اوضاع کلی جهان اسلام

مقالۀ وارده    

  محمدرضا حافظ نیا

3-آب وهوا:(مراجعه به نقشۀ آب وهوائی)

جهان اسلا م بجز آب وهوای اقیانوسی وقاره ای سرد وقطبی،بقیه اقلیمها رادارا می باشد.  زیرا این اقلیمها مخصوص عرضهای جغرافیائی بالا می باشد.اقلیمهای غالب در جهان اسلام عبارتنداز اقلیم استوائی گرم ومرطوب،نیمه استوائی، صحرائی وخشک-نیمه صحرائی-مدیترانه ای وکوهستانی.  علاوه براین غالباًاقلیمهای دیگر با دامنۀ وسعت محدودتر ومحلی تر (درتحت شرایط محلی)وجود دارندکه از ذکر وتشریح عوامل ایجاد آنها دراین مجموعه خودداری می شود.عوامل اصلی که اقلیم جهان اسلام را تحت تاثیر خود قرارمی دهد عبارتنداز عرض جغرافیائی - کوهستانها وبادهای بارانی-وسعت بدنه های خشکی وسایر عوامل.

1-عرض جغرافیائی:  

 عرض جغرافیائی نقش عمده ای در تعیین نوع اقلیم جهان اسلام دارد.  عرضهای پائین وتا 10درجه شمالی وجنوبی (حول وحوش خط استوا)از اقلیم مرطوب استوائی برخوردار است.  تاحدود عرض20درجه از نوع اقلیم نیمه استوائی واستپی وعلفی ساوان وازحدود 20تا30درجه کمربند صحرائی وخشک جنوب استوائی می باشد.  ازحدود 30تا حدود45درجه اقلیم مدیترانه ای ویا معتدله واز حدود45تا60درجه اقلیم معتدله عرض وسط وجوددارد که البته در بعضی نقاط این اقلیم بصورت مدیترانه ای ویا مرطوب نوع اقیانوسی ودر بعضی نقاط صورت خشک وصحرائی رابخود می گیرد که متأسفانه نوع سوم آن قسمت زیادی از جهان اسلام واقع در عرض بالاتر رادربر می گیرد(صحرای قزل قوم وتاریم).

2-کوهستانها وبادهای بارانی:

همانطور که در بخش ناهمواریها ذکر شد کوهها نقش بسیارمهمی در اقلیم جهان اسلام دارند.جبهه های رو به باد ودریا از رطوبت وپوشش نباتی نسبتاً چشمگیری برخوردار بوده درحالیکه جبهه های پشت وبطرف داخله،  خشک وعریان می باشند.درحقیقت کوهها منهای خصوصیت ارتفاعی آنها،به کمک بادها در اقلیم مناطق اثر می گذارند. رشته کوه اطلس در جبهۀشمالی که روبه بادهای باران آور مدیترانه است از  رطوبت زیادی بر خوردار بوده وپوشش نباتی آن نسبت به جبهۀ دیگر متراکم وقسمت اعظم جمعیت رابخود جذب کرده است.  درحالیکه جبهۀ داخله(بطرف صحرا)فاقد پوشش نباتی چشمگیرومحل تجاوز اقلیم صحرایی خشک وخطرناک ونابود کننده می باشد.  کوههای توروس با جهت غربی-شرقی باعث نفوذ دادن رطوبت وابرها و بادهای باران آور به داخلۀ کوهها شده وداخلۀکوهها رطوبت زیادی را دریافت می دارند.ادامۀ این حرکت بادها بطرف شرق وبرخورد به رشتۀ زاگرس است که مانع از نفوذ کامل آنها بداخل فلات ایران می گردد وبادها رطوبت خودرادر دامنه های غربی زاگرس بجای می گذارند وبهمان اندازه که بادها از داخل دره ها بطرف شرق وبه دامنه های شرقی زاگرس می رسد این درّه ها ودامنه ها رطوبت بیشتری جذب کرده وچهرۀ دامنه های شرقی با دره های آنها باهم فرق دارد وبطورکلّی دودامنۀ متفاوت در شرق وغرب زاگرس ایجاد می کند. نزول بادهای سرد وخشک سیبری وباردار شدن آنها در روی دریای خزر وحرکت آنها بطرف جنوب وجنوب غرب به دامنه های شمالی البرز برخوردکرده وتقریباًتمام رطوبت خودرا در این دامنه ها بجا می گذارنددر حالیکه دامنه های جنوبی البرز مشرف بر فلات داخلی ایران فاقد بارندگی وپوشش نباتی چشمگیراست.رشتۀ هندوکش وفلات پامیروهیمالیادراثر برخورد بادهای موسمی جنوب به دامنه های جنوبی آنها باز ازدوجبهۀ متضاد در شمال وجنوب برخوردارندوکشمیردرجنوب فلات پامیر وشمال بنگلادش از نقاط پرباران ودرجۀ اول جهان محسوب می شود،درحالیکه دامنه های شمالی آنها مشرف به صحراهای خشک قزل قوم وتاریم است:فلات اتیوپی وبرجستگیهای شرقی آفریقا رطوبت ناشی از بادهای باران آور اقیانوس هند را گرفته ومانع از ورود انها به داخلۀ فلات خشک آفریقا وصحرای سودان می شوند،بطور کلی تمام مرتفعات بطور عمومی وجزئی روی بادها وجریانهای هوائی اثر گذاشته ودامنه های متضادی را بوجود آورده اند.نتیجۀ این عمل وعکس العمل این می شود که دامنه های روبه باد که از رطوبت وپوشش نباتی واستعداد مفید جهت کشاورزی برخوردارندجمعیت زیادی رابخودجذب کرده،در صورتیکه نقش جمعیت پذیری جبهه های پشت به باد به دره ها ونقاطی که بیشتر ازاطرافشان (که دارای اقلیم سخت صحرائی است)رطوبت دریافت می کنندمنحصر ومحدود می شود.مرتفعات خط استوا با ایجاد هوای معتدل نقش جمعیت پذیری بسیارسازنده دارند.

