داستان بعثت رسول خدا (ص)

بخش دوم          

حجه الاسلام و المسلمین رسولی محلاتی              

قسمت دهم 

داستان بعثت رسول خدا (ص) 

در داستان بعثت رسول خدا (ص) از چند جهت باید بحث و تحقیق شود:

1-    از نظر تاریخ و زمان و ماه و سال بعثت

2-    از نظر کیفیت بعثت و روایاتی که در این باره رسیده است

3-    بحث دربارۀ نخستین آیات و یا سوره ای که بر آن حضرت نازل شد؟

البته در اینجا مطلب دیگری هم در کتابهای حدیثی و احیانا ً کتابهای تاریخی مورد بحث قرار گرفته و آن بحث در این باره است که آیا رسول خدا (ص) قبل از بعثت، تابع شریعتی بوده یا نه؟ و اگر از شریعتی پیروی می‌کرده آیا آن شریعت چه شریعتی بوده؟ شریعت نوح (ع)، یا شریعت ابراهیم (ع)، یا شریعت موسی (ع)و یا شریعت عیسی (ع)که البته این بحث یک بحث اعتقادی است و یا بگفتۀ ابن کثیر بحثی است که مربوط به اصول فقه است و ارتباط مستقیمی با بحث تاریخی ما ندارد، ولی با اینحال اگر خدای تعالی این فرصت و توفیق را به ما عنایت فرمود، پس از مباحث بالا، شاید مقداری هم در این باره بحث کنیم و برای اطلاع شما این تذکر را میدهیم که مرحوم علامۀ مجلسی در بحارالانوار گفتار دانشمندان اسلامی را در این باره به تفصیل ذکر کرده و هاشم معروف حسنی و دانشمندان دیگر سنی و شیعه نیز مانند ابن کثیر در کتاب السیرة النبویة تحقیقاتی در این زمینه دارند که می‌توانید به کتابهای ایشان مراجعه نمائید. [1]

بخش اول- بحث دربارۀ تاریخ و زمان بعثت

دربارۀ تاریخ بعثت رسول خدا (ص) در روایات و احادیث شیعه و اهل سنّت اختلاف است و مشهور میان علماء و دانشمندان شیعه آن است که بعثت آنحضرت در بیست و هفتم رجب سال چهلم عام الفیل بوده، چنانچه مشهور میان علماء و محدثین اهل سنت آن است که این ماجرا در ماه مبارک رمضان آن سال انجام شده که در شب و روز آن نیز اختلاف دارند، که برخی هفده رمضان و برخی هیجدهم و جمعی نیز تاریخ آنرا بیست و چهارم آن ماه دانسته اند. [2]

و البته در پاره ای از روایات شیعه نیز بعثت رسول خدا (ص) در ماه رمضان ذکر شده مانند روایت عیون الاخبار صدوق (ره) که متن آن اینگونه است که:

وقتی شخصی به نام فضل از امام رضا (ع)می‌پرسد که چرا روزه فقط در ماه مبارک رمضان فرض شد و در سایر ماهها فرض نشد؟ امام (ع)در پاسخ او فرمود:

«لانّ شهرَ رَمضان هُو الشَّهرُ الّذی انزلَ الله تَعالی فیهِ القرآن...»

تا آنجا که می‌فرماید: «...و فیهِ نبیّ محمّد صلّی الله علیهِ وَ آله»

- یعنی بدانجهت که ماه رمضان همان ماهی است که خدای تعالی قرآن را در آن نازل فرمود... و همان ماهی است که محمد (ص) در آن به نبوت برانگیخته شد... [3]

که چون مخالف با روایات دیگر شیعه در اینباره بوده است. مرحوم مجلسی احتمال تقیّه در آن داده، و یا فرموده که باید حمل بر برخی معانی دیگری جز معنای بعثت اصطلاحی شود، زیرا تاریخ بیست و هفتم ماه رجب بنظر آن مرحوم نزد علمای امامیه مورد اتفاق و اجماع بوده و گفته است «... وَ علیهِ اِتّفاقُ الاِمامِیَّه».

