اصلاح الگوى مصرف و هدفمند کردن یارانهها

همزمان با آغاز سال جدید، رهبر معظم انقلاب آیت اللّه العظمى خامنه‌اى سال 88 را سال اصلاح الگوى مصرف اعلام فرمودند که این ابتکار ضرورى در ساختار اقتصاد کشور نقش تعیین کننده دارد. همانگونه که در تنظیم معیشت توده مردم از تأثیر انکارناپذیرى برخوردار است. در همین حال طرح هدفمند کردن یارانهها در لایحه بودجه 88 از سوى دولت تقدیم مجلس شوراى اسلامى گردید که هر چند بنا به مصلحت اندیشى و ملاحظات نمایندگان در بودجه سال 88 ادغام نگردید ولى همچنان در دستور کمیسیون ویژه و رایزنى نمایندگان و کارشناسان قرار دارد که انتظار است در برنامه پنجم توسعه لحاظ شود و ایده هدفمند کردن یارانهها که سالها مورد توجه دولتها و مجالس پیشین بوده و شجاعت اقدام آن را نداشتند در این دولت و مجلس بزودى عملیاتى شود. همانگونه که سهمیه بندى بنزین که بخشى از اصلاح الگوى مصرف است در همین دولت و مجلس به اجرا درآمد که در صورت ادامه آن مىتواند از هدر رفتن این سرمایه ملى جلوگیرى کند. از آنرو که این مسئله علاوه بر مدیریت اقتصادى کشور که با حمایت عدالت اجتماعى سرو کار دارد، در شرع مقدّس و تعالیم دینى از جایگاه ویژه‌اى برخوردار است، نخست به توصیههاى دینى در این مسئله و منع از اسراف و تبذیر نگاهى بیفکنیم و آنگاه مسئله هدفمند کردن یارانهها و اصلاح الگوى مصرف را با توجه به واقعیتهاى اجتماعى مورد بحث قرار دهیم. در منابع دینى ما، قرآن و حدیث و سیره مبارکه پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت عصمت علیهم السلام به شیوه بهره‌ورى از نعمتها و تضییع نکردن آنها بصورت گسترده تأکید و توصیه شده است که توجه به بخشى از آن در این مجال ضرورى است. از جمله قرآن کریم به موضوع اسراف و تبذیر پرداخته و از آن نهى کرده و آنرا عمل شیطانى نامیده است. همانگونه که استفاده از خوراک پاک را توصیه نموده، از تعدى و تجاوز نهى فرموده است: به عنوان نمونه: «کلوا من طیّبات مارزقناکم ولاتطغوا فیه فیحلّ علیکم غضبى؛از غذاهاى پاک که به شما روزى داده‌ایم بخورید و از حدّ آن فراتر نروید که مستوجب غضب خداوند گردید.»(سوره طه، آیه )81. و در آیه دیگر به خوردن و آشامیدن که نیاز طبیعى انسان است فرمان داده از اسرافکارى نهى فرموده است: «یا بنى آدم خذوا زینتکم عند کلّ مسجد و کلوا و اشربوا و لا تسرفوا انه لا یحبّ المسرفین؛اى فرزندان آدم براى هر مسجد (و محل عبادت) که وارد مىشوید از زیور خود برگیرید و بخورید و بیاشامید ولى اسراف نکنید که خداوند اسرافکاران را دوست ندارد.»(سوره اعراف، آیه )31. و در ادامه همین آیه کریمه به ردّ و انکار منطق و عمل کسانى که از نعمتهاى خداوندى استفاده نمىکنند و با شیوه ریاضت گرایى خود آن را تحریم مىنمایند پرداخته و مىفرماید: «قل من حرّم زینة اللّه التى اخرج لعباده و الطیبات من الرزق، قل هى للذین آمنوا فى الحیاة الدنیا، خالصة یوم القیامة...