روزه ؛ روزگار پیوستن به اصل خویش آخرین قسمت

روزه، روزگار پیوستن به اصل خویش‏ آخرین قسمت‏ مزایاى روزه‏ روزه پیکارى است درونى براى آماده شدن در پیکارهاى سخت بیرونى، رمضان کلاس درس است، معلمانش پیامبران خدا، کتابش قرآن و درسش آموختن تشنگى تا در محرم از پایمان نیندازند، رمضان یک اردوگاه است، سربازانش عموم مردم و افسرانش بهترین عبادت کنندگان. ماه سخن گفتن با خدا و بیدار شدن و بیدار کردن و مهیا شدن است در این ایام مبارک خوردن انکار مى‏شود تا به اصل وصل گردیم. اگر بخواهیم محاسن و فواید روزه و روزه دارى را بر شماریم و به هر کدام اشارتى کنیم، واقعاً ملاحظه مى‏گردد این برکت در ابعاد گوناگونى براى آدم روزه‏دار ارمغان‏هاى ارزنده‏اى به همراه مى‏آورد. اینک به چند محور مى‏پردازیم: 1- فرصت مناسب‏ وقتى از تربیت روح و حالات درونى انسان سخن مى‏گوییم به ابزارى نیاز داریم، فضایى نیز براى تحقق این امر لازم است. روزه این امکان را فراهم مى‏سازد که خودسازى را تمرین کند و ویژگى بارز انسانیت را در خود احیاء و شکوفا سازد. در این ایام کشتى متلاطم روح انسانى به ساحل آرامش مى‏رسد و فرصت ارزنده‏اى است که آدمى در این کرانه معنوى قلب خویش را به ملکوت پیوند زند. در ماه رمضان ما مى‏توانیم این ماده خام را که در وجودمان داریم به محصولات مولّد و مفیدترى تبدیل کنیم، همچنین یک نوع مراقبت افزون‏ترى بر چنین ساخت و سازى داریم. 2- زمینه‏اى براى اخلاق نیکو و فضایل آسمانى‏ روزه همچون محلولى از املاح نقره است که شیشه عکاسى دل را به آن آغشته مى‏سازند تا تصاویر زیبایى از محاسن ملکوتى روى آن نقش بندد، چون روزه تاریکى‏هاى روح و ظلمت‏هاى دل را زایل مى‏سازد، قلب آدمى نور حقیقت را جلب مى‏کند، در واقع روزه چون ذره‏بینى است که موجب تمرکز و توجه نور راستى و درستى مى‏گردد البته نور معنویت محدودیتى ندارد و همه جا هست امّا در جاهایى تابش افزون‏ترى دارد که یک زمینه مساعد و شرایط کافى به وجود آید. روزه به این اکتفا نمى‏کند که صرفاً آن نور را به سوى قلب رهنمون سازد بلکه دقت مى‏نماید که اولاً مبادا این نور کم رنگ گردد و ثانیاً اجازه نمى‏دهد ظلمت هایى که شیاطین انسى و جنى تولید مى‏کنند این پرتو افشانى را تحت الشعاع قرار دهند به همین دلیل رسول اکرم(ص) روزه را به یک سپر تشبیه کرده‏اند. به برکت این ویژگى روزه دار مراقب است از راه حق منحرف نگردد و از کژى‏هاى زبانى، رفتارى و کردارى پرهیز مى‏کند و با زبان حال خویش مى‏گوید این نفس اماره مى‏خواهد چنین پاسبان قوى را که وجودم را تحت نظارت گرفته و این نگهبان مفید و مهربان را که قواى رذیلت و نکوهش شده را به زندان افکند از بین ببرد امّا دستش کوتاه است و به برکت معنویت روزه قادر نیست مرا از صراط حق منحرف کند، راستى مهار نمودن این نفس سرکش بسیار مشکل است و از این روى است که پیامبر اکرم(ص) جهاد با نفس را جهاد اکبر و جهاد با دشمن را جهاد اصغر دانسته‏اند. روزه یک توفیق بزرگى است که چنین عمل مشقت زایى را براى ما آسان و ساده مى‏نماید و بوستانى از خوبى‏ها را در اختیارمان مى‏گذارد دل، قلب، روح و جان آدمى کانونى شریف و حساس است و آفریدگار هستى عرش خویش را دل مؤمنان قرار داده است. ولى گاهى این گوهر وجود آدمى دچار هیجان‏هاى منفى و تشویش‏ها و اضطراب‏هاى بیهوده مى‏گردد، از جمله داروهاى شفابخش این تلاطم‏هاى روحى روزه است که تمایلات را کنترل و تعدیل مى‏نماید. 3- صیقل قلب، صفاى روح‏ منظره ى بوستانى با صفا که روح را طراوت و جان را لذت مى‏بخشد، هر چند زیبا و روح نواز باشد، آن کسى که عینک تیره بر دیده نهاده، نمى‏تواند درست درک کند و هر چه از این شکوفایى و شکوهمندى برایش بیان گردد، نمى‏تواند آن همه خوبى را در ذهن خود مجسّم نماید. مردم ظاهربین که غرق در لذات و شهوات دنیوى هستند قادر نمى‏باشند آن جلوه‏هاى جذاب روحى و معنوى را بفهمند. امکاناتى لازم است که عینک سیاه برداشته شود یعنى از تمایلات میرا و فانى و لذت تن بکاهد تا آن نور زیبا که از نظرها مخفى است با سیمایى تابناک جلوه گر شود روزه مى‏تواند این کار را به خوبى انجام دهد. از نتایج و فوائد بزرگ روزه همین صفاى باطن و پاکیزگى روح است وقتى از امور مادى و نفسانى اعراض گردید، گرایش‏هاى پرهیزگارى در آدمى تقویت مى‏شود و در این حال انسان براى درک حقایق جهان هستى آماده‏تر مى‏شود. البته براى رسیدن به چنین کمالى صرفاً خوردن و آشامیدن کفایت نمى‏کند بلکه روزه دار باید از هر چه موجب آلودگى و ارتکاب گناه است و یا او را به وسوسه‏هاى شیطانى و هوس‏هاى سرکش سوق مى‏دهد امساک کند. رسول اکرم(ص) فرموده‏اند:آسان‏ترین چیزى که خداوند براى روزه دار واجب کرده، پرهیز از خوردن و آشامیدن است.