در راه ریشه کن ساختن فقر

اقتصاد اسلامی

فاجعه بزرگ بشریت

آیت الله حسین نوری

هر نهضت و مکتبی با شعاری بلکه با شعارهایی آغاز می شود که آن شعار ها منعکس کننده̾ روح و هدف آن نهضت و مقدمه و پیش در آمد اعمال و ارزش های آن مکتب محسوب می شود و مسیر و مقصد آن نهضت و مکتب را تعیین و تبیین می کند.

دین اسلام نیز با پویایی و تحرک آفرینی مخصوصی‌ که دارد خود نهضتی‌ است اساسی و بنیادی و مکتبی است متعالی که هدف ها و ارزش های آن در ضمن شعارهائی اعلان گردیده است .

این شعار ها در قرآن کریم و احادیث اسلامی مخصوصا در نهج البلاغه مندرج است .

به این مطلب نیز توجه داشته باشیم که این شعار ها مانند شعارهای برخی از سیستم های ساخته̾ بشر شعارهای فریبنده و تو خالی نیست بلکه شعارهائی است پرمحتوا که آغاز گر و نمایانگر اهداف و اعمال و ارزش ها است .

از جمله شعارهای حماسه ای و تحرّک زائی که در «نهج البلاغه » این کتاب گران بها و گران قدر که از زبان پر برکت نخستین شاگرد مکتب با عظمت اسلام حضرت امیر المؤمنان علیه السلام صادر گردیده است وجود دارد این است :

( المنیّة‌ لا الدّنیة التّقلّل لا التوسّل )

یعنی : « مرگ آری ولی ذلّت و پستی نه » . « کمبود آری اما وابستگی نه »

این کلمات پر محتوا تعیین کننده̾ خط سیر نهضت و مکتب اسلامی‌ در همه̾ ابعاد است و ما اکنون آن را به مناسبت بحث خود باید از دیدگاه اقتصاد سرمشق و مورد توجه خود قرار بدهیم و بکوشیم در این صحنه̾ از زندگی خود به هر قیمتی که باشد عزت و عظمت شایسته̾ خویش را به دست بیاوریم و از هر گونه ذلّت و حقارت به دور و بر کنار باشیم و با هر نوع کمبودی که در نتیجه̾ مبارزه با وابستگی و برکناری از آن مواجه می گردیم بسازیم و روح کار و تلاش و تولید و ابتکار و خلاقیّت را در جامعه̾ خود زنده کنیم و با همّت بلند دست به کارهای‌ بزرگ بزنیم تا آن عظمت و اعتلاء که شایسته مسلمانان راستین است به وجود بیاوریم و فقر و بیکاری و مصرف زدگی را که لکّه̾ ننگینی بر دامن اقتصاد جامعه̾ اسلامی است از اجتماع خود ریشه کن سازیم .

کلمات دیگری‌ نیز در این زمینه که از پیشوایان معصوم اسلامی سلام الله علیهم رسیده است منعکس کننده̾ این موضوع است که آن رهبران بزرگ همواره می کوشیدند روح عظمت خواهی‌ را در مسلمانان ایجاد و تقویت کنند و دامن جامعه̾ آنان را از هر نقص و ذلّت پاک و پیراسته نمایند .

در اینجا برای‌ نمونه به ذکر تعدادی‌ از آن ها می پردازیم :

1-    روزی مردی به نام ابن جبله در حالی‌ که یک عدد « ماهی‌» در دست داشت و حرکت می کرد ـ شاید این کار را به قصد فروش آن « ماهی » انجام میداده و چند ساعت باید وقت صرف می کرد تا آن را به فروش برساند ـ به حضرت کاظم (ع) برخورد کرد حضرتش در حالی که متأسف شد فرمود « این قبیل کارها را کنار بگذارید شما دشمنان بسیاری دارید مخصوصا این جمله که : « شما دشمنان بسیاری‌ دارید » را دو مرتبه تکرار کرد و سپس فرمود تا می‌توانید  دست به انجام کارهائی که عظمت شما را در برابر دشمنانتان تأمین می کند بزنید » این جمله منعکس کننده̾ دستور بسیار مهمّی‌ است که همواره مورد نظر پیشوایان بزرگ دین اسلام بوده است .