و اما نزد محدّثین و علمای اهل سنت همانگونه که گفته شد مشهور همان ماه رمضان است، [4] اگر چه در شب و روز آن اختلاف دارند، و در برابر آن نیز برخی از ایشان دوازدهم ماه ربیع الاول و یا دهم آن ماه، و برخی نیز مانند شیعه بیست و هفتم رجب را تاریخ بعثت دانسته اند. [5] و بدین ترتیب اقوال دربارۀ تاریخ ولادت آنحضرت بدین شرح است:

1- بیست و هفتم ماه رجب و این قول مشهور و یا مورد اتفاق علمای شیعه و برخی از اهل سنّت است. [6] 

2- ماه رمضان (17 یا 18 یا 24 آبان ماه) و این قول نیز مشهور نزد عامه و اهل سنت است. [7]

3- ماه ربیع الاول (دهم و یا دوازدهم آن ماه) و این قول نیز از برخی از اهل سنت نقل شده. [8]

و اما مدارک این اقوال:

مدرک شیعیان در این تاریخ یعنی 27 رجب، روایاتی است که از اهل بیت عصمت و طهارت رسیده مانند روایاتی که در کتاب شریف کافی از امام صادق (ع)و فرزند بزرگوارش حضرت موسی بن جعفر (ع)روایت شده، و نیز روایتی که در امالی شیخ (ره) از امام صادق (ع)نقل شده است [9] و از آنجا که «اَهل البیت ادری بما فی البیت» گفتار این بزرگواران برای ما معتبرتر از امثال عبیدبن عمیر و دیگران است.

و اما اهل سنت که عموما ً ماه رمضان را تاریخ بعثت دانسته اند مدرک آنها در این گفتار اجتهادی است که از چند نظر مخدوش و مورد مناقشه است، و آن اجتهاد این است که فکر کرده اند بعثت رسول خدا توأم با نزول قرآن بوده، و نزول قرآن نیز طبق آیۀ کریمۀ: ãöky­ tb$ŸÒtBu‘ ü“Ï%©!$# tA̓Ré& ÏmŠÏù ãb#uäöà)ø9$# [10] در ماه مبارک رمضان انجام شده، و با این دو مقدمه نتیجه گیری کرده و گفته اند: بعثت رسول خدا در ماه رمضان بوده است، در صورتیکه هر دو مقدمه و نتیجه گیری مورد خدشه است زیرا:

اولاً- این گونه آیات که با لفظ «إنزال» آمده بگفتۀ اهل تفسیر و لغت مربوط به نزول دفعی قرآن کریم است- چنانچه مقتضای لغوی آن نیز همین است- نه نزول تدریجی آن، و در اینکه نزول دفعی آن به چه صورتی بوده و معنای آن چیست. اقوال بسیاری وجود دارد که نقل و تحقیق در این باره از بحث تاریخی ما خارج است. و قول مشهور آن است که ربطی به مسئلۀ بعثت رسول خدا (ص) که بگفتۀ خود آنها بیشتر از چند آیۀ معدود بر پیغمبر اکرم نازل نشد ندارد، و مربوط است به نزول دفعی قرآن بر بیت المعمور و یا آسمان دنیا- چنانچه سیوطی و دیگران در ضمن چند حدیث در کتاب درّالمنثور و إتقان از ابن عباس نقل کرده اند- و عبارت یکی از آن روایات که سیوطی آنرا در درّالمنثور در ذیل همین آیه از ابن عباس روایت کرده اینگونه است که گفته است:

«شهر رمضان واللّیلة المبارکة و لیلة القدرفانّ لیلة القدر هی الیلة المبارکة و هی فی رمضان، نزل القرآن جملة واحدة من الذِکر الی البیت المعمور، وهو موقع النجوم فی السماء الدنیا، حیث وقع القرآن، ثمّ نزل علی محمد (ص) بعد ذلک فی الامر و النهی و فی الحروب رسلا رسلا». [11]

یعنی ماه رمضان و شب مبارک و شب قدر که شب قدر همان شب مبارک است که در ماه رمضان است و قرآن در آن شب یکجا از مقام ذکر به بیت المعمور یعنی محل وقوع ستارگان در آسمان دنیا نازل شد و سپس تدریجا ً پس از آن در مورد امر و نهی و جنگها بر محمد (ص) فرود آمد.

و به این مضمون حدود ده روایت از او نقل شده است.

و متن روایت دیگری که از طریق صحّاک از ابن عباس روایت کرده چنین است:

«نزل القرآن جمله واحده من عندالله من اللوح المحفوظ الی السفره الکرام الکاتبین فی السماء الدنیا فنجّمه السفره علی جبرئیل عشرین لیله، و نجّمه جبرئیل علی النبی عشرین سنه». [12]

یعنی قرآن یکجا از نزد خدای تعالی از لوح محفوظ به سفیران (فرشتگان) گرامی و نویسندگان آن در آسمان دنیا نازل گردید و آن سفیران در بیست شب تدریجا ً آنرا بر جبرئیل نازل کردند، و جبرئیل نیز در بیست سال آنرا بر رسول خدا نازل کرد.

