فلسفه و اهداف حج

قسمت دوم

سیمای حج در قرآن

فلسفه و اهداف حج

چنانچه در شماره گذشته تذکّر دادیم: آنچه حج را بصورت یک عمل عظیم عبادی سیاسی درآورده است، فلسفه و اهداف بسیار مهمّی است که شارع مقدس در آن منظور داشته است.

و از آنجا که ما این بحث را آغاز با هدایت از آیات شریفه قرآن کریم شروع نمودیم، در این مرحله نیز با استفاده از آیات به بررسی این بحث می­پردازیم تا فلسفه و اهداف مهم حج را در سیمای قرآن شاهد باشیم.

انّ الذین کفروا و یصدون عن سبیل الله و المسجد الحرام الذی جعلناه للناس سواء العا کف فیه و الباد و من یرد فیه بالحاد بظلم نذقه من عذاب الیم و إذبوأنا لآبراهیم مکان البیت أن لاتشرک بی شیئاً و طهّر بیتی للطائفین و القائمین و الرّکّع السّجود، و أذّن فی النّاس بالحجّ یأتوک رجالاً و علی کلّ ضامرٍ یأتین من کلّ فجّ عمیقٍ لیشهدوا منافع لهم و یذکروا اسم الله فی ایّام معلومات علی ما رزقهم من بهیمة الأنعام فکلوا منها و أطعموا البائس الفقیر، ثمّ لیقضوا تفثهم و لیرفوا نذورهم و لیطوّفوا بالبیت العتیق، ذلک و من یعظّم حرمات الله فهو خیر له عند ربّه و احلّت لکم الأنعام إلّا مایتلی علیکم فاجتنبوا الرّجس من الأوثان و اجتنبوا قول الزّور[1]. آنانکه کفر میورزند و مردم را نمیگذارند در راه خدا وارد شده و بسوی خدا حرکت کنند و مانع میشوند از اینکه مسلمانان از مسجد الحرام که بطور یکسان و برابر حق بهره­برداری از آن را دارند و هیچکس در ارتباط با مسجد الحرام ترجیحی بر دیگری ندارد استفاده کرده و از منافع آن سود ببرند و هر کسی که بخواهد در آنجا مروّج الحاد گردیده و به بندگان خدا ظلم کند همۀ آنان را به کیفر کفر و ستمشان رسانده و به عذاب دردناک مبتلا خواهیم ساخت و شما متذکر باشید وقتی که امکانات زیادی در اختیار ابراهیم گذاشتیم و جایگاه خانه کعبه را معین نموده و شرائط بوجود آمدن چنین موقعیتی را فراهم ساختیم و ایشان خانه را آماده کردند دستور دادیم این اهداف را لباس عمل بپوشاند، کسی را شریک من قرار ندهد و خانه را برای نمازگزاران و قیام کنندگان و ساجدان پاک و آماده سازد و سپس از همه جهانیان دعوت بعمل آورد و از آنان بخواهد هر کس که میتواند به حج بیاید از هر راه دور و نزدیک بگرد این خانه جمع شوند و آنجا را محل اجتماع و مرکز حرکت و توحید قرار دهند و در سایه این اجتماع عظیم اسلامی از منافع دنیوی و اخروی آنجا بهره گیرند و در آن ایّام معیّن و مشخص در یاد خدا باشند و از آن جهت که خدای عالم آنان را از نعمتهای فراوانی متنّعم ساخته و از گوشت حیوانات حلال گوشت بهره­مندشان ساخته است سپاسگذاری نمایند. پس ای طالبان راه خدا و ای سالکان طریق الی الله از آن نعمتهای الهی سود ببرید و تناول فرمائید و فقیران بیچاره را از آن امکانات و مواد غذائی بی­نیازشان کرده و گرسنگان را اطعام نمائید علاوه بر این کارهای اجتماعی، باعمال فردی عبادی خودشان ادامه داده و بقیه اعمال مناسک را بپایان برسانند و اگر نذری و عهدی کرده باشند طبق آن عمل نمایند و بطواف خانه خدا که همان بیت عتیق است بپردازند.