(1) امّا این مرحله اول است و باید تمامى اعضاء بدن در حال روزه باشند چنان که امام صادق(ع) فرموده‏اند: روزه این نیست که انسان صرفاً از غذا خوردن و آشامیدنى‏ها خوددارى ورزد وقتى روزه دارى باید گوش، چشم، زبان، شکم و عورتت نیز باید صائم باشند، دست خود را از تعدّى به حقوق دیگران و دامنت را از آلودگى حفظ کن و بسیار ساکت باش و جز در امور خیر سخن مگوى و با زیردستان و خادمان مدارا کن.(2) اگر مسلمانى با این نوع روزه دارى جسم و جان خود را به مدت یک ماه تمرین و پروش دهد قطعاً به مرحله کمال معنوى و روحانى مى‏رسد و ثواب بزرگى نصیب خود مى‏سازد. على(ع) از پیامبر خدا نقل کرده است که آن حضرت مى‏فرمود: هر کس براى رضاى خدا و اجر اُخروى در ماه رمضان روزه گیرد و گوش، چشم و زبان خویش را از مردم باز دارد، خداوند روزه‏اش را مى‏پذیرد و گناهانش را مى‏بخشد و به او ثوابى معادل اجر صابران عطا مى‏کند.(3) تقوا و پرهیزگارى ناشى از این روزه کامل نقش برجسته‏اى در تربیت و سازندگى شخصیت انسان مسلمان دارد و شعله‏هاى سرکش غرایز حیوانى و هوس‏ها تا حد چشم‏گیرى در وجودش خاموش مى‏گردد و گریبان عقل و دل از چنگال شهوات رها مى‏شود و براى روزه دار زمینه‏اى آماده براى تمرین خوب زیستن و نکو بودن فراهم خواهد شد. این مراقبت و تمرین پیاپى در یک ماه نیروى بازدارنده‏اى در فرد روزه دار بوجود مى‏آورد که مى‏تواند به او کمک کند در بقیه ایام سال هم با دلى پاک و اندرونى پالایش شده به زندگى فردى و اجتماعى ادامه دهد. روزه چراغ معرفت و آگاهى را هم در وجود آدمى برمى‏افروزد این بینش و نگرش چنان کمال آفرین است که حتى شخص روزه دار مى‏تواند از اندیشه و فکر گناه هم دورى گزیند. حضرت على(ع) مى‏فرمایند: روزه دل از اندیشه گناهان، برتر از روزه شکم از خوردن و آشامیدن است.(4) در واقع امساک راستین و همه جانبه یک انقلاب روحى و تحوّل درونى را پدید مى‏آورد که جلو شرارت، تباهى، فساد و خلاف را مى‏گیرد. دشوارترین جنبه روزه این است که لبه شمشیر ریاضت را به سوى نفس امّاره بگیریم. در روزه تمایلات سرکشانه تدریجاً روبه ضعف مى‏رود و با انقیاد نظام‏مند این خواهش‏ها در برابر خواست الهى آرام مى‏شود. بر اثر این خویشتن دارى هدف‏مند و جهت‏گیرى شده به سوى خداوند، نفس آدمى به این امر واقف مى‏گردد که مى‏تواند جداى از یک زندگى دنیایى مشابه با چراى حیوانات بزید و آگاه مى‏گردد که اگر چه بدنش در این سراست اما از کنگره عرش او را فرا مى‏خوانند که تو باید در بزم قدسیان باشى. تو زائرى در این جهانى و هدفى والاتر از این موجودیت فیزیکى دارى. آرام آرام قدرى این‏پرده‏هاى مادى کنار مى‏روند و جنبه‏اى از شفافیت هویدا مى‏گردد که او را به سوى لطافت‏هاى معنوى سوق مى‏دهد. روزه گرفتن در واقع یک نوع زره اخلاص در برابر لذایذ دنیاست، یک فناى از داده‏هاى زوال‏پذیر است که حیات طیبه را به ارمغان مى‏آورد، رسول اکرم(ص) چنان روزه را دوست مى‏داشت که این عنصر بخش اساسى فقر معنوى محمّدى را تشکیل مى‏داد چیزى که رسول اکرم(ص) درباره‏اش فرموده‏اند: «الفقر فخرى». روزه صحنه شگفت انگیزى براى ارزیابى باورها، اخلاص، صدق و صفاست، روزه‏اى که خداوند مى‏فرماید من خود عهده دار پاداش آن هستم یک میدان زیبایى است براى اوج‏گیرى، رشد و عروج ملکوتى. حضرت زهرا(س) فرموده‏اند: خداوند روزه را براى تحکیم و تثبیت اخلاص واجب فرمود، حتى در روزه ماه مبارک رمضان بوئیدن گل و لذت بردن از چنین رایحه‏اى کراهت دارد، زیرا خداوند مى‏خواهد روزه دار از تمامى لذت‏هاى فانى محروم گردد تا وجودش خالصانه به سوى حق معطوف گردد و تار و پود وجودش با اخلاص بافته شود. حسن بن راشد مى‏گوید: امام صادق(ع) وقتى روزه مى‏گرفت گل را بو نمى‏کرد، پرسیدم چرا؟ فرمود: کراهت دارم روزه‏ام را با لذت دیگرى مخلوط کنم.(5) وقتى آدمى با این امساک‏هاى همه جانبه متوجه خدا شد و آن فرمانرواى هستى را حاضر و ناظر رفتار و اعمال خود دید و درک کرد که در محضر حق مى‏باشد، همین معرفت او را به سوى افق‏هاى عالى مى‏کشاند و دیگر حاضر نیست بدون رضایت خداوند کارى انجام دهد و این جاست که بذر فضایل و مکارم در اعماق وجودش شکوفا مى‏گردد.(6) 4- روزه و مقاومت و تقویت اراده‏ بدون تردید صبر و استقامت از کلیدهاى مهم اصلاحات درونى و بیرونى است. در قرآن کریم مسلمانان به صبر توصیه شده‏اند و در این کتاب شریف این ویژگى قرین ایمان، نماز و عبادت معرفى گردیده است. حضرت رسول اکرم(ص) فرموده‏اند: ایمان دو نیمه است نیمى صبر و نصف دیگر شکر و هم ایشان فرموده‏اند: پیروزى با صبر توأم و گشایش با رنج همراه است: صبر و ظفر هر دو دوستان قدیمند بر اثر صبر نوبت ظفر آید انسانى که صبر پیشه مى‏سازد بر مشکلات مادى و معنوى فائق مى‏گردد، صبر مى‏تواند آدمى را از اعماق چاه ذلّت به اوج آسمان سعادت برساند، پیشوایان ما تأکید فرموده‏اند: نصف صبر روزه دارى است، روزه راستین مى‏تواند ملکه صبر را در انسان شکوفا سازد، کسى که در مکتب روزه پرورش یافته دیگر در مواقع جزیى و عبث گوهر وجود خود را در خرمن غضب نمى‏سوزاند زمام نفس را در اختیار دارد و هیچ گاه در برابر خواهش‏هاى شهوانى تسلیم نمى‏گردد، به دنبال مردم آزارى، بى عفتى و خلاف نخواهد بود، در برابر شدائد و سختى‏هاى روزگار خود را نمى‏بازد و براى رسیدن به یک مقصود عادى به کارهاى پست و حیوانى دست نمى‏زند. به راحتى از عادت‏هاى نکوهش شده دست برمى‏دارد و خویشتن را از قیود رسم‏هاى خلاف آزاد مى‏سازد. مرغ سعادت و نیک بختى انسان تنها با دوبال اراده و صبر مى‏تواند بر فراز هدف‏هاى پاک، بزرگ و مقدس به پرواز درآید. روزه در تحکیم این سنگرهاى عظیم اثر چشم‏گیرى دارد و پایدارى در برابر تمایلات طبیعى کم کم نهال صبر را بارور مى‏گرداند. امام صادق(ع) فرموده‏اند: هرگاه کسى دچار گرفتارى شد روزه بگیرد زیرا خداوند مى‏فرماید: در شداید از صبر یعنى روزه کمک بگیرید.(7) زیرا بدون خصلت صبر پیروزى بر مشکلات میسّر نمى‏باشد تحمّل در برابر ناگوارى‏ها و نگرانى‏ها بر نیروى مقاومت و پایدارى آدمى مى‏افزاید و اراده را توانا مى‏سازد. رسول اکرم(ص) ماه رمضان را ماه صبر نامیده‏اند: «شهر الصبر و انّ الصبر ثوابه الجنه؛(8) رمضان ماه صبر است و پاداش صبر بهشت است.» روزه یک حرکت کاملاً ارادى است و انسان به خواست خود امورى را ترک مى‏کند که در اثر این مقاومت در برابر خواسته‏ها روح را چنان تقویت مى‏کند که یک ملکه در وجودش شکل مى‏گیرد و با این حالت نفسانى مى‏تواند دستورات حق تعالى را اجرا کند و پیرامون محرّمات الهى نرود. کسى که خود را تسلیم موانع ننماید و ثابت قدم و پایدار بماند در کارهاى بزرگ موفق مى‏شود و پیروزى را در آغوش مى‏گیرد: سکونى بدست آور اى بى‏ثبات‏ که بر سنگ کردان نروید نبات‏ همه حکما، عرفا و ادبا و حتى اقشار معمولى جامعه بر این باورند که اراده و ثبات در رأى کلید پیروزى است اما براى ایجاد این خلق نیکو یک تمرین و ورزش اخلاقى لازم است. روزه دار این تمرین را به خوبى انجام مى‏دهد و امروزه علماى روان شناس اهمیت امساک را در تقویت اراده به عنوان یک اصل علمى پذیرفته‏اند و به آنان که محتاج ثبات در کارها هستند توصیه مى‏کنند از امور عادى و امکاناتى که در اختیارشان است یک مقدارى پرهیز کنند و در دم به خواهش‏هاى نفسانى پاسخ مثبت ندهند. اصولاً انسان در مقابل محیط طبیعى ضعیف خلق گردیده و زود تسلیم عادات و آداب متداول مى‏گردد و هر قدر اراده ضعیف‏تر باشد بشر زودتر تحت تأثیر فضاى پیرامون قرار مى‏گیرد. به تدریج آنقدر در ضعف اراده پیش مى‏رود که هر چند حق را با دو چشم خویش ببیند به آن اعتنا نمى‏کند. عزم و اراده چه در امور مادى و چه در مسایل فرهنگى و روحانى براى یک جامعه چون خون براى حیات انسان ضرورت دارد، در اجتماعى که آدم‏هاى فاقد اراده و یا دچار ضعف تصمیم‏هاى مهم برنامه ریز هستند هیچ گونه تحرک، توسعه و تعالى دیده نمى‏شود روزه مى‏تواند این ضایعه مهم را درمان کند و اراده‏هایى را پرورش دهد که بتوانند جامعه‏اى را از زوال و سقوط حتمى برهانند زیرا روزه دار با خواهش‏هاى خویش در نبرد است، در برابر غرائز مقاومت مى‏کند و در شداید و سختى‏ها استقامت مى‏ورزد، این خصلت جان را از قید سلطه هوس‏ها و خواهش‏هاى پلید مى‏رهاند، حضرت على(ع) فرموده‏اند:افضل الناس من جاهد هواه و اقوى الناس من غلب هواه؛(9) بهترین مردم کسى است که با هواى نفس مى‏ستیزد. و نیرومندترین آنان فردى است که بر آن غلبه یابد.