؛ بگو چه کسى زیورهایى که خداوند براى بندگان خود آفریده و غذاهاى پاکیزه را حرام کرده است؟! بگو اینها در دنیا براى کسانى است که ایمان آورده‌اند (هر چند دیگران نیز از آن استفاده مىکنند) ولى در آخرت ویژه مؤمنان است.» (سوره اعراف، آیه )31 در قرآن کریم آیات دیگرى هست، با این محتوا و مضمون که خداوند نعمتهاى روى زمین را براى بندگان خود پدید آورده که از آن بهره گیرند. هرچند گروههایى راه افراط و تفریط پیموده‌اند. گروهى به اسراف و پرخورى روآورده و به تضییع این نعمتها پرداخته و گروهى دیگر به پندار غلط خود آن را تحریم کرده و به ریاضتهاى نامعقول یا نامشروع رو آورده‌اند همانند متصوفه که نمونه عملکرد افراطى آنها در تاریخ این فرقه ضبط شده است و حتى با ائمه اطهار بر سر این مسائل به جدال و مناظره مىنشسته‌اند. بارى سخن از افراط و تفریط و اسراف و تبذیر و امساک و تقتیر یعنى خروج از حد اعتدال و تفصیل آن موضوع اصلى این مقال نیست. هدف اصلى بحث صرفه جویى در مصرف و پرهیز از اسراف و تبذیر و هدر دادن نعمتهاى خدا است. همان چیزى که در آیات آن را ملاحظه کردیم. به موجب این آیات که با روایات اهلبیت نیز تفسیر و تأیید مىشود دقت در مصرف و کنترل لازم در چگونگى آن به عنوان یک اصل مطرح گردیده است اکنون به پاره‌اى از روایات این باب نیز بنگریم: در کافى و تفسیر عیاشى آمده است که امام صادق(ع) خطاب به مردى فرمود: «اتق اللّه و لاتسرف ولاتقتروکن بین ذلکقواما.انّ التبذیر من الاسراف قال اللّه تعالى و لا تبذّر تبذیراً؛ از خدا بترس و اسراف نکن و در خرج کردن بخل نورز بلکه میان این دو راه استوار و اعتدال را برگزین، چه تبذیر از اسراف کارى است.خداى متعال مىفرماید: تبذیر و ولخرجى نکن.» (تفسیر صافى، ذیل آیه شریفه) در روایت دیگر است که پیامبر اکرم(ص) یکى از یاران به نام سعد را دیدند که وضو مىگرفت. به او فرمود: این اسراف کارى است اى سعد! سعد گفت: مگر در وضو گرفتن هم اسراف وجود دارد؟ فرمود: بلى حتى اگر در کنار نهر جارى باشى. و زیاده مصرف کنى، این اسرافکارى است.(همان مدرک) و نیز از امام صادق(ع) معنى آیه: «ولاتبذر تبذیراً» را پرسیدند، حضرت فرمود: «من انفق شیئا فى غیر طاعة اللّه فهو مبذر و من انفق فى سبیل اللّه فهو مقتصد؛ کسى که چیزى را در غیر طاعت خداوند خرج کند تبذیر کرده و کسى که در راه خدا خرج کند راه اعتدال پیموده است.» (همان) و نیز از آن حضرت پرسیدند: آیا در راه حلال نیز تبذیر وجود دارد؟ فرمود: آرى. و نیز در روایت آمده که امام صادق(ع) خرما طلب کرد. یکى از حاضران خورد و هسته خرما را به دور افکند. امام فرمود :«این کار را نکن که این کار از مصادیق تبذیر است و خداوند فساد را دوست ندارد.»(همان) پیام روایات در الگوى مصرف از این روایات نکات جالب توجهى بدست می‌آید: اسراف کردن در آب حتى براى وضو گرفتن پسندیده نیست. حتى اگر در کنار نهرى باشد. یعنى مسئله کم بود آب نیست، بلکه رعایت الگوى مصرف حتى با فراوانى آب مدّ نظر قرار دارد. مسئله این است که یک مسلمان باید بداند و عادت کند آب را هدر ندهد حتى اگر آب فراوان باشد. بدیهى است که مصرف کردن آب در شرائطى که کمبود آب باشد و تضییع و هدر دادن آن موجب محرومیت دیگران باشد ناپسندتر