نگاهى به شخصیت علمى - فرهنگى شهید مطهرى

نگاهى به شخصیت علمى - فرهنگى شهید مطهرى‏ تاریخ درخشان و پرافتخار حوزه‏هاى علیمه شیعه همواره شاهد ظهور و بروز عالمان بزرگ و دانشمندان تلاشگرى بوده که با همتى بلند و عزمى راسخ، مراتب علم و تقوى و معنویت را یکى پس از دیگرى طى نموده و به درجات بالا نائل و به چراغ فروزانى تبدیل شده و انسانهاى بسیارى را به سوى نور و هدایت و رستگارى رهنمون گردیده‏اند. شهید آیت اللّه مرتضى مطهرى یکى از شخصیتهاى برجسته و کم‏نظیر در تاریخ اسلام و یکى از دانشمندان اسلام شناس و محققان توانا به شمار مى‏رود که با تلاش و مجاهدت فراوان توانست در تمامى رشته‏هاى معارف اسلامى، صاحبنظرى ژرف اندیش و محققى دقیق و در پاره‏اى حوزه‏ها همچون فلسفه، فقه و اصول در قله اجتهاد قرار گیرد. وى با افکار و اندیشه‏هاى ناب و اصیل خود، آثار و نتایج بزرگى را در زمینه‏هاى گوناگون علمى، فرهنگى، اجتماعى و سیاسى در میان حوزویان و دانشگاهیان بر جاى گذارد. با مجهز ساختن خویش به علوم روز و نیز تحقیق درباره اسلام و تعالیم حیات بخش آن و فهم دقیق آن، در برابر انبوه تهاجمات و شبهات مختلف ایستادگى کرد و با منطق و استدلال به مبارزه با افکار الحادى، التقاطى و متحجرانه پرداخت و اسلام را بدور از هرگونه تحریف و بدعت و کژاندیشى معرفى کرد و بدینوسیله از خود نامى جاودانه و ماندگار در تاریخ باقى گذاشت. به منظور آشنایى با شخصیت علمى و خدمات فرهنگى استاد مطهرى، مراحل تحصیل، تدریس و فعالیتهاى علمى و فرهنگى ایشان را در چند محور مورد توجه قرار مى‏دهیم. استعداد و نبوغ‏ یکى از ویژگیهاى استاد مطهرى که نقش مهمى در برجستگى و شخصیت علمى کم نظیر وى دارد، برخوردارى از استعداد و نبوغ فوق العاده و قدرت فراگیرى زیاد مطالب علمى است. وى درباره این ویژگى خود مى‏گوید: «افراد از نظر استعداد و یاد گرفتن و فراگیرى مطالب علمى بر دو گونه‏اند برخى در سنین جوانى از قدرت فوق العاده‏اى برخوردارند و تا چند سال مى‏توانند به شدّت بیاموزند ولى وقتى به اصطلاح پابه سن مى‏گذارند، دیگر گویى استعداد آنها خشک مى‏شود و فقط به هر آنچه که تا آن موقع آموخته‏اند اکتفا مى‏کنند و به اصطلاح از کیسه مى‏خورند. عموم افراد و دانشمندان از این سنخ‏اند اما در مورد برخى مطلب طور دیگرى است یعنى همیشه داراى قدرت فراگیرى‏اند. من از این دسته‏ام. من امروز بیشتر از گذشته در خودم آمادگى براى آموختن احساس مى‏کنم من امروز دلم مى‏خواهد که دائماً مطالعه کنم و بیاموزم و تدریس کنم و بیاموزانم. یکى از تفضلات الهى این است که در حالى که بسیارى از دانشمندان اهل نظر هر چند سال یکبار درنظریات خود تجدید نظر مى‏کنند و به اصطلاح تغییر رأى مى‏دهند و گاه تا آخر عمر به چندین عقیده متناوب و متضاد گرایش پیدا مى‏کنند، من از ابتداى جوانى تا حال، حتى یک سطر هم ننوشته‏ام که بعداً ببینم غلط بوده است. بحمداللّه هرچه از همان روزهاى اول تا حالا نوشته‏ام و اندیشیده‏ام، هنوز بر همان عقیده‏ام.»(1) استاد بزرگ او علامه طباطبایى این ویژگى را مورد تأکید قرار داده است: «مرحوم مغفور مطهرى دانشمندى بود متفکر و محقق، داراى هوش سرشار و فکرى روشن و ذهنى واقع بین.»(2) حضرت آیت اللّه العظمى خامنه‏اى نیز پس از بیان عوامل مؤثر در تکوین شخصیت آیت اللّه مطهرى مى‏افزاید «آن چیزى که همه این استفاده‏ها را براى آقاى مطهرى ممکن مى‏کرد استعداد قوى این مرد بود. این مرد داراى استعداد فکرى بسیار زیادى بود، یکى مغز بزرگ بود.»