آری اینها عمده احکام حج است و بسیار مهمّ و ارزشمند است و از مسائلی است که خدای جهان آنها را محترم شمرده و بزرگ داشته است و هر کس حرمات و احکام مورد احترام الهی را محترم و بزرگ شمارد به صلاح او بوده و باعث علوّ درجات او در پیشگاه خداوندی است و برای شما از چهارپایان غیر از آنها که قبلاً گفته شده است مابقی حلال است و از پلیدیها و آلودگیها اجتناب کنید و همین طور از سخنان باطل و ناحق دوری گزینید و از باطل بگریزید و رو بحق آورید و خالص بدون هیچ شائبه­ای و شرکی خدا را بپرستید و آگاه باشید هر کس بخدا شرک آورد و برخلاف مسیر فطرت و تعالی بشری حرکت کند طوری سقوط میکند مانند این است که از آسمان سرنگون گردیده و دور شده و مرغان و پرندگان آسمان در فضای بیکران الهی بدن او را در میان زمین و آسمان با نوک منقارشان قطعه قطعه نمایند و یا مانند کسی است که در اثر وزیدن باد تند و سختی بجائی بند گردد به مکانی دور پرت شده باشد بله معیار این است و این مطلب بعنوان یک اصل مطرح است هر کس شعائر الهی را بزرگ و محترم شمارد دلیل بر صداقت و ایمان است و این حالت نشانه دلهای با تقوی است و در این شعایر الهی و بزرگذاشتن آنها منافع فراوانی برای شماها وجود دارد و ارزش آنها را بدانید- و احتمال میرود مراد از مرجع ضمیر شعایر الهی نباشد همین حیوانات و چهارپایان باشد و در این صورت معنی چنین خواهد شد- در این حیوانات و چهارپایان منافع فراوانی برای شما هست تو شما تا مدّت محدودی میتوانید از این­ها بهره­مند گردید و سپس محلّ و زمان هدی و قربانی و دیگر مناسک حجّ خانه خدا کعبه است. و ما برای هر امّت و گروهی مناسک و شرایع مخصوص قرار دادیم تا بیاد خدا بیافتند و به شکر نعمت حق بپردازند و در مقابل نعمتهای بزرگ خداوندی که آنان را با آن نعمتها متنعم ساخته است سپاسگزاری کنند پس بدانید آن خدائی که شما او را میپرستید خدائی است که متواضعانه و خاشعانه در مقابل اراده و فرمان حضرت دوست تسلیم شده و سر تسلیم فرود میاورند مژده و بشارت باد.

اینها نمونه­ای از آیات خدا است که بوضوح میتوان از آنها اهداف عالیه حجّ را بدست آورد و بفلسفه آنها دست یافت در این آیات علاوه بر اینکه روی خلوص و بی­شائبه بودن و توحید ناب و خالص تکیه شده است و این خلوص بعنوان روح و جان حاکم و مدبّر در تمام مراسم و مناسک حج دیده شده است بمسائل زیاد دیگری نیز پرداخته شده است از جمله «لیشهدوا منافع لهم» از همه اطراف و اکناف عالم باید گرد آیند و دور این محور- بیت عتیق- جمع شوند و منافع فراوان مادّی ومعنوی را که برای آنان است و در متن و ذات چنین مراسمی خوابیده است بالعیان بیابند و مشاهده نمایند و از جمله «قیاماً للناس» اینکه شرائط برای قیام و حرکت همگانی انسانها آماده شده و بسیج عمومی آغاز گردد و  انسانها در این اقیانوس مواج بجوشند و بخروشند و تا لقاء‌‌ خدا و حاکمیت ارادۀ الله به تکاپوی رهائی بخششان ادامه دهند و از جمله وحدتی حقیقی، در سایه ایمان بخدا و روز آخرت و رهبری راستین ابراهیم­ها و اسمعیل­ها از همه انسانها با زبانهای مختلف و فرهنگهای گوناگون، بوجود آید و زمینه تحقق امّت واحده اسلامی فراهم گردد.

