اوضاع کلی جهان اسلام

مقاله وارده

محمد رضا حافظ نیا

*با توجه به فرا رسیدن ششمین سالگرد دهه فجر انقلاب اسلامی که می رود تا به لطف خداوند متعال و آگاهی و تلاش مسلمین که در حقیقت امت واحده می باشند، طاغوتیان و فرعونیان را ساقط و منجر به حاکمیت قانون الهی بر سراسر جهان اسلام و نهایتاً کره ارض بگردد، سعی گردید بمنظور آشنایی برادران و خواهران مسلمان با اوضاع کلی جهان اسلام و اطلاع از مسائل فعلی آن در زمینه های طبیعی،‌اقتصادی،‌انسانی، اجتماعی،‌سیاسی و فرهنگی، مجموعه ای بطور خلاصه تهیه و منتشر گردد که اولین قسمت آن از هیمن شماره و بمناسبت ششمین سالگرد پیروزی انقلاب مقدس اسلامی درج می گردد.

تذکر:

با نگرش به ویژگیهای متعدد جهان اسلام در زمینه مسائل طبیعی –اقتصادی- انسانی و اجتماعی – سیاسی و استعدادهای نهفته در آن و احیاناً وجود شرایط ناگوار در موارد مختلف و با توجه به نقشه های شوم استعمار و استکبار در گذشته و حال جهت انحطاط و اسارت مسلمین  زایل نمودن زمینه های وحدت و قدرت و ایمان آنها و باصطلاح نابودی اسلام بعنوان تنها نیروی مخالف ظلم و ستمگری و استکبار  استثمار انسانها و جوامع، لازمست مسلمانان بویژه جوانان و نوجوانان شناخت کلی از وضعیت جهان اسلام پیدا کنند.

جهان اسلام اکنون در مجموع از وسعت قابل ملاحظه ای برخوردار است و موقعیت طبیعی و جغرافیائی و اقتصادی آن طوریست که از نظر استکبار جهانی و دو اردوگاه شرق و غرب اهمیت زیادی دارد و با روحیه طمع ورزی هر کدام برای دست گذاشتن خود بروی بخشی از آن تلاشها و کوششهای زیادی را بخرج می دهند.

جهان اسلام با تکیه بر قدرت لایزال الهی و بازگشت به قرآن و اعتقاد و عمل اسلامی و تقید برعایت اصل اتحاد و وحدت کلمه و با استفاده از استعدادهای اقتصادی و انسانی عظیمی که خداوند به آن هدیه کرده است و با بهره گیری از آن در پناه یک برنامه ریزی، توسعه اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی حساب شده، می تواند به قدرت خارق العاده دست یافته و در مقابل دو اردوگاه ظلم و ستم شرق و غرب، اردوگاه اسلامی را جهت توسعه عدالت و نجات جهان ستمدیده و حاکمیت قانون خدا بر جهان بشری ایجاد نماید و خوشبختانه پیروزی انقلاب اسلامی برهبری حضرت آیة العظمی امام خمینی مدظله العالی می تواند طلیعه دار این حرکت مقدس باشد.

آنچه که در این مجموعه ذکر گردیده است وضعیت کلی جهان اسلام از نظر ویژگیهای طبیعی – اقتصادی- انسانی – اجتماعی- فرهنگی و سیاسی می باشد که از طرفی بیانگر استعدادهای بالقوه و توانائیهای خدادادی جهان اسلام و از طرف دیگر وضعیت موجود که بیانگر برخی ضعفها و نارسائیها و مشکلات حاصل از دسیسه های متعدد استعمار و استکبار در زمینه های مختلف و در کوتاه مدت و دراز مدت، و در لاک خود فرو رفتن مسلمین و دوری گزیدن از برنامه های جامع مکتب اسلام و فریفته شدن و اظهار عجز و ناتوانی در مقابل مظاهر تمدن و فرهنگ غرب و بعبارتی فرهنگ زدگی آنان می باشد که با ذکر آنها امید است مسلمین بویژه نسل جوان و آینده سازان جامعه اسلامی در قبال آنها احساس مسئولیت نموده و باالهام از تعالیم مکتب اسلام و با تلاش و مجاهدت خود و کسب برتریهای لازم در همه زمینه ها در جهت اعتلاء جهان اسلام و رسیدن به هدفهای مقدس مذکور بکوشند.