(3) تحصیلات‏ استاد مطهرى اولین گامهاى علمى خود را با حضور در مکتب خانه نزد فردى به نام شیخ على قلى آغاز کرد، به واسطه شور و اشتیاق فراوان به درس، صبح نخستین روز، در حالى که کتابى زیر بغل داشت قبل از سایر شاگردان به مکتب خانه رفت و منتظر ماند و در همین حال بر روى کتاب خود به خواب رفت. وى در مکتب خانه به یادگیرى قرآن و خواندن و نوشتن پرداخت. در سن ده سالگى تحصیلات قدیم را شروع کرد و در محضر پدر خویش مقدمات را آغاز نمود و در سال 1313 ش در سن پانزده سالگى براى ادامه تحصیل به مشهد مقدس رفت و در مدرسه ابدال خان مقدمات علوم اسلامى را دنبال نمود. به دنبال بسته شدن مدارس علمیه به دستور رضاخان و نیز در پى تخریب منزل پدریش در فریمان توسط عمال رضاخانى، مجبور به ترک حوزه علمیه مشهد و بازگشت به فریمان شد. در طول مدت اقامت دو ساله خود در فریمان، ایام خود را با مطالعه آثار تاریخى سپرى مى‏کرد که آثار فراوانى را در زندگى ایشان بر جاى گذارد، «من هرچه مایه مطالعات تاریخى دارم، مربوط به همان دو سالى است که از مشهد به فریمان برگشتم.»(4) استاد در سال 1315 به منظور تکمیل تحصیلات و بهره مندى از اساتید حوزه علمیه قم و نیز حضور در جوار حرم حضرت معصومه(ع) به قم عزیمت کرد و در مدرسه فیضیه اقامت گزید و با شرکت در دروس اساتید بزرگوار قم، به کسب علم و معنویت پرداخت. وى در قم، کتاب مطول را نزد شهید آیت اللّه شیخ محمد صدوقى و شرح لمعه را نیز در محضر مرحوم آیت اللّه حاج آقا شهاب الدین نجفى مرعشى و کفایه را نیز نزد آیت‏اللّه محقق داماد تلمذ کرد و درس خارج فقه را با حضور در دروس حضرات آیات عظام حجت، صدر و خوانسارى آغاز و سالها در درس خارج آقاى حجت شرکت کرده و به دلیل تلاش و فعالیتهاى علمى از ایشان جایزه دریافت نمود. یکى از اساتیدى که شهید مطهرى بهره‏هاى علمى، روحى و معنوى بسیارى از او برد، امام خمینى(رض) بود ایشان به مدت 12 سال در درس امام شرکت کرد و یک دوره کامل درس خارج اصول را نزد ایشان فرا گرفت. این درس به درخواست خود استاد و یکى از دوستانش گفته شد و اولین دوره خارج اصول امام بود که به غیر از آن دو، حدود ده تن دیگر از فضلا در آن شرکت مى‏کردند. امام خمینى شخصیتى الهى و روحانى بود که شهید مطهرى گمشده خود را در وجود او یافت، «بعد از مهاجربت به قم، گمشده خویش را در شخصیتى دیگر یافتم.»(5) استاد همچنین در درس منظومه و عرفان امام شرکت مى‏کرد و اسفار ملاصدرا را به همراه چند تن از فضلا به طور خصوصى از محضر امام آموخت. مطهرى از حضور خود در درس حکمت الهى در محضر امام خمینى چنین یاد کرده است. «آن ایام، تازه با حکمت الهى اسلامى آشنا شده بودم و آن را نزد استادى که...الهیات اسلامى را واقعاً چشیده و عمیق‏ترین اندیشه‏هاى آن را دریافته بود و با شیرین‏ترین بیان آنها را بازگو مى‏کرد، مى‏آموختم. لذت آن روزها و مخصوصاً بیانات عمیق و لطیف و شیرین استاد از خاطره‏هاى فراموش ناشدنى عمر من است.»(6) علاوه بر دروس فوق، درس اخلاق امام از جمله درسهایى بود که شهید مطهرى را به شدت شیفته خود ساخته بود و با عشق و علاقه فراوان در آن شرکت مى‏کرد و به کسب معنویت و ایمان مى‏پرداخت. استاد مطهرى همچنین به مدت ده سال از محضر آیت اللّه بروجردى در درس خارج فقه و اصول بهره برد و به عنوان یکى از شاگردان مبرز و ممتاز ایشان به شمار مى‏رفت. شهید مطهرى مى‏گفت: «به روش فقاهت ایشان ایمان دارم و معتقدم که باید تعقیب و تکمیل شود.»