آواز گنجشکها

آواز گنجشکها مجید مجیدى کارگردان نام آشناى سینماى ایران و جهان در جشنواره فیلم فجر در آخرین اثر خود "آواز گنجشکان" تحسین همگان را برانگیخت به گونه‏اى که در جشنواره‏هاى برلین، چین و... او را بر صدر نشاندند و مشتاقانه شنواى حرفهایش شدند او بدرستى دریافته بود نیاز امروز مردم غرب و شرق، فارغ از هر نژاد، رنگ و آئین، معنویت و اخلاق است. مردم دنیا تشنه معنویتند او بخوبى مى‏دانست این تشنگى زایدالوصف را فقط دین محمد(ص) و فرزندان او سیراب خواهد کرد، نه استکبار جهانى. صهیونیزم بین الملل و دگراندیشان به ظاهر خودى، نیز به خوبى این حقیقت را دریافته بودند و به زعم خویش تلاش کردند چشمه جوشان معارف الهى ناب را که همانا از پنج تن آل عبا و 9 فرزند امام حسین(ع) مى‏جوشد را بخشکانند. آنان با انواع ابزارهاى فرهنگى، هنرى به میدان آمدند تا چهره پیامبر مهربانى را مُشَوَّه جلوه دهند اما مگر مى‏توان با دهان، خورشید فروزان اهل بیت را خاموش کرد! این بار مجیدى با کلام به میدان آمد و در حالیکه او را به خاطر عدم شرکتش در جشنواره فیلم دانمارک (بدلیل توهین به مقام پیامبر عزیز اسلام) مورد ملامت قرار مى‏دادند، فریاد برآورد که چرا اندیشمندان و عالمان ایران اسلامى نسبت به یک شبه روشنفکر دین‏نما سکوت کرده و هیچ نمى‏گویند؟ به چه دلیل در مقابل شبه روشنفکرى که هم نوا با دشمنان اسلام، قرآن، ائمه اطهار علیها السلام ماجراى غدیر و...را مورد حمله قرار داده، برنمى‏آشوبند همیت و غیرت او هشدارى است به نخبگان و فرهیختگان اندیشمند ایرانى که باید چون مطهرى‏ها به جنگ تفکرات الهادى و باطل وارداتى رفت تا مبادا علفهاى هرز مانع رشد جوانان دین باور این مرز و بوم شوند. آفرین به این غیرت و مرحبا به آنان که فریاد او را شنیدند و حرکت کردند. پس از این مختصر به سراغ فیلم آواز گنجشکهایش مى‏رویم تا بنگریم این فیلمساز غیرتمند با مردم جهان از چه سخن گفته است. علیرضا سربخش‏ آواز گنجشکها کارگردان: مجید مجیدى‏ نویسنده:مجید مجیدى‏ خلاصه: کریم آقا(رضا ناجى) کارگر تُرک زبان یکى از مجتمع‏هاى پرورش شترمرغ در اطراف تهران است. پسر نوجوانش قصد دارد با کمک پسران همسایه آب انبارخانه‏اشان را تخلیه و تمیز کرده و با ریختن ماهى‏هاى قرمز کسب و کارى براه اندازند. به کریم آقا خبر مى‏رسد که سمعک دختر 15 ساله‏اش هانیه به درون آب انبار افتاده است او به خانه مى‏آید و در آب انبار، آن را مى‏یابد لیکن سمعک خراب شده و باید چند ماه معطل خرید دولتى آن باشد کریم آقا که وضعیت مالى مناسبى ندارد نمى‏تواند سمعک را از بازار آزاد تهیه کند. او با نقشه پسرش حسین براى آب انبار بشدت مخالفت کرده و بارها این مخالفت را باتندى و عتاب به حسین و دوستانش متذکر شده است. روزى او به مجتمع آمده و با سهل انگاریش شتر مرغى از آنجا مى‏گریزد هر چه بدنبال آن مى‏گردند موفق به یافتنش نمى‏شوند و به دلیل همین سهل انگارى او از مجتمع اخراج مى‏شود. به ناچار در شهر با موتور سیکلتش اقدام به مسافرکشى مى‏کند. درآمد او از این راه بهتر از کارگرى است و او از این طریق مى‏تواند بخشى از هزینه‏هاى زندگى را تأمین کند. او در شهر، دروغ و ناپاکى‏ها را مى‏بیند و گویا گرد خاکسترى شهر بر روى او مى‏نشیند مسافرى به او کرایه اضافى مى‏دهد او چندان در بازگرداندن این پول تلاش نمى‏کند با این پول گوجه سبز خریدارى مى‏کند کیسه گوجه سبز سوراخ است