این دربارۀ اصل نزول قرآن در ماه مبارک رمضان و شب قدر. و ثانیا ً- در مورد قسمت دوم استدلال ایشان که نزول قرآن را توأم با بعثت رسول خدا (ص) دانسته اند. آن نیز مخالف با گفتار خودشان بوده و مخدوش است، زیرا عموم مورخین و محدثین اهل سنت معتقدند که نبوت و بعثت رسول خدا در آغاز بصورت رؤیا و در عالم خواب بوده و پس از گذشت مدتها که برخی آنرا شش ماه و برخی سه سال و برخی کمتر و بیشتر دانسته اند در عالم بیداری به آن حضرت وحی شد و جبرئیل بر آن بزرگوار نازل گردید و قرآن را آورد.

و این جزء نخستین حدیثهای صحیح بخاری است که از عایشه نقل کرده که گوید:

اول ما بدئ به رسول الله (ص) من الوحی الرؤیا الصادقه فی النوم و کان لایری رویا ً الاّجات مثل فلق الصبح، ثم حبّب الیه الخلاء فکان یخلو بغار حراء فیتحنّث فیه اللیالی ذوات العدد قبل ان ینزع الی اهله و یتزوّد لذلک، ثم یرجع الی خدیجه فیتزوّد لمثلها، حتی جائه الحق و هو فی غار حراء، فجاءه الملک فقال: اقرأ...

و البته ما در آینده روی این حدیث و ترجمۀ آن مشروحا ً بحث خواهیم کرد، و این مطلب را تذکر خواهیم داد که در این حدیث جای این سؤال هست که آیا عایشه این حدیث را از چه کسی نقل کرده و آیا گویندۀ حدیث رسول خدا (ص) بوده یا دیگری، زیرا خود عایشه که در هنگام نبوت رسول خدا (ص) هنوز بدنیا نیامده بود و قاعدتا ً این روایت را از دیگری نقل کرده است، ولی در اینجا از او نام نبرده...!

مگر اینکه بگویند: این اجتهاد و نظریۀ خود ایشان بوده که در این باره اظهار کرده اند که در اینصورت این روایت خود عایشه است و نظریۀ او است که در این باره اظهار داشته و از باب حجیّت روایت خارج داشته و مانند نظرات دیگر می‌شود که لابدّ برای امثال بخاری که کتاب خود را با امثال آن افتتاح و آغاز کرده حجیّت داشته... و بهر صورت پاسخ این سؤال را باید آنها بدهند!

ولی این مطلب بخوبی از این حدیث معلوم می‌شود که میان نزول وحی بر رسول خدا و نزول قرآن فاصلۀ زیادی وجود داشته و توأم با یکدیگر نبوده و در نهایۀ ابن اثیر در مادۀ «جزء» در ذیل حدیث «الرؤیا الصالحه جزء من سبعین جزء من النبوه» [13] آمده است که می‌گوید:

«و کان فی اول الامریری الوحی فی المنام ودام کذلک نصف سنة، ثمّ رای الملک فی الیقظة». [14]

و نظیر این گفتار را سیوطی در کتاب اتقان ذکر کرده. [15]

و بلکه برخی از ایشان فاصلۀ میان بعثت رسول خدا (ص) و نزول قرآن را چنانچه گفتیم سه سال دانسته و به این مطلب تصریح کرده اند، که یکی از آنها روایت زیر است که ابن کثیر آنرا صحیح و معتبر دانسته و آن روایت امام احمدبن حنبل است که بسند خود از شعبی روایت کرده که گوید:

«انّ رسول الله (ص) نزلت علیه النبوة و هوابن اربعین سنه، فقرن بنبوة اسرافیل ثلاث سنین، فکان یُعلّمه الکلمه و الشئ ولم ینزل القرآن، فلمّا مضت ثلاث سنین قرن بنوبه جبرئیل، فنزل القرآن علی لسانه عشرین سنه، عشرا ً بمکة و عشرا ً بالمدینه، فمات و هوابن ثلاث و ستّین سنه». [16]

و نظیر همین گفتار از دیگران نیز نقل شده. [17]

و البته ما اکنون در مقام بحث کیفیت نزول قرآن کریم و نزول دفعی و تدریجی و تاریخ نزول و بحثهای دیگری که مربوط به نزول قرآن است نیستیم، و اساسا ً آن بحثها از بحث تاریخی ما خارج است، و مرحوم علامۀ طباطبائی و دیگران در اینباره تحقیق و قلمفرسائی کرده اند که می‌توانید به کتاب المیزان و کتابهای دیگر مراجعه نمائید [18] و تنها درصدد پاسخگوئی به این استدلال بودیم که بعثت رسول خدا (ص) مقارن با نزول قرآن نبوده و از این راه نمی‌توان تاریخ بعثت رسول خدا (ص) را بدست آورد.