(7) وى یکى از شاگردان مقیّد و دائمى درس آیت اللّه بروجردى و مورد توجه خاص ایشان بود به گونه‏اى که اگر روزى او در درس حاضر نمى‏شد استاد در میان خیل شاگردان غیبت او را حس مى‏کرد. نقل است که روزى آیت اللّه بروجردى از گذر معروف «خان» براى تدریس به طرف صحن مطهر حضرت معصومه(س) مى‏رفت، از دور ملاحظه کرد که آقاى مطهرى به طرف دیگرى مى‏رود، از اطرافیان سؤال کرد آقاى مطهرى کجا مى‏رود الآن وقت درس است.(8) یکى از اساتید برجسته شهید مطهرى در زمینه فلسفه و علوم عقلى، مرحوم علامه طباطبایى است. وى از سال 1323 یعنى در حالى که 25 سال از عمر خود را سپرى کرده بود، به آموزش فلسفه روى آورد و این در حالى است که علاقه به علوم عقلى و اساتید این فن از سالهاى قبل در او بوجود آمده بود و همواره به دنبال مطالعه و آشنایى با اینگونه آثار بود. وى مى‏گوید: «تحصیل رسمى علوم عقلى را از سال 23 شمسى آغاز کردم. این میل را همیشه در خود احساس مى‏کردم که با منطق و اندیشه مادیین از نزدیک آشنا گردم، آرا و عقاید آنها را در کتب خودشان بخوانم، دقیقاً یادم نیست. شاید در سال 25 بود که با برخى کتب مادیین که از طرف حزب توده ایران به زبان فارسى منتشر مى‏شد و یا به زبان عربى در مصر مثلاً منتشر شده بود آشنا شدم. کتابهاى دکتر تقى ارانى را هرچه مى‏یافتم به دقت مى‏خواندم و چون در آن وقت به علت آشنا نبودن با اصطلاحات فلسفى جدید، فهم مطالب آنها بر من دشوار بود، مکرر مى‏خواندم و یادداشت بر مى‏داشتم و به کتب مختلف مراجعه مى‏کردم، بعضى از کتابهاى ارانى را آن قدر مکرر خوانده بودم که جمله‏ها در ذهنم نقش بسته بود...»(9) آیت اللّه مطهرى در سال 1329 در درس علامه طباطبایى حضور یافت و به فراگیرى الهیات شفا پرداخت. در همان سالها، به اتفاق گروهى از فضلا در جلسات هفتگى شبهاى پنجشنبه مرحوم علامه شرکت مى‏کرد. این درس بعدها به صورت کتاب «اصول فلسفه و روش رئالیسم» درآمد و با مقدمه و پاورقى و توضیحات مفصل و ارزنده استاد مطهرى انتشار یافت. در این جلسات روش کار بدین صورت بود که استاد مطهرى، مقالات را از قبل آماده مى‏کرد و در جلسه مى‏خواند و توضیح مى‏داد و به سؤالات پاسخ داده مى‏شد و گاهى متن را تغییر داده و پرسشها و پاسخها را بر آن مى‏افزود. حضور استاد مطهرى در درس علامه طباطبایى، حضور عالمانه، محققانه و بسیار مفید و سازنده بود علامه درباره هوش و فهم دقیق شهید مطهرى چنین مى‏گوید: «مخصوصاً مرحوم مطهرى یک هوش فوق العاده داشت و حرف از او ضایع نمى‏شد، حرفى که مى‏گفتیم مى‏گرفت و به مغزش مى‏رسید.علاوه بر مسأله تقوى و انسانیت و جهات دیگر اخلاقى که انصافاً داشت، یک هوش فراوانى هم داشت وهرچه مى‏گفتیم، هدر نمى‏رفت، مطمئن بودم که هدر نمى‏رود. بنده وقتى که ایشان به درسم مى‏آمدند، حالت رقص پیدا مى‏کردم از شوق و شعف، به جهت اینکه انسان مى‏داند هرچه مى‏گوید، هدر نمى‏رود و محفوظ است.»(10) پس از مدت پنج سال که از اقامت آیت اللّه مطهرى در قم مى‏گذشت، تقدیر روزگار بر این شد تا در تابستان 1320 به بهانه فرار از گرماى قم به اصفهان عزیمت نماید. این سفر، زمینه‏اى براى آشنایى با استاد یا عالم بزرگ میرزا على آقا شیرازى و بهره مندى از منش و روش آن بزرگوار را فراهم نمود و بدینوسیله او را با عالم پهناور نهج البلاغه امیرالمؤمنین آشنا ساخت. «تا آنکه در تابستان سال 1320، پس از پنج سال که در قم اقامت داشتم براى فرار از گرماى قم به اصفهان رفتم، تصادف کوچکى مرا با فردى آشنا با نهج البلاغه آشنا کرد. او دست مرا گرفت و اندکى وارد دنیاى نهج البلاغه کرد. آن وقت بود که عمیقاً احساس کردم این کتاب را نمى‏شناختم و بعدها مکرر آرزو کردم که‏اى کاش کسى پیدا شود و مرا با دنیاى قرآن نیز آشنا سازد. از آن پس چهره نهج البلاغه در نظرم عوض شد مورد علاقه‏ام قرار گرفت و محبوبم شد گویى کتاب دیگرى است غیر آن کتابى که از دوران کودکى آن را مى‏شناختم، احساس کردم که دنیاى جدیدى را کشف کرده‏ام.»