و گاه حرام است زیرا مسلمان باید به گونه‌اى عمل کند که از مواهب طبیعت همه بندگان بهرهگیرند نه با مصرف گرائى دیگران را محروم کند. مورد دیگر روایات، دور افکندن هسته خرما است در حالى که هسته خرما مىتواند بذر یک درخت باشد و گاه خوراک براى گرسنگان. در چنین حالتى دور افکندن هسته خرما نوعى فساد است و خداوند فساد را دوست ندارد در اینجا نیز هسته خرما مثال است و هر مورد دیگرى از مواد غذائى یا کشاورزى را شامل مىشود. همچنین روایات نوع خرج کردن مال را بیان کرده که نباید در راه معصیت و گناه باشد که یکى از مصادیق اسراف و تبذیر و عمل شیطانى است. در حالیکه مصرف مال در راه خیر و خدمت رسانى از مصادیق اعتدال و اقتصاد به شمار می‌آید. بنابراین یک مسلمان مىبایست مصارف مالى خود را به دقت بنگرد و مال را در مسیر صحیح خرج کند. مشکل اصلى کمبود نیست بلکه بى عدالتى و بد مصرف کردن است با توجه به موارد یاد شده که بخش کوچکى از تعالیم اسلامى در باب صرفه جویى و مصرف صحیح و تقدیر معیشت و هزینه مال و استفاده از مواهب الهى است به ما می‌آموزد که در کلیه موارد زندگى از آب و نان گرفته تا سوخت و برق و گاز و غیره الگوى مصرف را اصلاح کنیم. نکته مهم در این است که در جهانى که آدمیان زندگى مىکنند آفریدگار جهان و انسان، بالفعل و بالقوه همه امکانات را قرار داده و اگر از این امکانات و استعدادها به درستى استفاده شود در هیچ نقطه‌اى از کره خاک محروم و گرسنه‌اى وجود نخواهد داشت. فقر و تبعیض از آنجا پدید می‌آید که نعمتهاى روى زمین و ذخائر درون زمین از یک سو غیر عادلانه توزیع مىشود و از سوى دیگر بى مورد هدر می‌رود که این دو در بحث عدالت اجتماعى مىبایست مورد توجه قرار گیرد. در اینجا بى تناسب نیست به بخشى از موارد اسراف و تبذیر در کشورمان بنگریم تا عامل نابسامانىهاى اقتصادى در بخش تولید و مصرف بازشناخته شود و آنگاه ضرورت جدى گرفتن اصلاح الگوى مصرف و هدفمند کردن یارانهها بهتر ملموس خواهد شد و اینکه مىبایست براى عدالت اجتماعى به یک تحوّل جدى و گسترده رو آوریم و اقتصاد خود را بازسازى کنیم که مشکل اصلى ما کمبود نیست بلکه بد مصرف کردن و سامانه درست نداشتن است. کشور ایران که در یکى از مناطق زرخیز جهان و در شرائط جغرافیایى حساس و آب و هواى معتدل قرار دارد، به ضمیمه استعدادهاى برتر انسانى مىتواند الگوئى شایسته براى دیگر مردم جهان باشد به شرط آنکه اصول عدالت و تولید و مصرف در مدیریت کشور مورد توجه قرار گیرد و اجرایى شود. مدیریت آب و نان یکى از مسائل ما کمبود آب است که گاه با خشکسالى نیز همراه شده و تبعات نامطلوبى ببار می‌آورد ولى هرگاه مسئله آب را به درستى مدیریت کنیم خواهیم توانست در رفع این مشکل پیروز آییم. منابع آبى در سراسر کشور اسلامى ما وجود دارد که اگر با سیاستهاى علمى و عملى مدیریت شود و با ایجاد سد و آبخیزدارى این آبها مهار و هدایت گردد دیگر کمبود آب رنج دهنده نخواهد بود. در مسئله کشاورزى روشهاى سنتى پاسخگو نیست و مىبایست از روشهاى مدرن بارانى و قطره‌اى بهره گرفت آنگاه خواهیم دید بهره