حرکت انسان به سوی‌ تکامل

تفسیر سوره لقمان ـ قسمت چهارم

آیت الله مشکینی

محسنین چه کسانی هستند ؟

در این آیه شریفه ، همان گونه که ملاحظه می کنیم سه صفت برای محسنین بیان شده است « یقیمون الصّلوة و یؤتون الزّکوة و بالآخرة‌ هم یؤقنون » نماز را برپا می‌ دارند و زکات اموال خود را می پردازند و به آخرت و معاد اعتقاد و یقین دارند . در این جا این سؤال پیش می آید که آیا همین سه امر کفایت می‌ کند که انسان از گروه نیکوکاران محسوب شده و خداوند از او راضی و خشنود باشد ؟

در پاسخ می‌گوئیم :

قویترین وسیله ارتباط با خدا

خداوند می‌ فرماید : محسن کسی است که نماز می خواند ؛ این اولین نشانه و علامت محسنین است . اکنون باید دید مراد از نماز چیست ؟ نماز قویترین رابطه انسانی با خداوند است . البته همه عبادت ها ، انسان را با خدا مرتبط می سازد ؛ از وضو و غسل گرفته تا نماز و روزه و حج و جهاد و امر به معروف و نهی از منکر و ... که این ها واجبات حصولی‌ هستند و تمام این ها وسیله ارتباط انسان با الله است ولی‌ نماز مهم ترین و عمده ترین وسیله ارتباط است ، لذا قرآن از آن به عنوان مثال و الگو یاد کرده است .

رابطه انسان با مخلوق

و امّا زکات رابطه انسان با مخلوق است ، البته چون برای‌ خدا است ،‌این هم عبادت است ولی عبادتی‌ است که در آن رابطه انسان و خلق خدا مستحکم می‌شود .

دین اسلام رابطه انسان را با تمام افراد از قبیل پدر ، مادر،‌استاد ، شاگرد ، دوست و حتی‌ دشمن تعیین می‌کند و از انسان می خواهد که روی‌ این روابط حساب کند روش و موضع گیری را به او می آموزد و این نکته عظیمی‌ است که دین به انسان می‌ گوید : ای انسان ! حق نداری انسان بی تفاوت باشی‌ و هیچ گونه موضع گیری نداشته باشی . باید در برابر همه چیز موضعت مشخص شود : در مقابل الله ، تسلیم ؛ در برابر پدر و مادر ، مطیع مگر در موارد گناه ؛ در برابر فرزندان ، مربّی خوب ؛ در برابر دوستان ، هدایت کننده ؛ با دشمنان خدا ، خصم ؛ با دوستان خدا ،‌محبّت و ...

بنابراین ، زکات عبارت است از رابطه خوب با هم کیشان .

اعتقاد به مبدا و معاد

در بخش سوم از آیه ، نشانه دیگری که برای‌ محسنین وضع می کند ،‌این است که اعتقاد به معاد و آخرت دارند .

مراد از اعتقاد به معاد این است که انسان به همه اصول دین پایبند و معتقد باشد زیرا کسی که به معاد معتقد شد ، قهراً به مبدا هم اعتقاد دارد و مبدأ همان توحید و خداشناسی‌ است .

ممکن است کسی‌ مانند مشرکین از قریش ـ که در مکه بودند ـ معتقد به مبدأ باشد و خدا را قبول داشته باشد ، امّا همان گونه که آنان معاد را نمی پذیرفتند ، او هم معاد را قبول نداشته باشد ولی‌ ممکن نیست کسی پیدا شود که به معاد پذیرش داشته باشد امّا مبدأ را قبول نکند ! و این محال است ، زیرا تا کسی‌ خدا را قبول نکند ، معاد را به طریق اولی قبول نخواهد داشت .

پس اگر گفته شود : محسن‌ کسی‌ است که به معاد اعتقاد دارد ، یعنی مبدأ و رسالت را نیز معتقد است .

و به عبارت روشن تر : کسی که قائل شد به اینکه آخرت دار مجازات و مکافات است و تمام اعمال کوچک و بزرگ انسان مورد حساب رسی‌ دقیق قرار گیرد ، لابد معتقد است به اینکه دین و مذهب در عالم دنیا برای‌ او برنامه عملی دارد که باید طبق آن برنامه̾ مشخص عمل کند . و بدون شک باید بداند که این برنامه آسمانی‌ توسط سفرای‌ الهی به او می رسد و آن سفرا ، پیام آوران معصوم خدایند . و از این روی قهراً چنین کسی هم توحید را و هم نبوّت را پذیرفته است یعنی تمام اصول دین را معتقد می‌ باشد .

نتیجه گیری :

محسن کسی است که 1- معتقد به اصول دین باشد 2- روابطش با الله خوب باشد . 3-روابطش با مخلوقین و بندگان خدا طبق برنامه و درست باشد . و هدایت قرآن مربوط به چنین شخصی است .

یقین :

در آخر آیه آمده است : « و بالآخرة‌هم یؤقنون» به آخرت یقین دارند . مراد از یقین چیست ؟

یقین عبارت است از باور درونی انسان که انسان به وسیله عمل ، آن باور درونی‌ را تقویت کرده باشد .

امام رضا «ع» در روایتی‌ می فرماید : « الأیمان فوق الأسلام بدرجة‌و التّقوی‌فوق الأیمان بدرجة و الیقین فوق التّقوی بدرجة‌و لم یقسم بین العباد شیء أقل من الیقین » . ( کافی ج2 ص52 )

ایمان یک درجه بالاتر از اسلام است و تقوی یک درجه بالاتر از ایمان است و یقین یک درجه بالاتر از تقوی‌ است و چیزی در بین بندگان کمتر از یقین تقسیم نشده است .

از این روایت چنین برمی آید که :

درجات تکامل

هر انسانی‌ در تکامل روحیش باید چهار درجه را بپیماید که درجه چهارمش، یقین است . و این درجات عبارتند از 1- اسلام 2- ایمان 3- تقوی 4- یقین .

در آغاز ، اسلام است که به انسان عرضه می‌شود . پیامبر ، قرآنی‌ و آئینی آسمانی می آورد و طبق برنامه ای‌ به او عرضه می‌کند ، او هم آن را می پذیرد و می گوید : قبول کردم و تسلیم شدم . اسلام همان تسلیم شدن و پذیرفتن لفظی است . و این درجه اول است.

پس از پذیرفتن ابتدائی ، باید قلب او نیز اطمینان پیدا کند و به واجبات و محرمات اذعان داشته باشد . این دومین درجه است که همانا ایمان می‌باشد .

درجه سوم تقوی است . وقتی‌ ایمان در دل وارد شد، مانند موتور انسان را برای‌ عمل تحریک می کند . اگر انسان در هوای‌ سرد زمستان از خواب راحت برمی‌خیزد و به نماز می‌ایستد یا در هوای‌ گرم تابستان ، 18 ساعت لب به آب و خوراک نمی‌ زند ( روزه می گیرد ) یا در مقام لذّت و شهوت ، پاسخ مثبت به نفس امّاره اش نمی دهد و نفس خود را مهار می کند ،‌در اثر تحریکات تقوی است . بنابراین ، تقوی یعنی انجام واجبات و ترک محرّمات .

و اما درجه چهارم که والاترین مرحله تکامل روحی است ،‌همان یقین می باشد . یقین چراغی است فروزنده و بسیار روشن که صفحه̾ قلب را آنچنان روشن و منوّر می سازد که دیگر قابل زوال نیست . یقین نیروئی است که تمام مراحل شک را می زداید و انسان را در پذیرش و عمل به احکام صد در صد مطیع و تسلیم می سازد .

«اولئک علی هدیً من ربّهم و أولئک هم المفلحون »

آن نیکوکاران بر اساس راهنمائی و هدایت پروردگارشان می باشند و همانا آنان رستگارند.

توضیح معنای آیه نیازمند بحث مختصری است درباره حرکت و جهش انسان ها به سوی‌ تکامل .

حرکت انسان به سوی تکامل

تردیدی‌ نیست که همه انسان ها ـ با قطع نظر از موجودات دیگر ـ در  حرکتند و به سوی تکامل می روند ، چنان چه در آیه شریفه از سوره انشقاق می فرماید : « یا ایّها الأنسان انّک کادح الی ربّک کدحاً فملاقیه » .

ای انسان ! تو داری سعی‌ می‌کنی‌ و در حرکتی و به سوی‌ پروردگارت گام برمی‌داری که به آن هدف برسی‌.

حرکت در بعد فکری

انسان از ابعاد گوناگون فکری، روانی و عملی در حرکت است . پس این حرکت نیازمند هدایت می باشد . خداوند انسان را وقافله بشری را در بعد حرکت ، هدایت می‌کند . یعنی اندیشه آنها اوج پیدا کند .

کودکی که در کلاس اول درس می خواند دارای فکر و اندیشه است و به تدریج اندیشه او اوج می گیرد تا آنجا که افق و شعاع فکریش تکامل بیشتری پیدا کرده و از سطح یک شاگرد بلکه یک دانشجو ، به یک استاد دانشگاه ترقّی پیدا کند.