(11) تدریس در حوزه‏ سنت حوزه‏هاى علمیه همواره بر این اساس بود که معمولاً طلاب و روحانیون در کنار تحصیل، به تدریس نیز اشتغال داشتند. استاد مطهرى نیز در دوران اقامت، در قم، در کنار تحصیل، به تدریس نیز مشغول شد. ابتدا تدریس ادبیات را عهده دار شد و پس از آن کتابهاى: شرح مطالع در علم منطق، شرح تجرید در علم کلام، شرح منظومه در فلسفه، رسائل، مکاسب و کفایه را تدریس نمود. استاد که دروس طلبگى خود را به شایستگى خوانده و فهمیده بود و از روحانیون ممتاز در حوزه به شمار مى‏رفت و مراتب علمى بالایى بدست آورده بود. به زودى در شمار اساتید بنام حوزه قرار گرفت و حوزه درسش، زبانزد اهل علم شد. وى پس از عزیمت به تهران نیز ارتباط خود را با طلاب و روحانیون حوزه علمیه قم قطع ننمود و با برگزارى کلاس درس، به تعلیم و تربیت آنها ادامه داد. و از سال 1351 تا 1357 هفته‏اى سه روز به قم مى‏رفتند و دروس مهمى مانند فلسفه هگل، معارف قرآن، منظومه و اسفار را تدریس مى‏کرد. ایشان همچنین پس از اقامت در تهران، در مدرسه علمیه مروى به تدریس شرح منظومه، دانشنامه علایى و شفاى ابن سینا پرداخت و حدود 20 سال در این مدرسه، به آموزش و تربیت طلاب و محققین علوم و فرهنگ اسلامى توفیق یافت. استاد مطهرى پشتکار عجیبى در تدریس داشت. یکى از شاگردان وى نقل مى‏کند: «تنها استادى که در مدرسه مروى سراغ داشتم که قبل از اذان صبح به مدرسه مى‏آمد و نماز صبح را در مدرسه مى‏خواند، استاد مطهرى بود. با وجود آنکه در خیابان آبشار منزل داشت از آنجا قبل از اذان صبح حرکت مى‏کرد و مى‏آمد و یک استکان چاى مى‏خورد و نماز صبح را ادا مى‏کرد و مى‏نشست، درسش را شروع مى‏کرد و این درس همینطور شاید تا ساعت 8 یا 9 ادامه داشت.»(12) آیت اللّه مطهرى علاوه بر تدریس علوم رایج در حوزه‏هاى علمیه، از نظر فکرى نیز تأثیرات فراوانى در میان روحانیون و حوزه‏هاى علمیه از خود بر جاى گذارد، حضرت آیت اللّه‏العظمى خامنه‏اى درباره نقش شهید مطهرى در حوزه‏هاى علمیه چنین مى‏گویند: «من آقاى مطهرى را به وجود آورنده یک جریان روشنفکرانه روحانى در حوزه‏هاى علمیه مى‏دانم. شما در حوزه‏هاى علمیه، طلاب جوانى که شاگردان آقاى مطهرى بودند( چه با واسطه و چه بى‏واسطه) و بعدها هر کدام توانستند منشأ آثار فراوانى بشوند، زیاد مى‏بینید. من باید مطلبى را که در مورد خودم به آقاى مطهرى گفتم در اینجا بیان کنم. ...به ایشان گفتم: من شاگرد شما هستم، تعجب کرد و گفت: شما پیش بنده درس نخوانده‏اید، حقیقتاً بنده پیش استاد مطهرى درس نخوانده‏ام اما یکى از عناصرى که بنیه اصلى فکرى اسلامى من را پایه گذارى کرده است. سخنرانیهاى بیست سال پیش آقاى مطهرى است.»(13) مهاجرت به تهران‏ آیت اللّه مطهرى با آنکه علاقه زیادى به حوزه علمیه قم داشت. اما در سال 1331 به تهران مهاجرت کرد که نقطه عطفى در زندگى ایشان به شمار مى‏رود. حضور استاد در دانشگاه را نباید محدود به تدریس چند واحد درسى نمود، بلکه داراى آثار و برکات بسیار دیگرى بود همچون: تحقیق و پژوهش، ارائه کنفرانس‏هاى علمى، مسافرتهاى علمى، شرکت در سمینارها، گفت و گو با اساتید و شخصیتهاى علمى، ایراد سخنرانى در جمع اساتید، دانشگاهیان، معلمان و...