ورى از آب به ده برابر وضع موجود ارتقا خواهد یافت. سرمایه گذارى در این پروژه از اهم وظائف جهاد کشاورزى و مدیریت آب است. اصلاح الگوى مصرف آب یک بخش آن به مدیران آب و کشاورزى و صنعت مربوط مىشود و بخش دیگر آن به صرفهجوئى که وظیفه آحاد مردم است که این عطیه بزرگ الهى و مایه حیات را هدر ندهند. این در حالى است که مىبینیم مردم ما در مصرف آب خصوصاً در آب تصفیه شده مخصوص شرب توجه به این صرفه جویى ندارند و آب آشامیدنى را که با هزینههاى سنگین فراهم شده در مواردى چون شستشوى ماشین و حیات و مغازه و ساخت و ساز و غیره هدر می‌دهند در حالیکه شهرداریها مىبایست جواز ساختمان را مشروط به فراهم کردن تانکر آب ساختمانى کنند و اجازه ندهند آب شرب در کار بنایى و ساختمان سازى صرف شود. موارد از این قبیل فراوان است . به مردم باید آموخت که شیر آب را در مصارف زندگى چون آبدارخانه و آشپزخانه و حتى غسل و وضو و لباسشوئى آنگونه رها نسازند که آب بدون مصرف صحیح به فاضلاب سرازیر شود در حالیکه صدها روستا در مناطق کشور هستند که آب آشامیدنى آنها با تانکر حمل مىشود و از کمبود آب رنج مىبرند. در مسئله آب سخن فراوان است که در اینجا به پاره‌اى موارد اشاره شد. مسئله نان بیش از این مشکل دارد. در حالیکه آرد دولتى به قیمت کیلویى 75 ریال به نانوایى داده مىشود. و این مبلغ تنها کرایه حمل و نقل است نه ارزش آرد و هر کیلو آرد دست کم براى دولت پنج هزار ریال تمام مىشود که به مصرف کننده به 75 ریال داده مىشود و این همان یارانه‌اى است که سالانه براى ایرانیان پرداخته مىشود. چهار هزار میلیارد تومان رقم کوچکى نیست که براى یارانه نان در بودجه سالانه لحاظ مىشود. این در حالى است که یک سوم نان و میلیونها تن نان عرضه شده مانند ضایعات دیگر دور ریخته مىشود که این کفران نعمت و از مصادیق بارز اسراف و تبذیر و خسارت عظیمى است که متأسفانه همه سال اتفاق می‌افتد در حالى که در حال حاضر به دلیل خشکسالى ما از خارج گندم وارد مىکنیم و بهاى کلان آن را و یارانه‌اش را مىپردازیم...خوب، راه چاره چیست؟ راه چاره مدیریت نان و تدبیر وزارت بازرگانى و غله در این میدان است. که از یکسو به پخت نان بستگى دارد که باید نظارت شود و از عرضه نان نامرغوب و خمیر و سوخته جلوگیرى شود. به نانوایىها آرد داده مىشود که نان مرغوب عرضه کنند نه اینکه بخشى از آرد دولتى را به قیمت آزاد بفروشند و بخش دیگر را در فرایند تولید ضایع کنند! اینجا یک مدیریت قوى و قاطع و جدى لازم است که بر تولید و عرضه نان نظارت کند. از سوى دیگر، مصارف خانگى است که متأسفانه الگوى درستى ندارد. در بیشتر خانهها نیمى از نان خریدارى شده هدر می‌رود یا به دلیل پخت بد و نا مناسب و یا به دلیل سوء مصرف در خانهها. کمتر خانه‌اى است که هر هفته یک کیسه پلاستیک نان خشک یا کپک زده دورریخته نشود و با کفران نعمت در ردیف اشیاء دور ریز درنیاید. در حالیکه اگر نان با پخت مطلوب عرضه گردد و مردم در مصرف دقت کنند مصرف گندم به نیمى از آنچه که هست کاهش خواهد یافت. نکته دیگر ارزان بودن نان است که امروزه