3-بدنه های خشکی:

وسعت بدنه های خشکی در  بوجود آمدن اقلیمهای صحرائی و خشک مؤثر است کشیدگی قارۀ آفریقا در طول وعرض جغرافیائی که باعث محدود شدن تماس خشکی با آب می شود و کشیدگی قارۀ آسیا و عدم ارتباط داخلۀ آن با آبهای آزاد و اقیانوس ها منجر بایجاد اقلیم صحرائی خشک آفریقا وآسیای مرکزی می شود. از طرف دیگر علاوه بر گسترش این خشکیها،اکثر آنها بر مسیر مدار رأس السرطان قرار دارند(آفریقا ـ شبه جزیره عربستان ـ فلات ایران وغیره)که بنوبۀ خود در ایجاد اقلیم صحرائی مؤثر است. یعنی دو عامل اصلی مدار رأس السرطان وگستردگی خشکی دست بدست هم داده وعمدتاًموجد اقلیم صحرائی شده اند.

انواع اقلیمها:

الف:اقلیم استوائی:این اقلیم مخصوص نوار استوائی تا عرض 10درجۀ شمالی وجنوبی است که دارای رطوبت فوق العاده وهمه روزه است.  رطوبت زیاد وگرمای بالای آن هوای یکنواخت وبدون حرکتی ایجاد کرده که در دشتها ونواحی پرت تحمل ناپذیر است.  ولی وجود قله های کنیا وکلیمانجارو وفلات اتیوپی ومرتفعات جزایر اندونزی در خط استوا آب وهوای معتدل ویکنواختی درتمام سال ایجاد کرده که نقش مؤثری در جذب جمعیت دارند واروپائیان استعمارگر از اروپا برای سکونت در این مرتفعات حرکت نموده وزندگی کثیفشان رابر دسترنج بومیان این مناطق استوار می کردند. آفریقای استوائی-سواحل خلیج گینه-جزایر اندونزی ومیندانائو – شبه جزیرۀ مالاکا دارای اقلیم استوائی هستندوپوشش گیاهی آنها خیلی متراکم واز نوع جنگلهای استوایی می باشد.  یکی از انواع فرعی این آب وهوا اقلیم موسمی است که بنگلادش و جزایر مالدیو وقسمتی از پاکستان را در برمی گیرد ودیگر ازانواع فرعی آن اقلیم نیمه استوائی  دارای فصل خشک وبارندگی)است که قسمت زیادی را در جنوب صحرای آفریقا تامنطقۀ استوائی اشغال می کند،پوشش نباتی آن از نوع ساوان وعلفی وهمراه با تک درخت می باشد.