، شناخت نیازهاى فکرى دانشجویان و اساتید و جهت‏دهى به پایان نامه‏ها. استاد با حضور در دانشگاه ضمن آشنایى نزدیک با عینیتها و نیازهاى جامعه مصمم شد تا براى نیازهاى زمان و مشکلات فرهنگى و اجتماعى پاسخى مناسب بیابد و به انبوه سؤالاتى که نسل جوان با آن روبرو بود پاسخ دهد و قشر تحصیل کرده دانشگاهى را از انحرافات، شبهات دور کند تا مبادا در دام افکار الحادى و منحرف گرفتار شوند. نحوه اشتغال استاد مطهرى در دانشگاه بدین صورت است که در سال 1333، دانشکده الهیات آگهى استخدام یک نفر دانشیار را در رشته علوم معقول و منقول در روزنامه‏ها منتشر کرد، در پى انتشار این آگهى،آقاى مطهرى داوطلب استخدام شد و تقاضایى را براى دانشکده الهیات فرستاد. وى پس از آن در امتحان کتبى شرکت کرد و با موفقیت آنرا پشت سرگذارد. آقاى محمد تقى مطهرى برادر استاد مى‏گوید: «در روز امتحان شفاهى، میرزا احمدخان سعیدى، رئیس هیئت ممتحنه گفت: «مطهرى امتحان کتبى را به این خوبى داده است، حال ببینیم آزمون شفاهى را چه مى‏کند؟» مرحوم راشد، مدیر گروه فلسفه و حکمت اسلامى به استاد گفت: «آقاى مطهرى! ما دیگران را با بحث‏هاى خودمان امتحان مى‏کنیم ولى شما را با یک بحث تفألى امتحان مى‏کنیم.» کتاب امتحانى، منظومه ملاهادى سبزوارى بود. تفألى کتاب را باز مى‏کنند. استاد مطلب را شروع مى‏کند. بحث را از منظومه به اشارات مى‏برد و از اشارات به اسفار. دراین هنگام راشد رو به استاد مى‏کند و مى‏گوید: «صبر کن! ما از بیست بالاتر نداریم، این نمره بیست. حال، مطلب را دامه بده تا ما استفاده کنیم.» جلسه تعطیل مى‏شود.استاد مى‏شود شاگرد و شاگرد مى‏شود استاد.استاد مطهرى یک ساعت و نیم صحبت مى‏کند و مطلب را به پایان مى‏رساند. راشد مى‏گوید: «واقعاً بهره بردم» این جمله را دوباره تأکید مى‏کند. ایام عید بود که استاد با من تماس گرفت و گفت: «بیا با هم به منزل راشد برویم» اتفاقاً، یک دانشجوى دانشکده حقوق هم آنجا بود. وى، از آقاى راشد سؤالى کرد: آقاى راشد، بى درنگ گفت: «استاد نشسته‏اند. دیگر جاى من نیست.»استاد مطهرى خودش را جمع کرد و گفت: «آقاى راشد! من کجا و شما کجا؟» آقاى راشد گفت: «بى تعارف مى‏گویم: تو از من با سوادترى. مى‏نمى‏دانستم این قدر باسوادى.»(14) بدین ترتیب استاد مطهرى از ابتداى حضور در دانشگاه نبوغ خود را نشان داد و خوش درخشید. در تاریخ 2/7/34 صلاحیت علمى استاد در دانشگاه مورد تصویب قرار گرفت و ایشان از روز بیستم آبان تدریس در دانشکده الهیات را آغاز کرد.و در مدت حضور خود در دانشگاه، در دوره‏هاى لیسانس و دکتراى دانشکده الهیات و معارف اسلامى، به تدریس دروس کلیات علوم اسلامى شامل منطق، فلسفه، کلام، عرفان، اصول فقه، حکمت عملى، فلسفه مشتمل بر شرح منظومه و الهیات شفا، مقاصد الفلاسفه غزالى و نیز تاریخ فلسفه، سیر فلسفه اسلامى، تاریخ مجادلات اسلامى و روابط فلسفه و عرفان پرداخت. استاد در تاریخ 12/9/50 به عنوان مدیر گروه فلسفه و حکمت اسلامى انتخاب شد. ودر تاریخ 1/4/53 حکم استادى به ایشان ابلاغ شد، ایشان پس از سالها تلاش و فعالیت مستمر علمى و خدمات ارزنده خالصانه در محیط دانشگاه در تاریخ 19/6/56 بازنشسته شد. حضور 23 ساله استاد مطهرى در دانشگاه را باید یکى از درخشانترین دوران زندگى سراسر تلاش و خدمت وى دانست که با همتى بلند و عزمى راسخ توانست آثار،برکات و خدمات چشمگیرى را در مجامع علمى و در میان دانشگاهیان از خود بر جاى گذارد. اگراستاد فرصتى را که براى تدریس و تحقیق در دانشکده الهیات صرف کرد، در حوزه علمیه قم به تحقیق و تدریس علوم اسلامى مى‏پرداخت. بدون تردید در ردیف یکى از مراجع بزرگ و بنام تقلید قرار مى‏گرفت و شاید مى‏توانست تغییراتى و اصلاحاتى را نیز در سیستم آموزشى، تحقیقى و علمى حوزه به وجود آورد که همواره دغدغه او بود. امام خمینى در نامه‏اى که از نجف براى ایشان فرستادند نگرانى خود را از دور بودن استاد از حوزه علمیه قم ابراز داشتند.