2-    حضرت صادق علیه السلام به شخصی که با او درباره̾ « اقتصاد » تذکراتی‌ می داد فرمود : « به انجام کارهای‌ بزرگ اقدام کن » .

3-    و نیز حضرتش به شخص دیگری فرمود : « در بازار به عنوان وساطت برای‌ فروش کالاها فعالیّت مکن و شخصا به تولید بپرداز و هرگز به انجام کارهای بزرگ اقدام مکن که خداوند کارهای بزرگ را دوست می دارد و کارهای کوچک را دوست نمی‌دارد » .

می دانیم که اساس هر تحوّلی از روح و فکر انسان آغاز می شود و تا روح و فکر انسان تغییر نکند تحوّلی در آن به وجود نمی آید اسلام برای‌ اینکه تحوّل بنیادی در پیشرفت اقتصادی جامعه̾ اسلامی ایجاد کند مسلمانان را چنانکه می بینیم به داشتن همت بلند و روح تولید و انجام کارهای بزرگ دعوت می کند .

این همه تأکید به کار و کوشش و تلاش نیز با همین موضوع ارتباط دارد ما در اسلام کمتر موضوعی را پیدا می کنیم که درباره̾ آن به اندازه̾ موضوع کار و فعالیت اقتصادی ترغیب و تشویق به عمل آمده و با تعبیرات مختلفی مورد توجه قرار گرفته باشد .

دسته ای از احادیث اهل بیت عصمت سلام الله علیهم اساساً «کار» را به عنوان یک وظیفه̾ اجتماعی ـ نه به عنوان وسیله̾ امرار معاش ـ‌ معرفی می کنند،‌مفاد این قبیل احادیث این است که مسلمانان نباید به «کار» تنها از این نظر که وسیله̾ تأمین احتیاج اقتصادی شخصی آنها است بنگرند و از این نظر به انجام آن بپردازند بلکه لازم است به آن، به عنوان یک وظیفه و مسئولیت اجتماعی نگاه کنند و از این دیدگاه به انجام آن قیام نمایند و تفاوت میان این دو دیدگاه روشن است زیرا اگر به آن تنها از نظر تأمین احتیاج شخصی‌ نگاه کنند ، در صورتی‌ که به واسطه تمکّن مالی محتاج نباشند ، یا هنگامی که احتیاج آن ها رفع شد از انجام آن باز می ایستد و دیگر به فکر انجام آن نخواهند بود امّا اگر کار را هر فردی به عنوان یک وظیفه و مسؤلیت بشناسد و انجام آن را به این عنوان برای‌ خود لازم و فریضه بداند در هر حال به انجام آن قیام می کند و اجتماع ، از لحاظ تولید ،‌صنعت ،‌کشاورزی و دامپروری پیش می رود و غنی و مستقل می گردد.

حضرت سجاد علیه السلام می‌ فرمودند : « حضرت امیرمؤمنان علیه السلام در هوای گرم به انجام فعالیت اقتصادی می پرداخت و این موضوع نه از این جهت بود که احتیاج خود را تأمین کند بلکه از این جهت بود که می خواست خداوند او را در حالی که در راه تولید مال از راه حلال فعالیت می کند ببیند » .

حضرت صادق علیه السلام می فرمود : « من برای تحصیل مال از راه حلال بر مرکب خود سوار میشوم و به تکاپو می پردازم و این موضوع به منظور این است که خداوند تعالی مرا در حالی که اشتغال به تحصیل مال از راه حلال دارم ببیند » .

حضرت صادق علیه السلام به « محمد بن مسلم » که یکی‌ از چهره های درخشان فقه و حدیث در آن عصر بود و 16 هزار حدیث از حضرت باقر  علیه السلام و 14 هزار حدیث از حضرت صادق علیه السلام از حفظ داشت و ضمناً مرد توانگری بود که احتیاج شخصی به کسب مال و ثروت نداشت دستور فرمودند که به « کاری » اشتغال داشته باشد ، وی اطاعت امر کرده در درب مسجدی ، محل متناسبی برای کسب و کار در نظر گرفت و در آنجا نشست و شروع به خرما فروختن کرد ، بستگانش این شغل را برای او مناسب ندیدند و با او در این موضوع مذاکره نموده شغل « آسیابانی » را مناسب تر تشخیص دادند او هم بر این اساس « آسیائی » و « شتری » فراهم کرده برای اداء وظیفه و انجام مسؤلیت خود به شغل آسیابانی پرداخت و از این جهت بود که آن محدّث و فقیه بزرگ به « طحّان » یعنی آسیابان معروف گردید .