ضمناً ناگفته نماند که این بحث مناطقی را که بیش از 50% جمعیت آنهامسلمانند شامل می شود و مناطقی که کمتر از 50% جمعیت آنان مسلمانند جزو این مجموعه نیستند اگر چه کم و بیش در بعضی ویژگیها با همدیگر مشترک می باشند و از طرفی بخش زیادی از جهان اسلام که بیش از 50% جمعیت آن مسلمانند متأسفانه، در قلمرو حکومتی شوروی و چین و حتی هند می باشد.

در خاتمه ذکر این نکته ضروری است که سعی گردیده جهان اسلام بصورت یک مجموعه کلی و واحد مورد بررسی قرار گیرد. زیرا همانطور که همگان مطلعند مرزهای قراردادی که از عوامل مهم جدائی مسلمین بحساب می آید براساس طرحها و نقشه های دول استعمارگر در قرون اخیر تعیین گردیده و مطلوب آنها می باشد و بررسی جداگانه هر یک از کشورها و واحدهای سیاسی داخل جهان اسلام طبعاً تأیید اجمالی سیاست و هدفهای استعمار و استکبار بوده در صورتیکه مسلمین امت واحده و برادر می باشند و مرزهای جهان اسلام مرزهای عقیدتی است نه قراردادی و از همه مهمتر اسلام به زمان و مکان وابسته نیست و انشاء الله بلطف خداوند و در اثر آگاهی و تلاش و کوشش مسلمین، باید اسلام بر سراسر کره ارض سایه افکند.

الف- اوضاع طبیعی:

1-    موقعیت  مشخصات کلی جهان اسلام:

  جهان اسلام شامل یک بدنه اصلی که از کرانه های اقیانوس اطلس شروع شده و با جهت تقریباً جنوب غربی- شمال شرقی تا آسیای مرکزی (در چین و شوروی فعلی) امتداد می یابد می باشد. همچنین واحدهای کوچک مجزّا چون آلبانی و استانبول که از بقایای زمان اقتدار مسلمین در خاک اروپا بوده است و نیز بنگلادش در شمال خلیج بنگال و شبه جزیره مالاکا و جزایر متفرق و پراکنده مالدیو در اقیانوس هند و جزایر پراکنده و مجتمع جنوب شرقی آسیا شامل سوماترا – جاوه – برنئو – گینه نو- میندانائو- و غیره جزو جهان اسلام می باشند. بدنه اصلی در حقیقت کمربند صحرائی و نیمه صحرائی بر قدیم را در بر گرفته و حواشی آنرا آب و هواهای مختلف فرا گرفته است.

اجزاء پراکنده، بدور از آب و هوای صحرائی و کم و بیش در آب و هواهای گرم و مرطوب و پرباران واقع شده اند یعنی در حقیقت جهان اسلام از اقلیم صحرائی خشک و فلاتهای پربرف تبت و تیانشان و پامیر –اقلیم کوهستانی و ترکیه و قفقاز- حواشی استپی آسیای مرکزی- اقلیم گرم و مرطوب استوائی و نمیه استوائی و موسمی- جلگه های رسوبی تاریخی –کوهستانهای مطبوع کنیا و کلیمانجارو- صحراهای زرخیز و آفتابی و شن زار- رودخانه های طویل با خصوصیات مشترک- پوشش نباتی سخت و علفی صحرائی و نمیه صحرائی- استپهای علفی نیمه استوائی – جنگلهای متفرق مدیترانه ای و جنگلهای متراکم استوائی بامنابع زرخیز- معادن غنی سوختی و فلزی و غیر فلزی و خصوصیات فراوان دیگر برخوردار است.

جهان اسلام تقریباً از 11 درجه عرض جنوبی (در کنار دریاچه مالاوی در آفریقا) تا 56 درجه عرض جنوبی (شمال قزاقستان در شوروی) را در بر گرفته است یعنی حدود 67 درجه عرض جغرافیائی را اشغال می کند. طول جغرافیائی آن از 5/17 درجه طول غربی تا 142 درجه طول شرقی یعنی مجموعاً 5/159 درجه طول جغرافیائی از ساحل اقیانوس اطلس تا شرق گینه نو را شامل می گردد. بدنه اصلی آن تقریباً با جهت جنوب غربی- شمال شرقی به کشل مستطیلی است که همانطور که ذکر شد کمربند صحرائی بر قدیم را در بر گرفته و این بدنه یکنواخت در اثر نفوذ دریاها و خلیجها چون بحر احمر و خلیج فارس از هم جدا شده است.