و نیمى از آن به خیابان و در جوى آب ریخته مى‏شود. در کنار مسافرکشى گاه وسایل دست دومى چون درب، پنجره، آهن آلات پیدا کرده و در خانه انبار مى‏کند. روزى در بازار از او و چند موتورسوار دیگر خواسته مى‏شود پخچالهاى کوچکى را به مکانى انتقال دهند. به علت خرابى موتور، او از کاروان موتورسواران عقب مى‏ماند. شب هنگام یخچال را با خود به خانه مى‏آورد و فرداى آنروز، تصمیم مى‏گیرد آن را بفروشد و حتى به افرادى براى فروش یخچال مراجعه مى‏کند امّا پشیمان مى‏شود و یخچال را علیرغم نیاز مالى خانواده به صاحب اصلى‏اش بر مى‏گرداند. صاحب اصلى ضمن پرداخت پاداشى به او، از وى مى‏خواهد که در همانجا مشغول به کار شود. روز دیگر در بازگشت به خانه متوجه مى‏شود که کودکان همچنان در فکر پیاده کردن نقشه خود در خصوص آب انبار مى‏باشند با عصبانیت کلنگ خود را برداشته و وارد آب انبار مى‏شود تا همه چیز را خراب کند امّا با کمال تعجب مشاهده مى‏کند که آب انبار به خوبى تمیز و آراسته شده، و مملو از آب زلال و شفاف است. بعد از مدتى متوجه مى‏شود همسرش درب دست دوّمى که او در انبار داشته را به زن همسایه هدیه کرده است با ناراحتى به سراغ همسایه رفته و درب را از او پس مى‏گیرد به گونه‏اى که همسرش به گریه افتاده و از رفتار ناهنجار او دلتنگ مى‏شود. بعد از این ماجرا روزى که قصد دارد از انبار وسیله‏اى بردارد همه اثاثیه انبار که نامنظم بر روى هم چیده شده بود بر سرش آوار شده و به شدت مجروح مى‏شود. به گونه‏اى که عازم بیمارستان شده و سر، دست و پا بسته به خانه برمى‏گردد. او که دیگر ممرّ درآمدى ندارد و مجبور است چند هفته در خانه بسترى باشد مشاهده مى‏کند که چگونه مورد لطف و عنایت همسایگان و دوستان قرار مى‏گیرد. او مى‏بیند همسرش با خیاطى و پسرش با کارگرى چگونه هزینه خانواده را تأمین مى‏کنند. روزى حسین به همراه دوستانش ماهى‏هاى قرمزى را که از دسترنج خودشان خریدارى کرده‏اند به در خانه مى‏آورند. در اثر حادثه‏اى ظرف بزرگ حاوى ماهى‏ها سوراخ شده و ماهى‏هاى زیادى بر کف خیابان ریخته مى‏شوند. کودکان به جهت جلوگیرى از مرگ ماهى‏ها مجبور مى‏شوند آنها را در جوى آب بیندازند از آن همه ماهى تنها یکى باقى مى‏ماند که آن را داخل آب انبار مى‏اندازند این تلاش و مساعى کودکان از دید کریم آقا پنهان نمى‏ماند او مى‏بیند که چگونه کودکان براى نجات جان ماهى‏ها خود را به زحمت انداخته و آنها را به داخل جوى آب مى‏اندازند این تلاش آن چنان است که انگشتان دست برخى از کودکان از جمله حسین زخمى مى‏شود. کریم این مسائل را با تأمّل مى‏نگرد. در سکانسى کریم که اکنون حالش بهتر شده در اتاقش نظاره‏گر جست و خیز گنجشکى است که براى پیدا کردن راه فرار به این سوى و آن سو مى‏پرد. بسوى پنجره مى‏رود و آن را باز مى‏کند و سبب آزادى گنجشک را فراهم مى‏آورد. در همین اثنا کارگر مجتمع پرورش شترمرغ به سراغش مى‏آید و به وى اطلاع مى‏دهد که شترمرغ پیدا شده و او مى‏تواند به کار سابقش بازگردد. در سکانس پایانى کریم را مشاهده مى‏کنیم که قصد آمدن به داخل مجتمع را دارد شتر مرغى مشغول جست و خیز، گشودن بالها و چرخش به گرد خود است. گویا بازگشت کریم شترمرغها را به وجد و سرور آورده و آنها این حضور مجدد را به جشن و پایکوبى نشسته‏اند. نقد: "آواز گنجشکها" هفتمین فیلم بلند سینمایى 35 میلیمترى مجید مجیدى پس از فیلمهاى "بدوک، پدر، بچه‏هاى آسمان، رنگ خدا، باران، بید مجنون" مى‏باشد. به نظر مى‏رسد این فیلم متفاوت‏تر از فیلمهاى پیشین مجیدى است، این فیلم از کارگردانى قابل قبولى برخوردار مى‏باشد. رنگها به خوبى خود در تصاویر نشان مى‏دهند شاید بتوان گفت رنگى‏ترین فیلم جشنواره "آواز گنجشکها" بود مجیدى در چند فیلم اخیر خود شخصاً تهیه کنندگى آنها را بر عهده گرفته است، احتمالاً این امر سبب گردیده دست او در انجام پروژه بازتر شود و راحت‏تر پروژه‏ها را به سرانجام رساند. مجیدى براى زنده نشان دادن رنگها مشقات زیادى را متحمل شده است مثلاً زمینى را به وسعت ده هکتار گندم کاشته است لذا احساس مى‏شود که این رنگها جان و روح دارند در روستا رنگها، صدا و نور بسیار طبیعى و زنده است لنزواید وسعت دید را به خوبى به رُخ مخاطب مى‏کشد امّا در شهر در یک کنتراستى نه تنها رنگها طبیعى نیست بلکه وسعت دید در آن دیده نمى‏شود سر و صداى موتور، دود، دروغ و بى صداقتى در شهر موج مى‏زند مسافرى در تماس تلفنى خود به دروغ مى‏گوید زائر امام رضاست و یا فرد دیگرى به دروغ به کریم مى‏گوید کرایه خود را حساب کرده است رقابت و حسادت در سر بدست آوردن پول، مسافر و اشتغال به وضوح به چشم مى‏خورد، به نظر مى‏رسد معمارى و شهرسازى شهر حتى در صفات انسانى کریم تأثیرگذار است گویا گرد و غبار خاکسترى شهر بر پیکر کریم نشسته و او را به سوى آلودگى مى‏کشاند او که بدنبال روزى حلال در شهر بود دچار وسوسه‏هاى نفسانى مى‏شود گاه چند قدمى براى ارضاى آن وسوسه‏ها گام بر مى‏دارد اما گویا نیرویى مانع از آن مى‏شود که از راه حرام به نیازهاى خود پاسخ دهد، روزى مسافر پولدارى را بر تَرک موتور سوار مى‏کند به هنگام پیاده شدن اشتباهاً به جاى هزار تومان، دوهزار تومان مى‏پردازد کریم که در مى‏یابد مسافر اشتباه کرده است در ابتدا چند قدمى به دنبال او مى‏رود، اما چندان اصرار بر بازگرداندن پول حرام ندارد به سوى خانه حرکت مى‏کند به میوه فروشى مى‏رسد که بر پشت وانت گوجه سبز مى‏فروشد در ابتدا هزار تومان گوجه سبز مى‏خرد سپس به یاد هزار تومان اضافى مى‏افتد به جاى یک کیلو، دو کیلو گوجه سبز مى‏خرد اما در راه آن یک کیلویى را که با پول حرام خریدارى کرده است به علت سوراخ بودن کیسه به زمین مى‏ریزد و راهى جوى آب مى‏شود به این معنا که روزى حرام، روزى او نیست باد آورده را باد مى‏برد او نباید طعام خود را به حرام بیالاید این صحنه آن چنان زیبا و به زبان تصویر بیان شده است که قابل وصف نیست بى‏تردید ترجمه روزى حلال مجیدى به زبان هنر در ذهن بسیارى از مخاطبان تا پایان عمر باقى خواهد ماند و این چیزى است که از هنر متعهد انتظار مى‏رود، کارگردان تضاد میان روستا و شهر را به خوبى به تصویر درآورده است هیچ چیز در این دنیا بى‏حساب و کتاب نیست این انسانها هستند که دچار غفلت مى‏شوند و خدا را از یاد مى‏برند در سکانسى کریم به همراه چند موتور سوار، ی خچالهاى کوچک را حمل مى‏کند او از همه عقب‏تر است بار دیگر وسوسه مى‏شود و این بار تصمیم مى‏گیرد با فروش یخچال نیاز خود را برآورد براى فروش به چند دلال مراجعه مى‏کند خدا دست او را مى‏گیرد و پیشمان مى‏شود آنگاه که یخچال را به صاحبش بر مى‏گرداند نه تنها پاداشى دریافت مى‏کند بلکه به او پیشنهاد کار مى‏شود او در این جا مزد صداقت خود را دریافت مى‏کند. در چند سکانس کریم ضمن مسافرکشى آهن آلات قراضه و اجناس دست چندم ساختمانى را با خود به خانه