هشدارهاى اجتماعى 14

در بخش پیشین به حدیثى از پیامبر اعظم(ص) اشاره کردیم که سه هشدار بنیادى را یادآور شده بودند: کبر و خودبینى؛ حرص و آزمندى؛ حسد و بدخواهى. به محور اول به گونه‌اى که مجال بود پرداختیم. در این فرصت به محور دوم اشاره خواهیم کرد. حرص و آز «و اِیّاکم و الحرص فأنّ آدم حمله الحرص على ان تأکل من الشّجرة؛() و از حرص و آز دورى کنید که همین امر باعث شد آدم از درخت ممنوعه بهره گیرد (و زمینه گرفتارى خود را فراهم آورد.)» حرص یکى از صفات رذیله‌اى است که اولیاى دین نسبت به آن هشدار داده‌اند این صفت نکوهیده که از فروع قوّه شهویه انسانى است آدمى را زمینگیر مىکند و او را از پرواز بسوى آسمان فضایل باز می‌دارد. مانند پرنده‌اى که تا اراده پرواز مىکند سنگ و یا وزنه سنگین بسته شده به پاى او، او را از پرواز باز می‌دارد و در نتیجه زمینى مىشود و از آسمانى شدن محروم مىگردد. در تعریف اصطلاحى آن، علماى اخلاق چنین آورده‌اند :«صفتى است نفسانیّه که آدمى را وا می‌دارد بر جمع نمودن زاید از آنچه به آن احتیاج دارد و این صفت یکى از شعب حبّ دنیا و از جمله صفات مهلکه و اخلاق مضلّه است.»() از این تعریف کارشناسانه علماى اخلاق چند نکته در رابطه با حرص معلوم مىشود: .1 مال و ثروت و دنیا و امکانات دنیوى به اندازه احتیاج و رفع نیاز، نه تنها مذموم نیست بلکه کسب و به دست آوردن آن به ضرورت عقل و شرع لازم و واجب است. آدمى براى آن که در این دنیا زندگى کند و بتواند به امور معنوى و روحى خود برسد شایسته است تلاش کند زندگى به اندازه "کفاف" را فراهم آورد، زیرا اگر به این اندازه از مادیات و ثروت دنیا دسترسى نداشته باشد در انجام فرائض و دستورات دینى نیز موفق نخواهد بود. رسولخدا(ص) فرمود: «فلولا الخبز ما صمنا و لاصلّینا ولاادّینا فرائض ربّنا؛() اگر نان نباشد روزه و نماز و دیگر واجبات را نمىتوان انجام داد.» بنابراین تلاش در دنیا به اندازه "کفاف" نه تنها بد نیست بلکه وظیفه و تکلیف نیز هست. .2 تلاش و تکاپو براى آنچه که به آن نیاز ندارد و براى اندوخته شدن و ایثارسازى خود را به زحمت و مشقت می‌اندازد مذموم و ناپسند است که نام آن "حرص" و آزمندى است، روحیه "تکاثر" و افزون خواهى و افزونطلبى و سیرى ناپذیرى است که مورد نکوهش دین و اولیاى دین است. توقف نکردن در حد و مرز و ولع داشتن و انبار کردن مال و ثروت دنیا که عمر او هم کفاف مصرف آن را نمی‌دهد، صفتى است که اگردر جان آدمى ریشه بدواند او را از آرامش و آسایش دنیا باز داشته و همواره آدمى را ناآرام و گرفتار مىسازد. .3 اگر حبّ و دوستى دنیا سرآمد همه گناهان هست، که هست، حرص یکى از شاخصههاى حبّ دنیاست، مرحوم نراقى گوید: «این صفت خبیثه بیابانى است که از هر طرف روى بجایى نرسى، و وادیى است بى انتها، که هرچند در آن فرو روى عمق آن را نیابى، بیچاره‌اى که بر آن گرفتار شد گمراه و هلاک شد...زیرا که حریص، هرگز حرص او به جایى منتهى نمىشود و به حدّى نمی‌ایستد، اگر بیشتر اموال دنیا را جمع کند باز در فکر تحصیل باقى است.»