مساحت مجموعه جهان اسلام با تخمین، حدود 37 میلیون کیلومتر مربع استکه بیش از یک پنجم مساحت کلی خشکیهای کره زمین را در بر می گیرد. در غرب آن اقیانوس اطلس، در شمال آن سیبری و اروپا،‌ درجنوب آن اقیانوس هند و استرالیا و در شرق آن چین و مغولستان و سیبری قرار گرفته است. لازم بتوضیح است که حدود جغرافیائی و مرزهای اشاره شده فعلاً وجود دارند و برای همیشه نمی توانند ثابت بمانند. چرا که انشاء الله در آینده تمام کره زمین باید در پوشش عدل و عدالت حکومت اسلامی قرار گیرد. ضمناً هر یک از اجزاء و واحدهای پراکنده جهان اسلام می توانند بر مبنای اعتقاد و عمل اسلامی چون خورشید درخشانی باشند که نواحی زیادی را پیرامون خود را روشن نموده و به آرمان اصلی اسلام مبنی بر جهانی شدن آن تحقق بخشند. چنانچه خطی فرضی از وسط دو ضلع مستطیل جهان اسلام در جهت غربی- شرقی یعنی از ساحل سنگال به مکه و از مکه به مرز قزاقستان وصل کنیم شهر مکه تقریباً در وسط این محود قرار می گیرد و دو فاصله با هم برابرند.

2-    ناهمواریها:

ناهمواریهای جهان اسلام شامل مجموعه کوهستانها و جلگه های فی مابین- جلگه های رسوبی و آبرفتی و ساحلی- صحراها و کویرها و حوضه های داخلی- تنگه ها و غیره می باشد.

الف: کوهستانها: مرتفعات و کوهستانهای جهان اسلام عموماً متعالق به حرکات عمومی کوهزائی آلپ می باشند (برابر تقویم زمین شناسی) که این کوهها به صورت رشته های منفرد یا مجتمع در سرتاسر آن پراکنده اند و به سه گروه تقسیم می شوند.

1-    اولین گروه رشه کوهستان سراسری و اصلی که البته بوسیله دریای مدیترانه قطع شده است می باشد که در شمال غرب آفریقا (در جنوب تنگه جبل الطارق) بنام رشته کوه اطلس شروع شده و با گذشت از انقطاع مدیترانه در شبه جزیره آناطولی (ترکیه) کوههای توروس و آنتی توروس را تشکیل می دهد و ادمه آن به گره کوهستانی قفقاز می رسد. ادامه آن با جهت غربی – شرقی رشته کوه البرز را تشکیل داده و سپس به هندوکش پیوسته و بالاخره به گره کوهستانی دیگری  به نام فلات پامیر می رسد، از اینجا کوهستان دو شاخه شده و یک رشته در حاشیه شمالی فلات تبت به نام آلتین داغ با همان جهت ادامه می یابد و دیگری بنام تیانشان در وهله اول جهت جنوب غربی – شمال شرقی پیدا کرده و سپس جهت آن در جنوب دریاچه بالخاش غربی – شرقی می شود. این رشته کوهستان در امتداد مسیر خود به صورتهای مختلف اثراتی روی آب و هوای این مناطق می گذارد که در بحث اقلیم جهان اسلام مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

2-    دومین گروه رشته های منفرد و با جهت تقریباً شمال غربی – جنوب شرقی است که اهم آنها عبارتند از اول رشته ای که در ساحل غربی بحر  احمر و به موازات ساحل کشیده می شود و به فلات مرتفع حبشه می پیوندد. دوم رشته های ساحلی شرقی بحر احمر است که بطرف جنوب به فلات یمن می پیوندد و طبق نظرات زمین شناسان این دو رشته با فلاتهای یمن و حبشه قبل از دوران سوم زمین شناسی بهم مربوط بوده اند و در اثر کوهزائی آلپ از هم جدا شده اند. سوم رشته کوه قفقاز در شمال گره قفقاز است که از این گره منشعب می شود. چهارم رشته زاگرس استکه ازگره قفقاز جدا شده و با جهت شمال غربی – جنوب شرقی تا سواحل دریای عمان پیش می آید و ادامه آن با جهت جنوب غربی- شمال شرقی به موازات مسیر رودخانه سند به گره فلات پامیر متصل می شود.