(10) پس روزه داران هم بهترین مردم و هم نیرومندترین افرادند، بر اثر پژوهش هایى که در نظام جسمى و روانى روزه داران صورت گرفته این واقعیت آشکار گشته است بدن آدمى بر اثر یک ماه روزه دارى مقاومت ویژه‏اى بدست مى‏آورد و مى‏تواند در هنگام بیمارى‏ها و عوامل استرس‏زا پایدارتر باشد. انسان‏هاى روزه دار درد را بهتر تحمّل مى‏کنند و دوره بیمارى در آنان کوتاهتر است، زخم‏هاى روزه داران زودتر التیام مى‏یابد، ترشح هورمون‏هاى رشد، کورتیزول، اپى نفرین و گلوکانون در این اشخاص بهتر صورت مى‏گیرد و در نتیجه زودتر از دیگران به ساحل آرامش و سلامتى روانى دست مى‏یابند.(11) 5 - روزه و توجه به سراى جاوید یکى از حالات انسان که نمى‏توان آن را انکار کرد، غفلت است که در حد طبیعى از نعمت‏هاى بزرگى است که خداوند به انسان داده است، به راستى اگر این ویژگى در وجود آدمى نبود با دردها، پریشانى‏هاى بنیان کن چه مى‏کرد، ولى گاهى این صفت از حد طبیعى خود خارج شده و طغیان مى‏نماید که هرگونه اثرات بیدارى آفرین را در انسان خنثى مى‏کند به عنوان نمونه همه افراد بشر یقین دارند که روزى عمرشان خاتمه مى‏یابد و به دنیاى دیگر منتقل مى‏گردند اما بسیارى افراد اعمالى انجام مى‏دهند که گویى مرگى وجود ندارد یا احتمال آن ضعیف است، این غفلت بزرگ اثر آن یقین مسلّم را نابود مى‏کند. یکى از عواملى که آدمى را از غفلت بیرون مى‏آورد و بیدار کننده و یادآورنده شایسته است روزه مى‏باشد. رسول اکرم(ص) در خطبه معروف خود که به مناسبت ماه رمضان فرمودند، تأکید نمودند با گرسنگى و تشنگى خود گرسنگى و تشنگى روز قیامت را به خاطر آورید، این تعبیر پیامبر حاکى از آن است که روزه باید داراى چنین درس آموزنده‏اى باشد و روزه دار باید متوجه سراى جاوید گردد به این ترتیب روزه زمینه تربیت عملى است که در پرتو آن انسان به موقعیت ویژه‏اى نایل مى‏شود که نقش اساسى در ساختن زندگى کامل انسانى خواهد داشت و با بدست آمدن این موقعیت انسان نیروى آن را بدست مى‏آورد تا اعمالى را که او را از دشوارى‏هاى رستاخیز حفظ مى‏کند انجام دهد.(12) روزه دار حقیقى آتش جهنم را از خود دور مى‏کند چنان که پیامبر فرموده‏اند روزه سپر آتش جهنم است.(13) شخص روزه دار در هنگام ملاقات پروردگارش شادمان است. امام صادق(ع) فرموده‏اند: براى شخص روزه دار دو خوشحالى وجود دارد یکى شادى در هنگام افطار و دیگرى خرّمى در حال ملاقات پروردگارش.(14) امام باقر(ع) فرموده‏اند: اگر شخصى یک روزه را که در آن روزه‏دارى واجب نیست روزه بگیرد به نحوى که اراده و نیتش تنها ثواب و مقام منزلت در نزد خداوند متعال است، پروردگار به دلیل همین یک روزه که او گرفته است، وى را در بهشت وارد مى‏نماید(تا چه رسد به ثواب و درجاتى که براى روزه واجب متصوّر است.)(15) روزه دارى که به معناى واقعى روزه گرفته است، از درب سفارشى ویژه‏اى داخل بهشت مى‏گردد و این نکته را رسول اکرم تذکر داده‏اند.(16) 6- ترویج عادات پسندیده‏ یکى از فواید اخلاقى روزه این است که به انسان عادت مى‏دهد با کمتر از معمول بسازد و به او مى‏فهماند که مى‏توانى کارهاى بدنى و فکرى را که قبل از فرا رسیدن ماه رمضان با خوردن سه وعده غذا انجام مى‏دادى در این ماه با دو وعده انجام دهى، آدمى این گونه اگر دچار تنگناهاى اقتصادى و برخى قحطى‏ها بر اثر حوادث طبیعى چون سیل، زلزله و توفان و نیز جنگ‏ها و ناامنى‏ها گردد مى‏تواند با کمبودها بسازد و به خود اجازه نمى‏دهد بر اثر مضیقه‏هاى فوق به کفر و ناسپاسى روى آورد و نیز براى جبران کاستى‏هاى غذایى دنبال کارهاى خلاف و تقلب و کلاهبردارى نمى‏رود و به روزى خود اکتفا مى‏کند به علاوه چون فهمیده است کم شدن خوراک و محدود گردیدن وعده‏هاى غذایى تأثیر در میزان تحرک و کار و تلاش ندارد، به فعالیت‏هاى خود ادامه مى‏دهد اما افراد ناز پرورده و شکم باره در این موارد خود را مى‏بازند. اوقات روزه دار در چنین مواقع که با سختى و مشقت توأم است به پریشان حالى و نگرانى نخواهد گذشت و دچار اندوه، افسردگى و تشویش نمى‏گردد.