() اگر دنیا را به نردبانى مانند سازیم که عاقبت آن را از زیر پاى انسان مىکشند هر که بالاتر رود به هنگام سقوط آسیب بیشترى مىبیند، انسان حریص کسى است که از پلههاى این نردبان با شیفتگى بالا می‌رود اما نمی‌داند که عاقبت زین نردبان افتادن است.» ثروت و دارایى دنیا باید عامل کمال باشد نه وزر و وبال. اگر به اندازه نیاز و کفاف از آن بهره گیریم کمال است و اگر از حد معمول گذشت عامل نابودى و سقوط خواهد شد. دنیا مانند آب دریاست که کشتى عمر بر روى آن در حرکت است آب اگر در زیر کشتى قرار گیرد عامل پیشروى و رسیدن به ساحل نجات است، اما اگر آب به داخل آن راه پیدا کند همین آب عامل حرکت مىشود عامل سنگینى کشتى و در نتیجه سقوط در عمق آب دریا. داستان انسان حریص داستان آن کشتى است که آب دریا به داخل آن راه یافته و کشتى و کشتى نشستگان را به کام آب فرو مىبرد. حرص در نگاه پیشوایان معصوم نکوهش حرص و ترسیم آن در کلمات پیشوایان دینى به گونه‌اى روشن و گویا مطرح مىشده است، اندکى تأمل و تفکر در این کلمات کافى است که آدمى را از خواب غفلت بیدار ساخته و او را به نگاه درست و واقع بینانه از دنیا رهنمون گرداند. رسولخدا(ص) فرمودند: «هرگاه از براى فرزند آدم دو رودخانه طلا باشد، باز رودخانه سوم را مىطلبد و اندرون او را هیچ چیز پر نمىکند مگر خاک.»() امام باقر(ع) فرمود: «مثل الحریص على الدّنیا مثل دودة القزّ: کلّما ازدادت من القزّ على نفسها لفّاً کان ابعدلها من الخروج، حتّى تموت غمّا؛()حکایت آزمند به دنیا، داستان کرم ابریشم است که هرچه بیشتر ابریشم بر خود مىتند، با بیرون آمدن از پیله بیشتر فاصله مىگیرد تا آن که سرانجام دق مرگ مىشود.» امام صادق(ع) فرمود: «منهومان لایشبعان: منهوم علمٍ و منهوم دنیا؛() دو آزمندند که هرگز سیر نمىشوند: آزمند دانش و آزمند دنیا.» ریشهیابى حرص در فرهنگ دین به عوامل پدید آمدن صفت نکوهیده حرص اشارات لطیفى شده است اگر انسان این ریشهها را تحلیل کند به این نتیجه خواهد رسید که انسان حریص مشکل اساسى و بنیادیش به جهان بینى و نگاه و تفسیر او از عالم هستى و فلسفه خلقت بر مىگردد. این نگاه کج و نادرست شاکله روحى او را به گونه‌اى مىسازد که به اسباب و عوامل عالم هستى و حتى به خداى رازق و حکیم هم بدبین و بدگمان مىشود. به همین جهت در برخى از روایات حرص به عنوان یکى از آسیبهاى دین بشمار آمده است.() رسولخدا(ص) به امام على(ع) فرمود: «اعلم یا على انّ الحبن و البخل و الحرص غریزةٌ واحدةٌ یجمعها سوء الظّن؛() اى على! بدان که ترسویى و بخل و آزمندى یک سرشتند و ریشه آنها بدگمانى (به خدا) است.» على(ع) فرمود :«على الشک وقلّة الثّقة باللّه منى الحرص و الشّح؛() بناى آزمندى و بخل شدید بر شک و کم اعتمادى به خدا استوار است.» و نیز فرمود: «شدّة الحرص من قوّة الشّره و ضعف الدّین؛() آزمندى زیاد ناشى از نیروى سیرى ناپذیرى و سستى دین است.» آزمندى شایسته گرچه از واژه "حرص" بیشتر معناى مذموم و نکوهیده آن به ذهن تبادر مىکند اما در قرآن و روایات به مواردى از حرص مثبت و پسندیده نیز اشاره شده است که یادآورى آن بى فایده نخواهد بود. مواردى که حرص در آن از صفات رذیله نیست و جزء صفات پسندیده و فضیلت بشمار می‌رود از این قرار است: 1ـ هدایت گرى خداوند به پیامبرش مىفرماید: .1 «و ما اکثر النّاس و لو حرصت بمؤمنین؛() بسیارى از مردمان ایمان نمی‌آورند هرچند نسبت به آنان اصرار و حرص داشته باشى.» .2 «و ان تحرص على هداهم فأنّ اللّه لایهدى من یضلّ؛() هر قدر بر هدایت آنها حریص باشى (سودى ندارد چرا که) خداوند کسى را که (بر اثر اعمالش) گمراه ساخت هدایت نمىکند.» .3 «لقد جائکم رسولٌ من انفسکم عزیزٌ علیه ما عنتّم حریصٌ علیکم بالمؤمنین روفٌ رحیم؛() به یقین رسولى از خود شما به سویتان آمد که رنجهاى شما بر او سخت است و اصرار بر هدایت شما دارد و نسبت به مؤمنان رؤوف و مهربان است.» 2ـ عدالت گسترى اصرار بر گسترش عدالت و پافشارى و حرص داشتن بر اجراى آن در محیط خانواده و جامعه از مواردى است که پسندیده و مورد حمایت دین است، قرآن در رابطه با اجراى عدالت در رابطه با مردانى که تعدد زوجه دارند مىفرماید :«و لن نستطیعوا ان تعدلوا بین النّساء و لوحرصتم؛() شما هرگز نمىتوانید(از نظر عاطفى و محبت قلبى) در میان زنان عدالت برقرار کنید هرچند کوشش نمایید.» یعنى مردى که داراى چند همسر است شاید از نظر عدالت ظاهرى مانند تقسیم زمان و تنظیم برنامه خانوادگى، پوشش و لباس، خورد و خوراک و مانند آن بتواند عدالت را انجام دهد لکن از لحاظ میل و محبت قلبى این کار آسان نیست و بلکه امرى غیر قابل عمل است. البته این نوع از عدم عدالت شاید اختیارى هم نباشد و نکوهشى هم نخواهد داشت. 3ـ دانش اندوزى حرص در طلب دانش و افزایش آن امرى پسندیده و مورد تشویق اولیاى دین است امام صادق(ع) فرمود: «المؤمن له قوّةٌ فى دین...و حرصٌ فى فقه؛() مؤمن در دین خود نیرومند است و در فهم دین آزمند.» 4ـ رقابت مثبت در امور خیر پیشگام بودن و جلودارى کردن امرى شایسته است، حرص در این گونه امور هم حرصى پسندیده است. امام باقر(ع) فرمود: «لاحرص کالمنافسة فى الدّرجات؛() هیچ حرصى چون رقابت براى رسیدن به درجات (عالى) نیست.» 5 ـ حرص بر انجام واجبات امام على(ع) فرمود: «ان کنت حریصاً على استیفاء طلب المضمون لک، فکن حریصاً على اداءٍ المفروض علیک؛() تو براى به چنگ آوردن آنچه رسیدنش به تو ضمانت شده است (روزى) حرص می‌زنى، در انجام آنچه بر تو واجب شده است نیز حریص باش.» از آنچه اشارت شد معلوم گردید حرص به جهت متعلق خودش تقسیم به بد و خوب و رذیلت و فضیلت مىگردد: حرص نسبت به دنیا و حب دنیا و اندوخته سازى ثروت دنیا مذموم است. اما حرص نسبت به دانش اندوزى، دانش افزایى، هدایت گرى، مسابقه در خیرات، انجام واجبات و مانند آن نه تنها مذموم نیست، بلکه وظیفه ایمانى و نشانه پرهیزگارى و کمال ایمان است. قناعت در برابر حرص دانشمدان اخلاق و آموزههاى دینى صفت "قناعت" را ضد صفت حرص قرار داده‌اند و در تفسیر و ترسیم آن گفته‌اند: «قناعت، حالتى است از براى نفس، که باعث اکتفا کردن آدمى است به قدر حاجت و ضرورت و زحمت نکشیدن در فضول از مال.»() کاسه چشم حریصان پر نشد تا صدف قانع نشد پُر در نشد حیات طیّبه و زندگى گوارا زندگى گوارا و "حیات طیّبه" در گرو قناعت است، آن که بر مرکب قناعت سوار شد به سلامتى به سر منزل مقصود رسید، قناعت مرکب راهوارى است که آدمى را از فراز و نشیبهاى زندگى به شایستگى عبور می‌دهد و وسیله‌اى است که سعادت ابدى را براى آدمى تضمین مىنماید. به قناعت کسى که شاد بود تا بود محتشم نهاد بود وانکه با آرزو کند خویشى افتد از خواجگى به درویشى از امام على(ع) پرسیدند مقصود از "حیات طیّبه" اى که قرآن مطرح کرده چیست؟ فرمود :«قناعت».() از این رو شایسته است انسان مؤمن و خدا باور کشتى دریاى وجودش را از طوفانهاى حرص به ساحل امن بکشاند تا به آرامش و آسایش دست یابد. در روایات دینى و آموزههاى تربیتى در این رابطه به اشارات لطیف و راهنمایىهاى ظریفى بر مىخوریم که به چند حدیث به عنوان نمونه و مشتى از خروار بسنده مىکنیم: امام صادق(ع) فرمود: «حرم الحریص خصلتین و لزمته خصلتان حرم القناعة فافتقد الرّاحة، وحرم الرّضا فافتقد الیقین؛() آزمند از دو خصلت محروم شده و در نتیجه دو خصلت همراه او نشده‌اند، از قناعت محروم است و در نیتجه آسایش را از دست داده است. از رضایت محروم است و در نتیجه یقین را از کف داده است.» امام على(ع) فرمود: «انتقم من حرصک بالقنوع کما تنتقم من عدوّک بالقصاص؛() از حرص خود با قناعت، انتقام بگیر، همچنان که از دشمنت با تقاص، انتقام مىگیرى.» گویا صفت خبیثه حرص دشمنى است که به سرزمین جان و روح تو حمله ورشده و فضائل نفسانى تو را غارت مىکند و مرزهاى فضیلت را درهم مىشکند باید با سپر قناعت در برابر هجوم او به ایستى و او را با مقاومت و پایدارى از حوزه جان درونت بیرون سازى، و اگر مقاومت و ایستادگى کرد از او انتقام بگیرى، انتقام آن است که فرشته قناعت را وارد سرزمین جانت کنى تا دیو حرص پا به فرار بگذارد و بدان که (دیو چو بیرون رود فرشته درآید). امام باقر(ع) فرمود: «انزل ساحة القناعة بأتّقاء الحرص و ادفع عظیم الحرص بایثار القناعة؛() با پرهیز از حرص، در آستان قناعت بار افکن، و با برگزیدن قناعت، کوه حرص را پس بزن.» امام على(ع) فرمود: «لن توجد القناعة حتى یفقد الحرص؛() تا حرص گم نشود، قناعت هرگز پیدا نشود.» این بود نگاهى گذرا به هشدارى دیگر از هشدارهاى اجتماعى اگر ساحت اجتماع از این صفت ناپسند پاک گردد، مردم نسبت به زرق و برق دنیا و مال و ثروت آن برخورد سالم و به اندازه نیاز داشته باشند. همگان به حق خود قانع باشند و از آز و حرص و جمع آورى و شمارش مال و منال خویش به عنوان یک خوى ضد انسانى دست بردارند، مدینه فاضله و زندگى پاک و پاکیزه رخ مىنماید، و اضطرابها و دغدغهها و ناآرامىها و جنگ اعصاب و درگیرىهاى خانوادگى و اجتماعى رخت برمىبندد. این که اسلام نسبت به حرص و حریص بودن نکوهش کرده و آن را مانند گرگى می‌داند که به گلّه دین و دینداران حمله ور شده و همه چیز را به نابودى مىکشاند، به این جهت است که آدم حریص نه طعم زندگى مادى را مىچشد و نه در حال و هواى زندگى معنوى قرار مىگیرد، همواره به افزایش مال و ثروت می‌اندیشد و از اندیشیدن در مؤلّفههاى زندگى سعادتمندانه به دور است.  پىنوشتها:ـــــــــــــــــــــــ . نهج الفصاحة. . معراج السعادة، نراقى، انتشارات هجرت، ص .364 . سفینة البحار (هشت جلدى) ج 2، ص .549 . معراج السعادة، ص .365 . همان مدرک، ص .364 . میزان الحکمه، رى شهرى، ج 3، ص .21 . همان، ص .24 . اصول کافى، ج 2، ص .307 . میزان الحکمة، ج 3، ص .26 . همان. . همان. . سوره یوسف، آیه .103 . سوره نحل، آیه .37 . سوره توبه، آیه .128 . سوره نساء، آیه .129 . میزان الحکمه، ج 3، ص .27 . همان. . همان. . معراج السعادة، ص .364 . میزان الحکمة، ج 9، ص .578 . همان. . همان، ج 9، ص .586 . همان، ص .582 . همان.

تعداد مشاهده مقاله: 118