پنجم کوههای پیندورس است که در مرز شمالی آلبانی قرار دارند. ششم کوههایی با همین جهت در جزایر سوماترا – جاوه – گینه و غیره می باشند (البته در جزیره برنئو جهت کوهستان جنوب غربی و شمال شرقی است).

3-    سومین گروه کوهستانها آنهائی هستند که جهت آنها شمالی –جنوبی است و اینها تشکیل فلاتی به نام فلات حبشه را می دهند که ادامه آن به سمت جنوب مرتفعات آفریقای استوائی بنام کنیا و کلیمانجارو را می سازد.

تمام رشته کوههای اشاره شده در جهان اسلام بنوعی بر آب و هوای حول و حوش خود اثر کرده و نقش بسزائی نیز در جمعیت پذیری و پراکندگی جمعیت آن دارند. ضمناً این رشته کوهها عمدتاً با مسیر اصلی خطوط زلزله انطباق دارند و وجود خطوط زلزله و آتشفشانها در کوههای اطلس – توروس –البرز- تفتان – سوماترا – جاوه – برنئو – گینه نو – میندانائو – فلات اتیوپی و غیره بنا به نظریه چین خوردگی آلپ می تواند دلیل بر جوان بودن کوهها باشند.

ب: جلگه ها: جلگه ها شامل جلگه های آبرفتی – ساحلی – میانکوهی می باشند. جلگه های آبرفتی از جلگه های معروفی هستند که تمدنهای اولیه انسان در کنار آنها بوجود آمده اند،‌جلگه آبرفتی بین النهرین که از رسوبات نرم دو رودخانه دجله و فرات بوجود آمده است. جلگه آبرفتی سند که از رسوبات آن تشکیل شده و جلگه آبرفتی نیل که آنرا هدیه مصر گفته اند از مهمترین جلگه های تاریخی هستند که هزاران سال رسوبات آن ها بر روی هم انباشته شده و استعداد بسیار خوبی برای توسعه کشاورزی و جمعیت پذیری در قلب صحراهای خشک بوجود آورده اند سیحون و جیحون- کرخه و کارون – گنگ و نیجر از رودخانه های دیگری هستند که با جلگه های حاصلخیز خود نوارهایی از تمرکز جمعیت را در مسیر خودشان که اکثراً در داخل اقلیم خشک و صحرائی قرار دارد بوجود آورده اند.

در اثر تماس بدنه های خشکی با آبهای اقیانوسه و دریاها جلگه های ساحلی زیادی وجود دارند ولی متأسفانه به علت خشک بودن بیشتر آنها ناشی از اقلیم، بطور طبیعی استعداد جمعیت پذیری و تولید کشاورزی را ندارند. مثلاً سواحل شمال و غرب آفریقا سواحل شرق و غرب دریای سرخ (بحر  احمر) – شمال و جنوب خلیج فارس و دریای عمان – سواحل شرقی بحر خزر دارای این خصوصیات هستند- ولی سواحل شبه جزیره آناطولی (ترکیه)- شرق دریای مدیترانه- آلبانی- دریای خزر بدلیل واقع شدن در عرض جغرافیای معتدل و مدیترانه ای و دیگر دلایل محلی استعداد جمعیت پذیری را دارند. جلگه آبرفتی قسمت سفلای رودخانه گنگ که بنگلادش را تشکیل می دهد و جزیره های متفرق آسیای جنوب شرقی (اندونزی) بعلت موقعیت  و شکل جزیره ای و دیگر خصوصیات از مراکز جمعیت محسوب می گردند.

