج و... است. دومین نیاز، مشارکت‌های اجتماعی است که عضویت در گروه‌ها و انجمن‌های مختلف در منطقه‌ی مسکونی دانش‎آموز است. سوم، فعالیت‌های ورزشی که باید با توجه به علایق، توانایی‌های نوجوان و امکان‌های خانواده، انجام شود. در مرحله‌ی چهارم، فعالیت‌های هنری و فرهنگی است که شامل آموزش موسیقی، شعر و هنر است.

 ترویج فرهنگ مطالعه و معرفی کتاب‌خانه‌ها، یکی دیگر از نیازهای دانش‌آموزان است و فعالیت‌های دینی که شامل معرفی مساجد، روضه‌ها، تکایا و... می‌شود. دیگری، مهارت‌آموزی است که شامل آموزش یک فن، مثل نجاری، جوش‌کاری، آشپزی و... است. در نهایت، آموزش زبان و رایانه در آموزشگاه‌ها و فرهنگ‌سراهاست. بهره‌گیری از وقت‌های فراغت دانش‎آموزان، باید از طرف سازمان‌های مختلف، مثل سازمان فرهنگی ـ هنری شهرداری که اداره‌کننده‌ی فرهنگ‌سراهاست؛ آموزش و پرورش، پایگاه‌های بسیج، کانون‌های فرهنگی، هیئت‌های مذهبی و حتی سازمان‌های غیردولتی (NGO)‌ها برنامه‌ریزی شود.

برنامه‎های آموزش و پرورش و وقت فراغت دانش‌آموزان

بهتر است در نظام آموزش و پرورش، امور تربیتی با ایجاد واحدهای مختلف، نظیر واحدهای فرهنگی‌هنری، ورزشی، اردوئی، کتاب‌خانه‌ای و‌... از طریق مربیان پرورشی در سطح مدارس، فعالیت‎های فوق برنامه‎ی درسی دانش‌آموزان را در سطح گسترده‏ای پوشش ‌دهد. هم‌چنین وزارت آموزش و پرورش، در تمامی مناطق، اعم از شهری و روستایی، فضایی آزاد و سالم را متناسب با شخصیت، ذوق، علاقه و استعداد دانش‎آموزان، در خارج از محیط مدرسه، ایجاد کند.

برای جلوگیری از اتلاف وقت‌های فراغت دانش‌آموزان و ذوق و استعداد آینده‏سازان، کلاس‎های متنوعی منطبق با علاقه‏ی دانش‎‌آموزان دایر شود؛ هم‌چون: کلاس قرآن، خط، نقاشی، تئاتر، سینما، عکاسی، موسیقی، ورزش، هنرهای دستی و هم‌چنین تشکیل انجمن‎های ادبی، مثل شعر، قصه، مقاله‏نویسی، روزنامه‏نگاری، کلاس‎های فنی و الکترونیک و... دانش‌آموزان مقاطع مختلف تحصیلی، برای گذران وقت‌های فراغت خود، می‎توانند آزادانه برحسب ذوق و استعدادشان، در یک یا چند رشته شرکت کنند و زیر نظر مربیان مربوط تعلیم ببینند تا این‌که این استعدادها به طرز صحیح بارور شوند.

در واقع، فضای ایجاد شده، باید مدرسه‏ی دوم باشد با این تفاوت که دانش‌آموز، آزادانه در زمینه‏ی مورد علاقه‏ی خود فعالیت ‎کند. این نوع کلاس‌ها و کانون‎های پرورشی در تربیت دانش‌آموزان، بسیار اثرگذار است و روابط اجتماعی آنان را انتظام می‏بخشد، ذوق و استعدادها را در زمینه‎ی مورد علاقه‎ی آن‎ها، شکوفا و بارور می‌سازد و مطالبی را که دانش‌آموزان در کلاس درس آموزش دیده‌اند، می‏توانند با یاری مربیان مربوط، مطالعه و تحقیق کنند. هم‌چنین این کانون‏ها از کج‌روی‎های احتمالی دانش‌آموزان جلوگیری می‎کند؛ بنابراین، نهاد آموزش و پرورش با برنامه‏های منظم در زمینه‏ی وقت‌‎های فراغت از طریق دو کانالِ خانواده و مدرسه، با بهره‎گیری از وقت‌های فراغت، در پرورش و شکوفایی استعدادهای نسل آینده، نقش مفید و سازنده‏ای را ایفا می‏کند.

توجه به این نکته، حساسیت ویژه‎ای دارد که باید تصمیمی اتخاذ شود که کتاب‎های درسی یا ساعت‌های کلاس درس، به‌گونه‏ای برنامه‏ریزی و تنظیم گردد که از یک‌سو، وقت کافی برای یادگیری دروس باشد و از سوی دیگر، مقداری وقت بیکاری پیش‏بینی شود که دانش‌آموز از این فرصت، در زمینه‎‌ای که مورد علاقه‌اش است، نهایت استفاده را ببرد و بتواند مطالعه، تحقیق و تجربه کند و خلاقیت و ابتکار خود را نشان بدهد. دست‌کم پیش‌بینی فرصتی غیر از رسیدگی به درس و مشق و کتاب و مدرسه، این نتیجه را دارد که از خلاقیت، ابتکار و اندوخته‌ی علمی و عملی دیگران، برای ارتقای سطح دانش و ارزش خود بهره ببرد. هم‎چنین از این طریق، دانش‌آموز درمی‏یابد که برای افزایش سطح اطلاعات، کتاب‌خواندن کافی نیست؛ بلکه ابزار دیگری، مانند رادیو، تلویزیون، سینما، مطبوعات و... نیز هستند که می‏توانند این رسالت را به انجام برسانند.

منابع:

1. کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی، ج 8، چاپ سوم، انتشارات اسماعیلیان.

2. شیخ مفید، محمد بن‌محمد؛ الارشاد، ج 1، انتشارات جامعه‎ی مدرسین.

3. miyana.net.