مى‏آورد تا شاید با تعمیر و اصلاح آنها در جاى دیگر از آنها استفاده کند این اجناس مورد استفاده کریم قرار نمى‏گیرند گویا نقش کریم فقط نگهبانى از آنهاست این وسایل دنیوى نه تنها آرامشى براى او به همراه ندارد بلکه وى را زمین گیر نیز مى‏کنند همسرش درى را به زن همسایه مى‏بخشد وقتى کریم از این ماجرا مطلع مى‏شود با اینکه نیاز ضرورى به آن ندارد از عمل زن ناراحت شده به در خانه همسایه رفته و با ناراحتى در را از زن پس مى‏گیرد به گونه‏اى که سبب رنجش همسرش مى‏شود و او را به گریه مى‏اندازد، در ادامه ماجرا مشاهده مى‏کنیم روزى که او به گوشه حیاط مى‏رود تا وسیله‏اى بردارد ابزار و وسایل بر سر او مى‏ریزند و وى را به شدت مجروح کرده به گونه‏اى که او راهى بیمارستان مى‏شود. فیلم مجیدى یک فیلم فلسفى، چند لایه امید محور و آلایش روح است. شتر مرغ نمادى از دو وجهى بودن انسان است شتر مرغ از یک سو به واسطه شتر بودن به زمین وصل است و از سوى دیگر به خاطر داشتن پر، پرنده است و باید در آسمانها پرواز کند اما شترمرغ را نمى‏توان به تنهایى شتر و یا مرغ نامید او ترکیبى از هر دوست، انسان نیز دو وجه دارد یک وجه زمینى و این جهانى و وجه دیگر آسمانى و آن جهانى، کریم چون شتر مرغ باید سیر و سلوکى کند او در ابتدا به جستجوى تعمیر سمعک دخترش بود اما با آمدن به شهر دچار غفلت شد و او را از یاد مى‏برد. گرد آلودگى‏هاى شهر بر فطرت ساده و صادق او مى‏نشیند و براى بازگشت به فطرت پاکش است که باید با عنایت خداوند سیر و سلوکى کند و مجددا به آن فطرت پاک بازگردد شاید بتوان گفت آب انبار کثیف و آلوده کریم نمادى از درون اوست که باید پالایش شود او فطرت پاک و بى‏آلایش کودکان خود را از یاد برده است و توجه به کردار و رفتار صادقانه کودکان اطراف خود ندارد این کودکان، ساعى و کوشایند آب انبار را علیرغم مخالفتهاى کریم تمیز مى‏کنند و در آن آب زلال و شفاف مى‏ریزند کودکان در نظر دارند با ریختن ماهى در آب انبار و پرورش آنها پولدار شوند اما همه چیز همیشه بر اساس آن برنامه‏اى که ما طراحى مى‏کنیم پیش نمى‏رود، کودکان با کار کردن موفق مى‏شوند سرمایه اولیه خرید ماهى را تهیه کنند اما وقتى قصد انتقال ماهیها به آب انبار را دارند دبه حاوى ماهیها سوراخ مى‏شود و همه آنها بر کف خیابان ریخته مى‏شوند کودکان در این استیصال که آیا جان ماهیها را نجات دهند و یا در غم نقش بر آب شدن طرح خویش به سوگ نشینند. نجات ماهیها را بر مى‏گزینند و با تمام تلاش سعى مى‏کنند ماهیها را در جوى آب روان ریخته و مانع تلف شدنشان شوند، از میان دهها ماهى، ماهى بزرگ قرمزى براى آنان باقى مى‏ماند که آن را براى آب انبار نگه مى‏دارند چرا که هنوز امید باقى است نباید ناامید شد شاید آن ماهى بزرگ در آب انبار تمیز تخم گذارى کرده و بار دیگر انبوهى از ماهیها را تولید کند تلاش صادقانه کودکان از چشم کریم دور نمى‏ماند او نظاره‏گر این صحنه‏ها است و از این ماجرا درس مى‏گیرد. مجیدى استاد به تصویر کشیدن فقر زیباست، شخصیتهاى اصلى مجیدى اگر چه فقیر و حاشیه نشینند اما زیبا زندگى مى‏کنند واز این زندگى لذت مى‏برند در این نگاه فقیر بودن یک ننگ و سرطان نیست بلکه قشنگ و زیباست، حاشیه نشینها در فیلمهاى دیگر عموماً دزد و قاچاقچى به تصویر کشیده مى‏شوند اما در حاشیه نشینى فیلم مجیدى، اثرى از دزد و کلاهبردار نیست، حاشیه نشینى مجیدى حلبى آباد نیست اگر