در حقیقت رایگان داده مىشود. وقتى نان ارزان باشد و پخت آن نامطلوب، دور ریختن آن طبیعى است که براى این مشکل باید چاره اندیشى کرد چه از نظر تولید و پخت آن و چه از نظر مصرف خانهها و رستورانها و غیره. در این میان فرهنگ سازى و آگاهى دادن به مردم نقش اساسى دارد که رسانهها و مبلغان و نویسندگان باید عهده دار آن شوند. روایات و مصرف نان روایات ما در این باب گنجینه ارزشمندى است که در صدر مقال به پاره‌اى از آن اشاره شد در اینجا به یک روایت دیگر از سیره مبارکه حضرت امام حسین(ع) در باب نان و مصرف آن بنگریم. روزى آن حضرت از کوچه‌اى عبور مىکردند. قطعه نانى بر زمین افتاده بود حضرت آنرا برداشت و به دست غلامش داد که آن را نگهدارى کند. ساعتى گذشت و امام از غلام خود خواست که آن قطعه نان را بیاورد. غلام گفت: آن را خوردم. حضرت فرمود اگر نمىخوردى آن را با آب شستشو مىکردم و مىخوردم. این روایت را مقایسه کنید با آنچه در مصرف نان در جامعه مىگذرد آنگاه ببینید جزاى این کفران نعمت آیا نباید محرومیت از نعمت باشد؟ که قرآن فرمود: «لان شکرتم لازیدنّکم ولان کفرتم انّ عذابى لشدید». تضییع نعمتها از قبیل نان، برنج، گوشت و سایر مواد غذائى متأسفانه در زندگى روزمرّه ما عادى شده است و توجه نداریم که این عمل مسرفانه به بیان امام صادق در روایت پیشین از مصادیق افساد است. این اسرافکارى را در خانهها، رستورانها، تالارهاى مجالس عقد و عروسى و عزا و حتى افطارىها و مجالس دینى مىبینیم که غذاها در بشقابها مىماند و در کیسههاى زباله ریخته مىشود در حالیکه گرسنگانى هستند که در محلات فقیر نشین شهر و روستا به لقمه‌اى از آن نیاز دارند و در ماه یک کیلو برنج و گوشت نمىتوانند به خانه خود ببرند مجازات این اسراف و تبذیر چیست؟ همان زوال نعمت و خراب شدن وضع کشاورزى و دامدارى و گرانى ارزاق عمومى است که ملاحظه مىکنیم... موارد دیگرى از لجام گسیختگى مصرف در سایر امور زندگى و مایحتاج عمومى وجود دارد از قبیل برق، گاز، بنزین، تلفن و لباس و خرج و برجها و همایشها و سفرهاى خارجى و غیره که پرداختن به آنها و ارائه آمار اسرافکارى و مصرف بى رویه در آنها را به مقال دیگرى موکوم مىکنیم که اصلاح الگوى مصرف را فورى و ضرورى مىسازد و رهبرى مآل اندیش نظام را بر آن داشته که مسؤولین امر را توجه دهند، این مسؤولیت سخت متوجه دستگاههاى دولتى است و سپس عموم مردم و هم فرهنگ سازى مىخواهد و هم برنامه‌ریزى و کنترل و نظارت که امید است از شعار و لفّاظى فراتر رفته و به مرحله عمل درآید. آنگاه خواهیم دید چه تحوّلى در کشور پدید خواهد آمد تحوّلى که مىتواند براى دیگر کشورها الگو و سرمشق باشد. و اعتقاد ما بر این است که این کار شدنى است و عزم جدى و پشتکار لازم را مىطلبد که خوشبختانه همه دستگاهها فرمان رهبرى نظام را دریافت کرده و در ساز و کار برنامه ریزى هستند و براى همه آنها و عموم مردممان آرزوى موفقیت در همه عرصهها را داریم «این بحث با توجه به لایحه دولت و هدفمند کردن یارانهها و تصمیمات مجلس شوراى اسلامى ادامه دارد.» 

تعداد مشاهده مقاله: 94