(15) و در چند نوبت از نجف به آقاى پسندیده یا به آقاى اشراقى دامادشان نامه نوشتند که «آقاى مطهرى را به قم بیاورید و نگهدارید، در قم بماند و به تدریس مشغول باشد.» تألیفات و آثار علامه مطهرى از جمله محققان و متفکران اسلامى است که با تمام توان و با جدیت و پشتکار به دفاع از مبانى اسلام پرداخت و با درک دقیق شرایط و شناخت نیازهاى زمان و آگاهى از شبهات، ابهامات و سؤالات نسل جوان، اقدام به پاسخگویى نمود. ایشان مى‏گوید: «این بنده از حدود بیست سال پیش که قلم به دست گرفته مقاله یا کتاب نوشته‏ام، تنها چیزى که در همه نوشته هایم آن را هدف قرار داده‏ام، حل مشکلات و پاسخگویى به سؤالاتى است که در زمینه مسائل اسلامى در عصر ما مطرح است. نوشته‏هاى این بنده برخى فلسفى، برخى اجتماعى، برخى اخلاقى، برخى فقهى، برخى تاریخى است. با این حال موضوعات این نوشته‏ها کاملاً با یکدیگر مغایر است. هدف کلى از همه اینها یک چیز بوده و بس: «دین مقدّس اسلام یک دین ناشناخته است. حقایق این دین تدریجاً درنظر مردم، واژگونه شده است، و علت اساسى گریز گروهى از مردم تعلیمات غلطى است که به این نام داده مى‏شود... بدین سبب این بنده وظیفه خود دیده است که در حدود توانایى در این میدان انجام وظیفه نماید.»(16) استاد هدف فوق را سرلوحه تألیفات و آثار خویش قرار داد و بدین منظور در هر زمینه‏اى که احساس نیاز کرد که باید دست به قلم برد، وارد شد و کتابى را به نگارش درآورد. تنوع آثار آن متفکر بزرگ در فقه، اصول، فلسفه، کلام، تایخ، قرآن، حقوق، اخلاق، و امور اجتماعى و سایر رشته‏ها که همگى از اتقان، انسجام، استحکام و جاذبیت برخوردار است، نشانه عمق و گستره دریاى دانش و عظمت و والایى اندیشه و تفکر ایشان است. همین افتخار او را بس است که شخصیتى همچون امام خمینى که اسلام‏شناسى متفکر و عالم و مجتهدى بزرگ است، تمامى آثار او را مفید، خوب و انسان ساز بداند.(17) از اینرو باید استاد مطهرى را یکى از موفقترین نویسندگان و محققانى دانست که موفق شد با نسل امروز و جوانان ارتباط برقرار کند واسلام ناب و راستین را به دور از هرگونه التقاط و انحراف و تحجر و کژاندیشى براى این نسل معرفى نماید و آنها را با اسلام آشنا و مأنوس کند. بررسى مجموعه آثار و تألیفات آیت اللّه مطهرى که قریب یکصد جلد مى‏باشد، در این نوشتار مقدور نیست ولى به اجمال باید گفت که اولین مقاله استاد در سال 1332 در نشریه حکمت قم انتشار یافت. اولین اثر استاد هم مقدمه و پاورقى بر جلد اول اصول فلسفه و روش رئالیسم است که در اسفند 1332 منتشر شد. متن کتاب نوشته مرحوم علامه طباطبایى است ولى با توجه به اختصار و دشوارى فهم آن، از علامه تقاضاى نوشتن شرحى بر آن شد، علامه این کار را بر عهده شهید مطهرى واگذار کرد که خوشبختانه استاد به خوبى و شایستگى تمام آن را به انجام رساند و منتشر کرد. این کتاب نقش بسیار مؤثرى در اثبات بى‏پایگى فلسفه مادى داشته است و از عمیق‏ترین و تحقیقى‏ترین آثار استاد مطهرى به حساب مى‏آید. آثار فلسفى علامه مطهرى متجاوز از 25 جلد مى‏باشد استاد مطهرى علاوه بر تألیف و انتشار دهها جلد کتاب ارزشمند در موضوعات مختلف هرگاه مطلب غیر واقعى و مخالف مبانى اسلام در نشریه‏اى منتشر مى‏شد در صورت امکان اقدام به پاسخگویى و رفع شبهه مى‏نمود از جمله در سال 1345 ابراهیم مهدوى در مجله زن روز، مطالبى در مورد حجاب و زن نوشت استاد مطهرى در سلسله مقالاتى در 33 قسمت به تبیین و تشریح حقوق زن