(17) روزه دار به قسمت خود راضى است و اندک‏ها را که موجب کفایت است بسى بهتر از بسیارها که زیان بارند دوست مى‏دارد. نفس یک اشتهاى سیرى‏ناپذیر دارد و هرچه به او بدهند باز هم مى‏خواهد دنبال چیز تازه‏اى برود و راهى که مى‏تواند از این طغیان نفس جلوگیرى کند روزه است و ارمغان آن قناعت مى‏باشد. روزه انسان را این گونه پرورش مى‏دهد که کم کردن خواهش‏هاى نفسانى هیچ گاه ارکان زندگى را مختل نمى‏کند، روزه به آدمى مى‏آموزد که خوردن براى زیستن است نه زندگى کردن براى خوردن، این فریضه مسلمان را از غرق گردیدن در مادیات و حرص و طمع براى لذت‏هاى زودگذر و مسابقه براى تن پرورى و مصرف زدگى مى‏رهاند و به او یاد مى‏دهد به فکر دیگران هم باشد و بر خواهش‏هاى نفسانى مسلط گردد و به قدر نیاز از امکاناتى که در اختیارش است استفاده کند و از اسراف و تبذیر بپرهیزد. فرد قانعى که روزه تحویل جامعه مى‏دهد اهل سخاوت هم هست و از دنیا وارسته بوده و زاهد است، دست نیاز به سوى دیگران دراز نمى‏کند و براى بدست آوردن مایحتاج خود تن به ذلت و خوارى نمى‏دهد، با دورى از مصرف بى رویه بر پاى خویش متکى است و اعتماد به نفس را در خود تقویت مى‏نماید. مسلمانان صدر اسلام با همین روحیه از همه چیز خود در راه خدا گذشتند و حتى در میادین جنگ به چند دانه خرما قناعت کردند و با تکیه بر معنویت، ایمان و پارسایى، پیروزى‏هاى شکوهمندى آفریدند، در دفاع مقدس و جنگ تحمیلى حزب بعث علیه ایران نیز این خصال آشکارا مشاهده مى‏گردید. ایثار یا مقدم داشتن دیگران برخود یا راحتى خویش را فداى آسودگى اقشار دیگر نمودن از خصال یک روح خود ساخته مى‏باشد که معناى واقعى سعادت دنیا و آخرت را درک کرده است. چنین انسان هایى گوى خوشبختى را در میدان زندگى ابدى از همگنان ربوده‏اند چرا که با رنج خود آرامش دیگران را خواسته‏اند و وصف این حالت در این مقال نمى‏گنجد: کار پاکان را قیاس از خود مگیر گرچه باشد در نوشتن شیر شیر یکى از عادات نیکویى که مى‏تواند ارمغان ماه رمضان باشد وقت‏شناسى، نظم و انضباط در امور مى‏باشد. امیرمؤمنان در اولین فراز وصیت خود به فرزندانش مى‏فرماید: «اوصیکما و جمیع ولدى و اهلى و من بلغه کتابى بتقوى اللّه و نظم امرکم؛(18) شما و تمام فرزندان و بستگانم و هر کس را که وصیت من به او برسد به تقوا و نظم در کارها سفارش مى‏نمایم.» اصولاً فرائض اسلامى از قبیل نمازهاى پنج‏گانه و آداب حج حاوى نظم و انضباط است، ماه مبارک رمضان با رؤیت هلال ماه آغاز و با دیدن هلال ماه شوال پایان مى‏پذیرد و با توجه به این که این ماه، قمرى است طبعاً در فصول چهارگانه سال جارى است، گاه در روزهاى بلند تابستان و در مواقعى در روزهاى کوتاه زمستان قرار مى‏گیرد، در همه این شرایط لازم است که انسان حساب لحظه‏ها و دقیقه‏ها را در شروع سپیده دم و آغاز مغرب در نظر گیرد و روزه‏دار نمى‏تواند از این نظام دقیق سرپیچى کند و این درس جالب به مسلمان مى‏آموزد که در برنامه زندگى خود برنامه ریزى داشته باشد و فرصت‏ها را براى خوبى‏ها از دست ندهد. امانت صفتى است که فاعلش هرگز از جاده راست منحرف نشده و وظیفه خویش را فداى طمع و شهوت نمى‏سازد، امانت آن قدر اهمیت دارد که خداوند وقتى آن چیزى را که به عنوان امانت به آسمان، کوهها و زمین عرضه کرد، آن‏ها بر خود لرزیدند ولى انسان آن را پذیرفت.(19) مردم معمولاً لفظ امین را بر کسى اطلاق مى‏کنند که وقتى چیزى را نزدش مى‏سپارند، بدون تخلف، تخریب و فساد به صاحبش مسترد نماید اما حقیقت امانت از این مرحله بسیار بالاتر است حاکمى که امین باشد مردم آن سرزمین در رفاه و راحتى بسر مى‏برند، فرمانده امین، کشور را از شر اجانب و دشمنان داخلى حفظ مى‏کند، مربیان و معلمان امین نسل خوب و شایسته را پرورش مى‏دهند. کاسب امین جنس درست به مردم عرضه مى‏کند. بنابراین تمام طبقات جامعه از بالاترین و پایین‏ترین نقطه نیاز به این صفت دارند. روزه امانتى است که خداوند به مؤمن تحویل مى‏دهد تا یک ماه آن را حفظ و از لغزش وسوسه نگاهدارى کند و براى پاسبانى هیچ ناظرى جز تقوا و ترس از خداوند و وجدان در برابرش نیست. آن انسان مسلمانى که پس از تمام شدن ماه رمضان، روزه یک ماهه را کامل و تمام به جاى آورده نه تنها ثابت کرده که فرد امینى است و خیانت روا نداشته بلکه نشان داده که در آینده نیز