پیشوایان معصوم اسلامی سلام الله علیهم برای بیان اهمیت فعالیت های‌ اقتصادی مخصوصاً تاکید می کردند که مسلمانان در هیچ حالی نباید از انجام آن دست بکشند و باز بایستند :

حضرت صادق علیه السلام به هشام صیداوی فرمودند : « اگر به بینی‌ دو لشکر در برابر هم صف آرائی‌ کرده و با هم برخورد نموده به نبرد پرداختند حتی در چنین وضعی از فعالیت اقتصادی دست برمدار » .

و نیز به شهاب بن عبدربّه فرمود : « اگر به تو خبر برسد که فردا انقلاب جهانی برپا می گردد و حضرت مهدی (ع) ظهور می کند بازهم از فعالیّت اقتصادی و تکاپو در راه تحصیل روزی نباید باز بایستی » .

در این مورد توجّه به این نکته نیز لازم است که : یکی از راه ها و راه های‌ موفقیّت « سحر خیزی » است د رهنگام صبح از طرفی آرام بودن محیط و خاموش بودن ازدحام ها و هیاهو ها ، وسیله̾ بسیار خوبی برا‌ی تمرکز فکر و حواس که در پیشرفت کارها بسیار مؤثر است می باشد .

و از طرف دیگر نشاطی که پس از استراحت شبانه به عمل آمده است کمک بسیار مؤثری به پیشرفت کاری که هنگام صبح انجام می گیرد خواهد کرد .

از این جهات افرادی که عادت به سحرخیزی دارند و از برکت این خوی و خصلت برخوردارند در زندگی موفقیت های فراوان دارند و در احادیثی که در رابطه با تشویق به کار و فعالیّت اقتصادی از اهل بیت عصمت سلام الله علیهم صادر گردیده است مخصوصاً بر این مطلب که هنگام صبح به تحصیل و طلب مال بپردازند که ارتباط با آمادگی در هنگام صبح و سحر خیزی است تاکید فراوان به عمل آمده است .

حضرت رسول اکرم (ص) فرمودند : « هنگام صبح به انجام کارهای خود اقدام کنید زیرا من از پروردگار خود چنین خواسته ام که در صبحگاه به امّت من برکت خود را نازل بفرماید » .

حضرت صادق (ع) به مردی‌ به نام خالدبن نجیح فرمودند : « به اصحاب من سلام برسانید و به‌ آنها بگوئید : جدّی و کوشا باشند و همین قدر که نماز صبح را خواندند به تحصیل مال و رزق حلال بپردازند » .

حضرت موسی‌بن جعفر علیهاالسلام به مردی به نام مصادف فرمودند : « در صبحگاهان به سوی کسب و کار که وسیله̾ عزّت تست گام بردار و اقدام کن » .

حضرت صادق (ع) به علیّ بن عقبه فرمود : « عزّت خود را حفظ کن » علی بن عقبه گفت : « قربانت بروم عزّت چیست ؟ فرمود صبحگاهان به سوی بازار حرکت کن » .

و نیز حضرتش به معلّی بن خنیس فرمودند : « صبحگاهان به سوی کار و اشتغال اقتصادی که وسیله̾ عزّت تست گام بردار » .

در این احادیث به این نکته نیز که فعالیت های اقتصادی « عزت انسان ها » قلمداد شده است باید توجه کامل داشته باشیم . 1                               ادامه دارد [1]

ملت شریف ما اگر در این انقلاب بخواهد پیروز شود باید دست از آستین برآرد و به کار بپردازد .

از متن دانشگاه ها تا بازارها و کارخانه ها و مزارع و باغستان ها تا آنجا که خود کفا شود و روی پای خود بایستد . »  

                                                                از پیام امام به مناسبت روز کارگر 12/2/59