در اسلام پرداخت که بعدها با عنوان «نظام حقوق زن در اسلام» منتشر شد. فعالیتهاى فرهنگى دیگر آیت اللّه مطهرى به موازات تدریس و تألیف، با حضور در مجامع علمى و فرهنگى و ایراد سخنرانى، خدمات بزرگى را به اسلام و فرهنگ اسلامى نمود. گرچه سخنرانیهاى استاد پس از ورود به تهران اولین سخنرانیهاى ایشان به حساب نمى‏آید، ولى مى‏توان آنرا سر فصل جدیدى در زندگى وى دانست. سال 1334 اولین سالى بود که از استاد براى سخنرانى در انجمن‏هاى اسلامى دانشجویان دعوت به عمل آمد. در سالهاى 1337 و 1338 که انجمن اسلامى پزشکان تشکیل شد، استاد از سخنرانان اصلى انجمن بود. به طورى که در سالهاى 1340 تا 1350 آن بزرگوار تنها سخنران انجمن بود. وى در این جلسه مسایل فلسفى، فقهى و ایدئولوژیکى اسلام را در زمینه‏هاى اصول پنجگانه توحید،عدل، نوبت، امامت، معاد، مسأله زن از دیدگاه قرآن، مباحث اقتصاد اسلامى، بیمه و بانکدارى در اسلام و مسأله بردگى را مورد بررسى و تجزیه و تحلیل قرار داد که بعدها در قالب کتاب منتشر شدند. استاد چند سخنرانى در سلسله کنفرانسهاى علمى درباره عرفان و حکمت حافظ در دانشکده الهیات و معارف اسلامى ایراد کرد که با عنوان عرفان حافظ به چاپ رسیده است. به مرور سخنرانیهاى استاد اوج گرفت و بیشتر دانشگاهها و مراکز علمى سراسر کشور را زیر پوشش خود قرار داد و استاد به عنوان خطیبى بلندآوازه، فیلسوفى صاحب نظر، اسلام‏شناسى متبحر و عالمى جامع در علوم منقول و معقول ظاهر شد و به تبلیغ دین و دفاع از اصول اسلام و هدایت جوانان پرداخت. استاد مطهرى همچنان که در تألیف و آثار خود دقتهاى لازم و وقت کافى مى‏گذاشت و مطالبى منسجم، متقن و محکم ارائه مى‏داد، براى مطالعه سخنرانى‏هاى خود نیز وقت کافى در نظر مى‏گرفت و با مطالعات جامع و لازم به مباحث خویش عمق و غنا مى‏بخشید و مطالبى نو و بدیع ارائه مى‏نمود. یکى از دوستان استاد مطهرى نقل مى‏کند که یک بار استاد مطهرى را براى سخنرانى دعوت کردند و او با تواضع و صراحت تمام گفت: «آمادگى لازم جهت این سخنرانى نیافته‏ام، من براى هر سخنرانى، حداقل 20 ساعت مطالعه دارم.»(18) این چنین بود که سخنرانى‏هاى شهید مطهرى مورد استقبال گسترده مجامع علمى و فرهنگى شهرهاى مختلف قرار گرفت و روز به روز بر دعوت از ایشان براى ایراد سخنرانى افزوده مى‏شد. بالأخره رژیم پهلوى، روشنگرى‏ها و هدایت‏هاى آیت اللّه مطهرى را تحمّل نکرد و ساواک در سال 1354 ایشان را ممنوع المنبر نمود. ساواک در یکى از اسناد خود چنین آورده است: «نامبرده بالا یکى از روحانیون ناراحت و افراطى است که اکثراً در بالاى منبر مبادرت به اظهارات خلافى مى‏نماید خواهشمند است دستور فرمائید مشارالیه را ممنوع المنبر نموده و از نتیجه این سازمان را آگاه سازند.» ممنوع المنبر بودن ایشان تا آستانه پیروزى انقلاب اسلامى ادامه داشت. همچنین استاد مطهرى همزمان با تحصیل، در ایام تبلیغى به همراه سایر همراهان، اقدام به سفرهاى تبلیغى مى‏نمود و راهى مناطق مختلف مى‏شد سفر به اراک، همدان، اصفهان و نجف آباد از آن جمله بود. تأسیس حسینیه ارشاد استاد مطهرى در راستاى فعالیتهاى فرهنگى خود، از سالها پیش در فکر تأسیس یک مرکز دینى، علمى، فرهنگى و تحقیقى براى آموزش معارف اسلامى و انتقال تعالیم دینى به نسل جوان و عموم مردم بود. این ایده تا حد زیادى با تأسیس حسینیه ارشاد در سال 1346 محقق شد. استاد که خود در تأسیس حسینیه ارشاد نقش مهمى داشت و از اعضاى هیأت مدیره آن بود، امیدوار بود که این مرکز بتواند در شناساندن اسلام و ایدئولوژى اسلام و تعالیم دینى، توفیق مطلوبى به دست