در هر موردى که محکى پیش آید امانت دار خواهد بود. راستى آیا کسى امین‏تر از روزه دار وجود دارد که غذاى لذیذ و شربت گوارا در اختیار دارد امّا به آن دست نمى‏زند، قطره ى آبى نمى‏نوشد و لقمه نانى نمى‏خورد و آتش شهوت خود را حتى از راه حلال خاموش نمى‏کند. چنین شخصى با این اوصاف در دین خود امین است، خواسته‏هاى خود را ترک مى‏کند، چنین شخصى امانت و درستکارى را در روح و روان خود پرورش مى‏دهد. 7- فضیلت گرسنگى پروردگار متعال مؤمنان و دین باوران را با گرسنگى در روزه مى‏آزماید که آیا پذیراى تحمّل این سختى در یک فراخوان عبادى هستند یا خیر، چه خضوع و خشوعى در روح و جسم و فکر خود نسبت به این حکم الهى و تکلیف شرعى دارند، با اخلاص و از اعماق وجود فرمان حق را پذیرفته‏اند یا خیر، عبادت مزبور را با شور و شوق و شعور انجام مى‏دهند یا از این برنامه اکراه دارند. با گرسنگى حالات عاطفى او تحریک مى‏گردد و نسبت به گرسنگان جامعه عکس العمل مثبت نشان مى‏دهد یا خیر. در حکمت روزه گفته‏اند روزه دار حقیقت گرسنگى را مى‏چشد آنگاه حرمت نعمت‏هاى موجود را نگاه مى‏دارد. رسول اکرم(ص) فرموده‏اند: دوست دارم روزى سیر باشم تا شکر نعمت بجاى آورم و روزى گرسنه گردم تا قدر نعمت را بدانم. مرحوم مولى مهدى نراقى در فواید گرسنگى گفته است: دل را نورانى و روشن مى‏گرداند و آن را صفا و رقّت مى‏بخشد، ذهن را پویا مى‏نماید و آدمى در این حالت از مناجات و طاعت لذّت مى‏برد و از ذکر و عبادت حالت ابتهاج و سرور مى‏یابد. نسبت به بینوایان دل سوزى و رحم مى‏آورد و گرسنگى روز قیامت را به یاد مى‏آورد. در وجودش شکسته نفسى و انکسار که مانع سرکشى و غفلت است پدید مى‏آید، بر طاعات و عبادات مراقبت افزون‏ترى دارد و شهوت معصیت را کم مى‏کند، خواب زیاد که موجب تباهى عمر و ماندگى طبع و از دست دادن نماز شب و تهجّد مى‏باشد، دفع مى‏نماید، ایثار، صدقه و سخاوت برایش میسّر مى‏گردد و بدنش از شر بیمارى‏ها مصون و سالم‏تر خواهد شد.(20) حضرت رسول اکرم(ص) فرموده‏اند: فرزند آدم هیچ ظرفى را پرنکرد که بدتر از شکم باشد و آدمى را کافى است که لقمه‏اى چند که او را زنده نگاه دارد بخورد و هم ایشان تأکید کرده‏اند: دل‏هاى خود را به بسیار خوردن و آشامیدن نکشید زیرا دل چون زمین کشاورزى است که اگر بسیار به آن آب برسد پژمرده مى‏گردد و باز مى‏فرمایند: بهترین شما نزد خدا افرادى هستند که بیشتر گرسنگى و تفکر مى‏کنند و بدترین شما آنانى‏اند که زیاد مى‏خورند و مى‏آشامند و هیچ بنده از خوراکى که دل او به آن رغبت کرده، نمى‏گذرد مگر این که درجه‏اى در بهشت مى‏آورد، اسرار ملکوت آسمان‏ها در قلب کسى که شکمش پرباشد داخل نمى‏شود. امام صادق(ع) فرموده‏اند: ضرر هیچ چیز براى دل آدمى بیش از بسیار خوردن نیست چرا که پرخوردن موجب دو چیز است: قساوت قلب و دیگرى هیجان شدت و گرسنگى نان خورش مؤمن و غذاى روح و دل و موجب رحمت بدن است. درباره ترغیب به گرسنگى از رسول خدا(ص) روایت شده است با نفس‏هاى خود توسط گرسنگى و تشنگى جهاد کنید چرا که اجر و ثواب آن مانند کسى است که در راه خدا جهاد مى‏کند و عملى نزد خداوند محبوب‏تر از گرسنگى و تشنگى نمى‏باشد. کم خوردن عبادت است و خداوند به کسى که خوردن او در دنیا کم باشد مباهات مى‏کند و به فرشتگان مى‏فرماید بنگرید به بنده من که او را در دنیا مبتلا کردم به غذا و آب و وى آن‏ها را براى جلب رضایت من ترک کرد، شاهد باشید که در برابر هر مرتبه که براى من از خوردن صرف نظر کند درجه‏اى در بهشت نصیبش مى‏کنم. نزدیک‏ترین مردم در روز قیامت کسى است که بسیار گرسنگى و تشنگى خورد.(21) 8 - مواسات و مساوات‏ پیشوایان دین در روایات و ادعیه اسلامى ماه رمضان را ماه مواسات نامیده‏اند.(22) از نتایج برجسته روزه برانگیختن حس هم دردى نسبت به مستمندان و هم نوعان تنگدست است، آنان که زندگى آسوده‏اى دارند و رنج فقر و طعم گرسنگى و نادارى را نچشیده‏اند امکان دارد از حال فقیران غافل بمانند، روزه داروى این غفلت است از سویى به احسان و اطعام و انفاق به محرومان در ماه رمضان سفارش بسیارى شده است و از طرفى خود روزه موجب درک بهتر رنج فقیران مى‏گردد و بدین ترتیب ثروتمند به بینوا نزدیک مى‏شود، احساسات رقّت مى‏یابد و احسان وجود فزونى مى‏گیرد. مواسات یعنى سهیم ساختن افراد هم نوع در رزق و روزى و مسلمانان با تمرین این فضیلت و تأکید بر چنین خصلت ارزنده‏اى جامعه را از شکاف‏ها، حقدها و کینه‏ها نجات مى‏دهند و درکنار هم از نعمت‏هاى الهى بهره مى‏گیرند. از امام حسن عسکرى(ع) پرسیدند: چرا روزه واجب شده است فرمودند: تا ثروتمند درد گرسنگى را دریابد و به فقیر توجه کند.