بنابراین ، انسان از نظر بعد فکری در حرکت است و خداوند او را در این حرکت به وسیله فرستادن انبیاء و کتابهای آسمانی و القاء اتی که فرشتگان یا خود خداوند بلاواسطه در فکر و مغز او انجام می‌ دهند ، اندیشه او را به سوی کمال هدایت می کند .

حرکت در بعد روانی

در بعد روانی‌ و اخلاقی‌ نیز حرکت انسان به سوی کمال است . ممکن است انسان در ابتدا از نظر اخلاقی ، ترسو، جبان ، بخیل ، متکبر و دارای عجب باشد . ولی وقتی تحت تربیت قرار گرفت و انبیا صفات حسنه را برای او روشن کردند ، کم کم صفات زشت و بد او تبدیل می شود به صفات نیکو . جنبش از بین می‌ رود و شجاع می‌ شود ؛ شجاعت اندکش تقویت شده و نیرو می گیرد ؛ بخلش از بین می رود و سخی‌ می‌ شود ؛ تکبرش زایل شده و به سوی‌ تواضع می گراید ، قساوت قلبش به عطوفت و مهربانی و انسان دوستی تبدیل می گردد و به تدریج امثال این صفت های رذیله از صفحه قلبش زدوده شده و به جای آن ها صفات حسنه جایگزین می شود .

و انبیاء به این بعد اخلاقی انسان اهمیت و ارزش بسیار قائل شدند و او را بالخصوص در این بعد هدایت و تربیت کردند پیامبر اکرم «ص» می فرماید :« انّما بعثت لأتمّم مکارم الأخلاق» من مبعوث شدم که مکارم اخلاق را تکامل بخشم .

این قدر این بعد مورد توجه پیامبران و فرستادگان خداوند بوده است که گاهی پیامبر بزرگ اسلام «ص» آئینه به دست می گرفت و هنگامی که عکس چهره مبارک خود را در آئینه می دید می فرمود:«اللهم کما حسّنت خلقی ، فحسّن خلقی » پروردگارا ! همچنان که قیافه و پیکر ظاهری مرا نیکو قرار دادی، اخلاق مرا هم نیکو کن . یعنی همچنان که بدن و شکل ظاهری من ، انسانی است ، پس روح مرا هم انسانی قرار ده و اگر اخلاق زشتی در من وجود دارد ، از قیافه روحم بزدای تا متّصف به صفات حسنه و اخلاق نیکو گردم و کمال انسانی در بعد اخلاقی پیدا کنم .

پس انسان در بعد اخلاقی متحرک است و نیاز به هدایت دارد و تکفل هدایت او به دست الله است که توسط فرستادگان و کتاب های‌ آسمانی و برنامه های انسان سازش او را هدایت می کند .

حرکت در بعد عملی

بعد سوم انسان ، حرکت در افعال است . بچه از کودکی در حال حرکت و جنبش است ولی چون از نظر فکری ضعیف است ، کارهایش لغو و لهو است و بیشتر به بازی می گذراند ولی به تدریج که حرکت روح و انگیزه پیدا کرد ، خدمتگزار می‌ شود :

دست درمانده ای را می‌گیرد و او را نجات می‌دهد ، در جامعه کار خیری انجام می دهد که نفعش و بهره اش همگان را در برگیرد و و... و چقدر فاصله است بین کار خیر یک انسان و کارهای لغو و بیهوده یک کودک .

پس همچنان که کودک در بعد عملی رو به حرکت و کمال می رود ، جامعه انسانی نیز در این بعد متحرک است و رو به کمال می رود . و بدون شک در این بعد حساس نیز نیازمند هدایت است که توسط پیامبران راهنمایی می شود که چگونه از کار لهو و لعب بیرون آید و کارهای خوب و مفید و مثمر ثمر انجام دهد .

انگیزه خلقت

البته توجه دارید که انسان در حرکت ها هم از نظر کیفی و هم از نظر کمی رو به کمال می رود زیرا حرکت ها مختلف است ، از حرکت جوهری گرفته تا حرکت در کیف و کم ( چگونگی و عدد ) انسان در راه پیشرفت و کمال است . پس همچنان که قوای فکریش در آغاز ضعیف است ، به تدریج قوی می شود و از حالت ظن و گمان رو به یقین می گذارد، از نظر کمی نیز اگر دانش او صد باشد ، دویست می شود و کم کم به هزار می رسد و هر چه بیشتر کار کند ؛ بالاتر و والاتر می شود .

و در هر حال خداوند او را هدایت می کند . و همانا محسنین و نیکوکارانند که روی این هدایت های خداوند به پیش می تازند تا به کمال برسند . و این است انگیزه و هدف از خلقت و آفرینش انسان ها .                                                             ادامه دارد

 

تعداد مشاهده مقاله: 279