چه با مصالح مختلف خانه‏ها از زمین سر برآورده‏اند کریم در هزار توى دنیا دچار یک اکنون زدگى مى‏شود و با آمدن به شهر از فطرت روستایى خود فاصله مى‏گیرد، او به همسرش مى‏گوید که با مسافرکشى در شهر ماهیانه 600 تا 700 هزار تومان درآمد کسب مى‏کند با افزایش درآمد دخترش را از یاد مى‏برد و به جایى مى‏رسد با آنکه ریالى براى دَرِ قراضه نپرداخته آن را از زن همسایه نیازمند دریغ مى‏کند، او در گرداگرد خود آشغال و آهن پاره‏ها را جمع آورى مى‏کند و در زیر این آهن آلات مى‏ماند و مجروح مى‏شود، او مجبور مى‏شود در خانه بماند تا فرصتى براى اندیشه کردن و تفکر داشته باشد. تفکر بر آنچه گذشت و نسبت به آینده و از این میان باید حال را نیز دریابد چرا که حال زمینه ساز آینده است در زمانى که او به تفکر مى‏نشیند تلاش و کوشش‏هاى صادقانه اطرافیان به چشم او مى‏آید و او نمى‏داند نسبت به این محبتها بى‏تفاوت باشد. او باید چون کودکان به منزله گنجشکى سبکبال قادر باشد به راحتى پرواز کند نه همانند شترمرغ به زمین بچسبد و پرواز نکند، در صحنه‏اى کریم شترمرغى را مى‏بیند که بر پشت وانتى سوار است با دیدن آن به یاد فطرت خود مى‏افتد او قادر نیست چون کودکان به راحتى به فطرت خود بازگردد. کریم وقتى به این باور مى‏رسد که عالم داراى حساب و کتابى است و نباید در پى حوادث پى در پى از خالق هستى غافل شود حال که او دریافته باید چون گنجشک سبکبال بود گنجشکى که در اتاق او زندانى شده بود وسیله رهایى‏اش را فراهم مى‏آورد و چون او گنجشک را آزاد مى‏کند خبر خوشحال کننده بازگشت شترمرغ را مى‏شنود و اینکه او مى‏تواند به شغل پیشینش بازگردد. او چون شترمرغش از نقطه اکنونش فرار کرد و با طى سیر و سلوکى بازگشت. "آواز گنجشکها" فریاد بلند فطرت و بازگشت به آن است. برخى شاتهاى این فیلم بسیار زیبا و قابل توجه است مانند نماهاى شاتى که کریم به دنبال شترمرغ مى‏گردد و خود را به شکل آن درآورده است همچنین نماى پخش شدن ماهى‏هاى سرخ بر کف سیاه آسفالت و یا پولکهایى که بر روى لحاف سرمه‏اى دوخته شده که در نماى بسته وجود ستارگان در آسمان را تداعى مى‏کند و ... . جدا از نکات مثبت فراوانى که در این فیلم وجود دارد مى‏توان به برخى از نکات ضعف آن نیز اشاره کرد: از آن جمله مى‏توان به تماسهاى بدنى متعدد بازیگران با یکدیگر اشاره کرد مانند تماسهاى بدنى پدر با هانیه که پانزده ساله است و ... . دیگر آنکه در صحنه‏اى آنجا که کریم براى تنظیم آنتن تلویزیون به پشت بام رفته است به همسرش که در حیاط خانه است مى‏گوید، این بالا صفا دارد ما مى‏توانیم پشت بام بخوابیم و بچه‏ها در حیاط، زن نگاه شرمگینانه‏اى به او مى‏کند شاید مجیدى مى‏خواهد بگوید آدمهاى فقیر هم عشق دارند امّا اگر نگاه نجیب و با حیاى مجیدى این را هم نمى‏گفت بهتر بود. قصه آواز گنجشکها مانند "بچه‏هاى آسمان، باران، و بید مجنون" قصه روان و همه فهمى ندارد، باید مخاطب در خصوص مفاهیم زیرین فیلم تفکر و تعمّق نماید و قادر باشد این صحنه‏هاى به ظاهر جدا از هم را به هم مربوط و مفهوم واحدى از آن استنباط کند. نکته منفى دیگر تبلیغات شرکتهایى چون امرسان و حایر است که نباید فیلم سازى چون مجیدى مُبلّغ شرکتهاى غربى باشد. آواز گنجشکها فیلمى است که مورد توجه مخاطبان داخلى و خارجى قرار مى‏گیرد و بى‏تردید فیلمى است که در تاریخ سینماى ایران ماندگار خواهد بود.

تعداد مشاهده مقاله: 159