(23) هشام بن حکم از امام صادق(ع) علت روزه را پرسید، امام فرمود: خداوند روزه را واجب کرد تا غنى و فقیر با هم مساوى باشند و بدان جهت که غنى رنج گرسنگى را لمس نکرده تا به فقیر رحم کند و هر وقت چیزى خواسته قدرت بدست آوردن آن را داشته است، خدا خواسته است که میان بندگانش یک نواختى بوجود آورد و مایل بوده ثروتمند طعم گرسنگى را بچشد و اگرجز این بود، غنى بر مستمند و گرسنه ترحّم نمى‏کرد.(24) شهید سید محمد باقر صدر مى‏گوید: روشن است که احساس شخص ثروتمند به لزوم کمک به فقیر و احساس محرومین به این که باید امداد گردند تا بین او و مرفهان فاصله طبقاتى زیادى نباشد و سپس احساس تمامى فرزندان آدم به این که باید شکاف‏هاى طبقاتى برداشته شود و این احساس عامل کارهاى خیر در ماه رمضان خواهد بود به این ترتیب مى‏بینیم روزه یکى از عوامل مؤثر در گسترش روح انسانى و برقرارى اخلاق و عواطف اسلامى در میان تمام اقشار جامعه است.(25) از نظر روان‏شناسى انسان یک غریزه خود دوستى دارد و وجود خویش را بر دیگران ترجیح مى‏دهد اگر این ویژگى با اعتدال توأم باشد خوب است اما افراط در آن جزو مفاسد اخلاقى خواهد بود، اما یک اصل مهم در اسلام وجود دارد که ما باید طبق آن خوبى دیگران را هم بخواهیم روزه به ما اجازه مى‏دهد این ویژگى را احیا کنیم زیرا با امساک از خوراکى‏ها و آشامیدنى‏ها متوجه مى‏شویم غیر از ما، افرادى در جامعه وجود دارند که از برخى نعمت‏ها و امکانات محرومند، همسایه‏اى داریم که براى تأمین معاش خود مشکل دارد وقتى این حس در جامعه عمومى شد یک اتحاد اخلاقى و انسجام استوارى در میان اقشار گوناگون برقرار مى‏شود و اصل تعاون و هم بستگى رعایت مى‏گردد و در نتیجه در این اجتماع کمتر کسى وجود دارد که با فقر و بینوایى روبرو باشد بدین طریق روزه یک مساوات برقرار مى‏سازد، ثروتمند درد گرسنه را مى‏فهمد و فقیر متوجه مى‏شود افراد غنى بر اثر روزه‏دارى سختى‏هاى او را لمس کرده‏اند، این یک حرکت اقتصادى صرف نیست بلکه از چنین رهگذرى مهربانى، عطوفت و شفقت در جامعه احیا مى‏گردد و روابط افراد با یک مودّت و نوع دوستى توأم مى‏گردد. در این جامعه فساد و تجاوز به حقوق دیگران کمتر مشاهده مى‏شود و به دلیل توسعه و پیشرفت استقلال به سوى سلامتى و امنیت روانى و اخلاقى گام برمى‏دارد. 9- روزه و سلامتى اندام‏هاى انسان‏ امروزه پزشکان عقیده دارند عامل بسیارى از بیمارى‏ها زیاده روى در خوردن غذاهاى گوناگون است چون مواد اضافى جذب بدن نمى‏گردند و به صورت چربى‏هاى مزاحم یا مواد رسوب کننده در اعضاى انسان یا خون باقى مى‏مانند و بهترین راه دفع این مواد زاید امساک و روزه دارى است دکتر الکسى سوفرین گفته است روزه دارى مى‏تواند بیمارى هایى چون التهاب روده‏ها، دمل‏ها، روماتیسم، نقرس، بیمارى‏هاى پوستى، عوارض کلیوى و کبدى را بر طرف کند. در ماه مبارک رمضان فضولات و مواد مزاحمى که اطراف بافت‏هاى بدن را اشغال کرده‏اند پاک‏سازى و تصفیه مى‏شوند یکى از خطرناک‏ترین این‏ها انباشته شدن چربى در اطراف کبد و جدار رگ‏هاست این چربى‏ها مى‏تواند جانشین سلول‏هاى کبد شوند و باعث تورّم این عضو حیاتى گردند، استمرار این وضع تشمّع کبدى را بوجود مى‏آورد که بر اثر آن این بزرگ‏ترین غده بدن چروکیده و جمع مى‏شود که یک فاجعه است و منجر به بیمارى کشنده سیروز کبدى مى‏گردد.(26) این چربى‏ها بر اثر رسوب در رگ‏ها باعث سختى جدار آن‏ها شده و موجب تنگ شدن آن مى‏گردد و بیمارى تصلب شرایین یا آرتواسکلروز پدید مى‏آورد و این وضع اگر در رگ‏هاى تغذیه کننده قلب روى دهد موجب سکته قلبى مى‏شود، در روزه دارى سطح کلسترول بد خون پایین آمده و تا حد زیادى از تخریب عروق جلوگیرى مى‏شود. علاوه بر آن روزه بافت‏هاى بدن را جوان و با طراوت کرده و قدرت انسان را در برابر بیمارى‏ها تقویت مى‏کند.