ج: بیابان صحرا: قسمت اعظم بدنه اصلی جهان اسلام را صحرا و بیابان فرا گرفته است. صحرای بزرگ آفریقا که در حقیقت بزرگترین صحرای جهان است سرتاسر شمال آفریقا را در بر گرفته است، صحراهای داخلی شبه جزیره عربستان که تا سواحل اقیانوس هند و بحر عمال را در بر گرفته است، صحرای کویر لوت در داخل فلات ایران و صحراهای خشک آسیای مرکزی (قزل قوم و تاریم) که در حقیقت همه اینها از یک بدنه اصلی هستند و بوسیله کوهستانها و دیگر عوامل و عوارض بریده شده اند مجموعه بخش صحرائی جهان اسلام را تشکیل می دهند. این صحراها تا کنون از مناطق غلبه طبیعت بر انسان بوده اند ولی همیشه اینطور نخواهند بود و در صورت احتیاج همه اینها قابل ترمیم و بهسازی هستند. از همه مهمتر اینکه بزرگترین ذخایر طبیعی اعم از مولد انرژی و غیر مولد انرژی در داخل صحراها نهفته است که بهتر از مکانهای دیگر عریان می شوند. بزرگترین منابع نفت شمال آفریقا – شبه جزیره عربستان و فلات ایران – شرق دریای خزر و ذغال قزاقستان و نفت و ذغال حوضه تاریم (چین)- معادن وسیع آفریقا – منابع طبیعی و معدنی فلزات ایران و دیگر نقاط نمونه هایی هستند که البته با مطالعات بسیار محدود در صحراها کشف شده اند و چه بسا در آینده نیز با احتمال قوی، بیش از این کشف خواهند شد، و از همه مهمتر صحراها یکی از منابع مهم انرژی خورشیدی برای رفع نیازهای آینده جهان خواهند بود.

د: حوضه های داخلی: از دیگر چهره های ناهموار، حوضه های آبریز داخلی هستند. بزرگترین حوضه دنیا بنام بحر خزر که نه تنها موقعیت آن اثرات اقلیمی مفیدی دارد بلکه حاوی استعدادهای اقتصادی چه از نظر سواحل و چه از نظر تهیه پروتئین غذایی می باشد در جهان اسلام قرار دارد. از دیگر حوضه های داخلی دریاچه بالخاش – حوضه تاریم – حوضه ارومیه – چاد از دیگر حوضه های داخلی هستند. حوضه دریاچه ویکتوریا در آفریقا از منابع مهم آب شیرین محسوب می گردد. دریاچه های متعددی در مرتفعات آفریقا جزو این حوضه ها بحساب می آیند. لازم به توضیح است که آب غالب این حوزه ها شیرین بوده و با توجه باینکه مسئله آب شیرین یکی از معضلات بشریت و جهان می باشد از این نظر جهان اسالم دارای منابع غنی می باشد.

هـ: سواحل و فلات قاره ها: تماس وسیع بدنه های خشکی، با آب اقیانوس ها و دریاها سواحل زیادی را بوجود آورده است. لکن بعلت موقعیت طبیعی مقداری از این سواحل مانند سواحل غرب آفریقا آنطور که باید و شاید از نظر اقتصادی مفید نیستند و سواحل یکنواخت بدون فلات قاره دارند. در حالیکه قسمتهائی از بحر احمر و تمام خلیج فارس – دریای عمان- سواحل مدیترانه – سواحل شبه جزیره مالاکا- سواحل بنگلادش – سواحل وسیع جزایر اندونزی و مالدیو بافلات قاره های وسیع از مراکز مهم و مفید برای کشت و پرورش ماهی و ایجاد تأسیسات بندری می توانند باشند.

و: تنگه ها: تنگه مالاگا با بندر معروف سنگاپور می تواند دروازه شرق و غرب دنیا حساب آید. بطور کلی مجمع الجزایر اندونزی (آسیای جنوب شرقی) مجموعه ای از تنگه ها و معابر سوق الجیشی را ارائه می دهند. تنگه هرمز در مدخل خلیج فارس از تنگه های معروف می باشد. تنگه باب المندب و کانال سوئز در دو سر بحر احمر از مناطق سوق الجیشی هستند. تنگه جبل الطارق از موقعیت مهمی برخوردار است. تنگه های بسفر و داردانل بین دریای سیاه و مدیترانه و موقعیت آلبانی در محل اتصال دریای آدریاتیک به مدیترانه همگی موقعیتهای حساس و با اهمیتی به جهان اسلام می دهند. ادامه دارد