ب:اقلیم صحرائی:    همانطور که ذکر شد قسمت زیادی ازجهان اسلام را در برگرفته است که یا ناشی از عرض جغرافیائی (مدار رأس السرطان)یا کشیدگی خشکیها ویا مجموع اینها می باشد. این اقلیم، صحراهای عرض وسط چون قزل قوم تاریم وترکستان وصحراهای جنب استوائی در آفریقا – شبه جزیره عربستان-فلات ایران وقسمتهائی از پاکستان وافغانستان را در بر می گیرد.در این مناطق اختلاف درجۀ حرارت شب و روز خیلی زیاد است یعنی شب زیاد سرد وروز زیادگرم می شود وفرسایش فیزیکی ومکانیکی زیاد صورت می گیرد واغلب شن زارها را بوجود می آورندکه این جریان ناشی از خشک بودن هوا وکمبود رطوبت نسبی جوّ است.  البته دلایل دیگری هم دارد که اینجا محل ذکر آن نیست.  پوشش نباتی این مناطق ضعیف بوده واز نوع گیاهان خشن وسخت که در برابر بادهای سخت وتوده های شن بتوانند مقاومت نمایندبوجود آمده است.  اقلیم نوع صحرائی درحواشی صحرای آفریقا در جنوب وشمال آن قرار دارد وشامل نیمه صحرائی جنوب استوائی باپوشش نباتی ضعیف تر ازساوان وقوی تر از صحرا با درّه های مسکونی وواحدهای محل تمرکز جمعیت می باشد.  در آفریقا - عربستان - ترکیه وفلات ایران تانزدیکی فلات پامیر از این نوع اقلیم وجوددارد. اقلیم نیمه صحرائی عرض وسط در نواحی جلگۀ قزاقستان تا شرق حوضۀ تاریم ادامه می یابد واز استپ عرض وسط پوشیده شده که درقسمتهای شمالی به خاک سیاه وبسیار حاصلخیز معروف به چرنوزیوم می پیوندد.

رودخانۀسیحون وجیحون:    از فلات پامیرومرتفعات هندوکش سرچشمه گرفته وازذوب برف این منابع تغذیه می کنندوبراثر جریان آنها در صحرای خشک قزل قوم جلگه های آبرفتی خوبی بوجود آمده است (ماوراءالنهر)این دو رودخانه می توانند ازمنابع مهم تولید برق آبی وشبکه های آبرسانی کشاورزی باشند.

رودخانه کرخه وکارون:از کوههای زاگرس سرچشمه گرفته وبطرف جنوب غرب جلگۀ حاصلخیز خوزستان را بوجود آورده ومشروب می نماید وپس از تلاقی با دجله وفرات به خلیج فارس می ریزد.

فلات یکنواخت ومرتفع آفریقا پس از اتصال ناگهانی با جلگه های ساحلی اطراف، در شکل وبستر وشیب وجریان رودخانه ها موثر است.  بنابراین دراین تندآبها وقطع شیبها ناشی از اختلاف جنس طبقات،بالقوه نیروی عظیمی از برق آبی نهفته است که مهمترین آنها رودخانه های نیجروسنگال می باشند.

این چندرودخانه ای که ذکر شد بطور نمونه از بین رودخانه های کوچک وبزرگ دیگری هستندکه همۀ آنها تقریباً با جاری شدن در مناطق خشک وایجاد جلگه های آبرفتی در محل وصول از کوه به دشت وبیابانها با مراکز نفوس وجمعیت را بوجود آورده اند. واز طرفی همانطورکه در مبحث کوهها گفتیم تمام برجستگیها ناشی از چین خوردگیها ی جوان دوران سوم می باشند بنابراین دره های انها جوان وفرسایش در مراحل ابتدائی خود می باشد. در نتیجه دره های انها تنگ بوده وبطور نسبی می توان با خرج کمتر در زمینۀ سد سازی ومهاراین آبها هم شبکه های آبرسانی عمده ای جهت به زیر کشت درآوردن مناطق وسیعی ازبیابانهای غنی از مواد معدنی مورد نیاز گیاهان،ایجاد کردوهم از نیروی نهفته واستعداد عظیم هیدروالکتریک (برق آبی)آنها استفاده کرد.

ناگفته نماندکه این رودخانه ها غالباً درمناطق خشک جریان دارندواهمیت آنها مرهون جریان داشتن آنهاست وزندگی میلیونها انسان بدانها وابسته است وچنانکه اقتصاد وکشاورزی شمال شرق آفریقا(مصر وسودان)به نیل وپاکستان به سندوبخش شمالی شبه جزیرۀ عربستان (عراق)به بین النهرین وابسته است فلذا یکی از موارد ضرورت وحدت مسلمین همین مسئله می باشد.