(27) در روزه‏دارى به دلیل کم شدن فعالیت‏هاى بدن و امساک از خوردن و آشامیدن مواد زاید و سمى که در اثر متابولیسم (سوخت و ساز) ایجاد شده‏اند، از بدن دفع مى‏گردند، البته آنان که مى‏کوشند در سحر غذاى بیشترى بخورند و جبران غذاى ظهر را بکنند با این عمل باعث افزایش و زن خود شده و اجازه نمى‏دهند اندام‏هایشان استراحت لازم را بکند، در افطار هم باید غذاى مختصرى خورد و خوراک اصلى یعنى شام را یک ساعت بعد از آن تناول کرد، این عمل سبب مى‏گردد به معده فشارى وارد نیاید و از اختلال‏هاى گوارشى مى‏کاهد. روزه در تقویت حافظه دخالت دارد و این فایده علتى فیزیولوژیک دارد زیرا سلول‏هاى مغزى بعد از چند ساعت بى غذایى، خوراکى سالم دریافت مى‏دارند و اکسیژن و قند مورد نیاز را از رگ‏هاى پاک‏ترى مى‏گیرند. ماه رمضان با برنامه منظمى که براى ساعت غذا خوردن فرد پیش بینى مى‏شود، فرصت خوبى براى دستگاه گوارش است تا با این نظم جدید بتواند دوران استراحت و بازسازى را پشت سر بگذارد و چنان چه روزه داران در میان افطار و سحرى در خوردن افراط نکنند در پایان ماه رمضان بخشى از وزن اضافى خود را از دست مى‏دهند و بدن در ماه‏هاى آینده با نشاط افزون‏ترى به زندگى ادامه مى‏دهد و معمولاً بیمارى هاى کمى مانع روزه گرفتن مى‏شود. مصرف انواع شیرینى چون زولبیا و بامیه در ایام ماه رمضان براى سلامتى مضر است و روزه داران باید براى تأمین مواد قندى و انرژى از خرما استفاده کنند. مصرف غذاهاى چرب و شیرین موجب مى‏شود که آدمى نتواند از مزایاى بسیار این ماه بهره کافى ببرند.(28) برخى افراد تصور مى‏کنند چون در طول روز به دلیل روزه دارى مدتى معده را خالى نگاه داشته‏اند، در وعده افطار مى‏بایستى پرخورى کرده و جبران این گرسنگى را بنمایند در نتیجه آن چنان پرخورى مى‏کنند که دچار اضافه وزن و چاقى و عوارض ناشى از آن مى‏شوند. دکتر الکسیس کال مى‏نویسد: در روزه دارى ابتدا گرسنگى و گاهى نوعى تحریک عصبى و بعد ضعفى احساس مى‏گردد ولى کیفیت‏هاى پوشیده‏اى که مفیدند و اهمیت زیادى دارند به فعالیت مى‏افتند.قند کبد در خون مى‏ریزد و چربى‏هایى در زیر پوست ذخیره شده‏اند و پروتئین‏هاى عضلات و غدد و سلول‏هاى کبدى آزاد مى‏شوند و به مصرف تغذیه بافت‏ها مى‏رسند و سرانجام تمام اعضاء مواد خاص خود را براى نگهدارى تعادل محیط داخلى و قلب قربانى مى‏کنند و به این ترتیب روزه تمام بافت‏هاى بدن را مى‏شوید و آن‏ها را عوض مى‏کند. دکتر مارتین آلمانى گفته است سموم حاصل از سوخت و ساز مواد غذایى که از مغز مى‏گذرند ناراحتى‏هاى بدنى و روانى به بار مى‏آورند و دکتر گوئل فرانسوى اکثریت بیمارى‏ها را بر اثر تخمیر غذاها در روده‏ها دانسته است که این عوارض با امساک از خوردن و آشامیدن جبران مى‏شوند. دکترژان فرموزان روزه را شستشو دهنده احشاى بدن نامیده است و به همین دلیل در اواخر ماه رمضان، روزه دار یک احساس سبکى و آرامش مى‏کند.(29) پى‏نوشت‏ها: - 1. وسایل الشیعه، کتاب الصوم، ج 70، ص 118. 2. همان. 3. همان. 4. غررالحکم و درر الکلم، ص 203. 5. وسایل الشیعه، ج 70، کتاب الصوم. 6. تذکرة الصوم، مهدى بن محمد باقر الطهرانى، ص 12. 7. اشاره به آیه 45 از سوره بقره نک: کافى، کلینى، ج 4، ص 66. 8. کافى، ج 4، ص 63. 9. غررالحکم، ص 90. 10. همان، ص 91. 11. پژوهش درباره مقاومت روزه داران، کیهان، 4 آذر 1380، ش 17244. 12. این است نقش عبادات، شهید آیت اللّه سید محمد باقر صدر، بازنویس آیت اللّه محمد على تسخیرى، ترجمه محمد محمدى اشتهاردى، ص 41 - 39. 13. وسایل الشیعه، ج 7، ص 289. 14. همان، ص‏290. 15. همان، ص 291. 16. همان، ص 295. 17. روزه از نظر دین و طب، نشریه انجمن تبلیغات اسلامى، ص 96 - 95. 18. نهج البلاغه، نامه 47. 19. سوره احزاب، آیه 71. 20. جامع السعادات، ج 2، ص 14 - 13. 21. معراج السعادة، ملااحمد نراقى، ص 235 - 234. 22. کافى، ج 4، ص 64، وسایل الشیعه، ج 7، ص 3. 23. وافى، ج 2، کتاب الصیام، ص 6. 24. همان، ص 8. 25. این است نقش عبادت، ص 37. 26. عملکرد اعضاى بدن، جى. دى. راتکلیف، ترجمه و تألیف سیاوش سرتپى و افشین شیبانى 3،ص 11. 27. روشنگرى در پزشکى کهنه و نو، دکتر عباس ادیب، فصل دهم و چهاردم. 28. اظهارات دکتر ایرج فاضل و دکتر سید على کشاورز، روزنامه اطلاعات، ش 22623. 29. اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، شهید دکتر سیدرضا پاک نژاد، ج سوم، ص 100 - 98.

تعداد مشاهده مقاله: 77