آورد، از این رو با عشق و علاقه زیاد، قسمتى از وقت خود را صرف اداره آن نمود، ایشان در شرائطى «حسینیه ارشاد» را مرکز نشر و ترویج دین، عقاید اسلامى و معارف دینى در طول سال نمود که «حسینیه‏ها» تداعى گر روضه خوانى و عزادارى سالار شهیدان، آنهم به صورت ناقص در ماههاى محرم و صفر بود. وى علاوه بر برگزارى مجالس عزادارى سالار شهیدان به شکل صحیح و منطقى، حسینیه را مرکز تفکر و خردمندى کرد و بنیان فکرى و فرهنگى جامعه را در راستاى اهداف شهادت امام حسین(ع) قرار داد و با فعالیتهاى خود در این مرکز ثابت کرد که حسینیه نه تنها مکان عزادارى، بلکه پایگاه بزرگ اندیشه اسلامى است. استاد مطهرى در زمینه دعوت دانشمندان اسلامى براى همکارى علمى با حسینیه نقش بسیار مؤثرى داشت، خود نیز سخنرانى‏هاى متعددى در آنجا ایراد مى‏نمود که سه عنوان از آنها عبارت است از: تحریفات در واقعه تاریخى عاشورا، حماسه حسینى، جاذبه و دافعه على(ع). متأسفانه علیرغم تلاشها و فعالیتهایى که استاد مطهرى در حسینیّه ارشاد انجام داد و سعى نمود، این مرکز را از افراط و تفریط دور نگهدارد ولى به دلیل کارشکنیها و خود سرى‏هاى مدیر داخلى حسینیه ارشاد و بى اعتنایى به استاد مطهرى در انتخاب سخنران، انتخاب مجلس، جلسات گوناگون و چاپ و نشر، استاد مطهرى، به ناچار در سال 1349 از فعالیت در حسینیه کناره‏گیرى کرد. وى در بیان علت کناره‏گیرى خود چنین مى‏گوید: «خوب نمى‏شود که ما یک مؤسسه را به وجود آورده‏ایم، مردم اینجا را متعلق به ما مى‏دانند، ما ندانیم اینجا کى سخنرانى مى‏کند یا مثلاً چه موقع کتابش مى‏خواهد چاپ بشود یا چه مطالبى گفته مى‏شود.» یکى دیگر از فعالیت‏هاى تبلیغى آیت‏اللّه مطهرى، در مسجدالجواد تهران بود که در سالهاى 1349، 1350 و 1351 عهده دار مسؤولیت آن بود و در بیشتر موارد سخنران اصلى مسجد بود و موضوعات آن بیشتر جنبه قرآنى داشت. مطالبى که در این نوشتار درباره شخصیت علمى و فرهنگى آیت اللّه مطهرى بیان شد، همه نشانگر عشق و علاقه فراوان به امور علمى، فرهنگى، تبلیغى و تألیف کتاب است. تداوم این برنامه آرزویى بود که استاد پس از پیروزى انقلاب داشت. شهید آیت اللّه مفتح نقل مى‏کند: در سال گذشته در اوج مبارزات به من مى‏فرمود: «به خدا اگر امام و رهبر ما پیروز بشود، هیچ پستى من نمى‏خواهم، هیچ مقامى نمى‏خواهم، براى همین زندگى که الآن دارم، کتابخانه‏ام براى من بهترین لذت است، من همین را مى‏خواهم که بنشینم و کتاب بنویسم، بنشینم و تحقیق کنم، بنشینم از اسلام عزیز دفاع کنم، این هدف من است.»(19) پى‏نوشت‏ها: 1. پاره‏اى از خورشید، ص 359 - 360 به نقل از دکتر حسین غفارى. 2. مصلح بیدار، ج 2، ص 408. 3. همان، ج 1، ص 275. 4. پاره‏اى از خورشید، ص 51. 5. خدمات متقابل ایران و اسلام، ص 614. 6. عدل الهى، ص 111 - 113. 7. همان، ص 250. 8. ویژه نامه استاد مطهرى، حزب جمهورى اسلامى، به نقل از حضرت آیت اللّه فاضل لنکرانى، ص 203. 9. علل گرایش به مادیگرى، ص 11 - 12. 10. مصلح بیدار، ج 2، ص 277 - 278. 11. سیرى در نهج البلاغه، مقدمه کتاب. 12. مصلح بیدار، ج 1، ص 54 - 55، مصاحبه با سید محمد باقر حجتى به نقل از مجله جهاد، 18/2/1361. 13. روزنامه اطلاعات، 12/2/1360. 14. پاره از خورشید، ص 86 - 87. 15. نامه‏ها و ناگفته‏ها، ص 17. 16. عدل الهى، مقدمه کتاب. 17. صحیفه امام، ج 16، ص 242. 18. یادنامه اولین کنگره بررسى شناخت ابعاد فرهنگى، علمى استاد شهید مطهرى، ص 19. 19. روزنامه جمهورى اسلامى، 2/1359. به نقل از ویژه نامه جمهورى اسلامى مورخه 12 اردیبهشت 83.

تعداد مشاهده مقاله: 90