ج-اقلیم مدیترانه ای:   درعرض30تا45درجۀ جغرافیائی قرارگرفته وشامل کوههای اطلس - آلبانی - استانبول - سواحل جنوبی وشمالی ترکیه - قفقاز - البرز وزاگرس می باشد.  دراین اقلیم تابستانها گرم وخشک وزمستانها مرطوب ودر نقاط کوهستانی سرد ودر حواشی دریای مدیترانه ملایم وخنک می باشد.جنگلهای متفرق ومحصولات گندم وزیتون ومرکبات وانگوراز خصوصیات این نوع اقلیم است یعنی نقاطی که در عرض مدیترانه ای قرار دارند بالقوه استعداد تولید این محصولات را به مقدار زیاد دارا می باشند.

د-اقلیم کوهستانی:کوهستانها درعرضهای پائین ووسط وبالاآب وهواهای مختلفی را ایجاد می کنندودرحقیقت نوع کوهستانی که در ذهن ما وجود داردمخصوص مناطق عرض وسط است.  درعرضهای پائین واستوائی همانطور که ذکر شد کوهستانها هوای مطبوع ومعتدل درتمام سال ایجاد می کنند. کوههای قفقاز-فلات پامیر-کوههای تیانشان-البرز - کوههای ترکیه آب وهوای کوهستانی دارند.

این مجموعۀ کلی،  خلاصه ای از آب وهوا ونواحی آب وهوایی جهان اسلام بودکه کمتر به بحث دربارۀ آب وهواهای فرعی پرداخته شد وهدف همان پیدا نمودن دید کلی دربارۀ اقلیم جهان اسلام می باشد.

4-آبها: اقلیم غالب صحرائی ونیمه صحرائی و وسعت دامنۀ عمل آن با خصوصیت برجستۀ اختلاف زیاد درجۀ حرارت شبانه روز وخشکی ناشی از کمبود رطوبت جوّ آن، امکان وجود آب را محدودمی سازد. بنابراین در مناطق صحرائی، رودخانه یا منبع آبی که از خود منطقه سرچشمه گرفته باشد وجودندارد ورودخانه ها از یک خصوصیت مشترک برخوردارند وآن اینکه اکثر آنها از منطقۀ پرآب سرچشمه گرفته وبستر خودرا در مناطق خشک ونیمه خشک (صحرائی)حفر کرده اندوبالاخره به اقیانوسها ودریاهای آزاد ویا حوزه بستۀ داخلی می ریزند.

رودخانۀ نیل: سرچشمۀ آن فلاتهای مرتفع وپرباران اتیوپی وکوههای استوائی ودریاچۀ ویکتوریا که در قلب منطقۀ پر باران استوایی قرار گرفته می باشدومسیر طولانی آن درصحرای آفریقا تادریای مدیترانه امتداد می یابد.  نکتۀ قابل توجه درنیل این است که مصادف با تابستان که دورۀ رشد ونموّ گیاهی وبهره دهی کشاورزی در این ناحیه است وبالنتیجه به آب بیشتر جهت آبیاری زمینهای واقع در حاشیه ودشتهای رسوبی آن احتیاج است.بارانهای تابستانی استواومناطق نیمه استوائی فرو می ریزند وطغیان آنرا باعث می شوند وشاید این دروخانه با بسترآرام خود در کیلومترها راه(نه درتمام طول بستر)تنها رودخانه ای درجهان اسلام می باشد که قابل کشتیرانی است. وجود تندآبهای ناشی از اختلاف جنس طبقات بستر رودخانه وسد بندی برروی این رودخانه می تواند منابع عظیم تولید برق آبی را ایجاد نماید وشعبه های آن هر کدام می توانندبالقوه دارای نیروی عظیم برق آبی یا هیدروالکتریک باشندوشبکه های تأمین آب کشاورزی را ایجاد نماید.

رودخانۀ دجله وفرات: از کوههای توروس ترکیه سرچشمه می گیرند ودرناحیۀ نیمه صحرائی شبه جزیرۀ عربستان(عراق فعلی)جریان یافته وپس از الحاق رودخانه های کرخه وکارون از شرق به آنها به رأس خلیج فارس می ریزندویکی از بهترین جلگه های آبرفتی رابنام بین النهرین بوجود می آورند.

رودخانۀ سند: از فلات پامیر سرچشمه گرفته وشعبات آن باجهت شمال شرقی – جنوب غربی جریان یافته وبه دریای عمان می ریزند وجلگۀ حاصلخیز سند را به وجود می آورند.     ادامه دارد.