و از جمله در سایه همین وحدت و بسیج عمومی از امکانات خدادادی بهره­برداری بعمل آمده و از این نعمتهای بزرگ خداوندی خوب استفاده شده و ریشه­های فقر و نیازها را بخشکانند، و از جمله مردم عادت کنند که دارای فرهنگی عالی و ارزشی باشند و شعایر الهی را بزرگ شمارند و از حدود الهی تعدی و تجاوز ننمایند و با دید خدایی و بینش الهی به موضوعات و مسائل بنگرند، و از جمله مردمی باشند منظّم و با انضباط و حسابگر به طوریکه لحظه­ای از نظم و انضباط و محاسبه دقیق غفلت نکنند، و از جمله مردمی باشند دارای آگاهی و توان کافی و متوجه موقعیتّها و ذاکر باسم الله اینها نمونه­ای از اهداف عالی و بلندی است که از تعلیمات قرآن در مورد گوناگون بدست میآید و بدون تردید با دقت و تأمّل عمیقانه در آیات قرآن مطالب و مفاهیم جدیدتری را به ما خواهد آموخت. کدام عمل از اعمال ارزشمند اسلام مانند حجّ بطور ملموس معنی و مفهوم حاکمیت الله و سیر الی الله و حلّ‌ شدن منیّتها و نفسانیتها و پیکار و ستیز با ارجاس و انجاس و آلودگیها و پلیدیها و خودسازی­ها و وارستگیها و وحدت و یکپارچگی و هماهنگی و همدلی وتوجه بخدا و ذکر الله و خدمت و ایثار را نشان میدهد و در حقیقت حجّ مجموعه­ای از احکام کلی و همگانی اسلام در این قالب میباشد.

حاشا و کلاً که حجّ اینگونه نباشد و تنها همان ظواهر و برنامه­های صوری و سطحی باشد و بهمین دلیل وقتی که قرآن مقداری از مناسک حج را تبیین میفرماید این مناسک را از شعایر الهی دانسته و تعظیم شعایر الهی را وظیفه بزرگ شمرده و تعظیم شعایر الهی را علامت و نشانه تقوای قلب و روشنائی معرّفی نموده است.

بعد میفرماید بشارت بر مخبتین. کأنّه میخواهد بگوید از جمله اهدافی که از اعمال حج منظور است و مواظبت بآن اعمال آن هدف را تأمین کرده و انسان را بآن نایل میگرداند حالت بالا و والای روحی اخبات است که قرآن برای این حالت و صفت الهی حساب خاصّی باز کرده و بتفصیل درباره آن و خصوصیات مخبتین بحث فرموده است: میفرماید ما برای هر ملت و امّتی شریعت و شیوه­های مخصوصی مقررّ کردیم تا با انجام آنها متذکر اسم خدا گردند و در یاد خدا باشند و در مقابل نعمتهای الهی که بآنان از گوشت حیوانات روزی دادیم و متنعّم ساختیم سپاس نمایند پس بدانید که خدای شما خدای یگانه است و در مقابل فرمان او تسلیم گردیده و مطیع باشید و بآنان که بدرجه مخبتین رسیده و حالت اخبات پیدا کرده­اند بشارت بدهید و خصوصیاتی که این گروه (مخبتین) دارند این است که وقتی که بیاد خدا میافتند دلهایشان هراسان شده و در مقابل مصائب و گرفتاریها صبور و متحمل بوده و اقامه نماز مینمایند و از آنچه که از امکانات و نعمتها در اختیارشان گذاشته­ایم در راه خدا انفاق میکنند[2].

و در حقیقت از این آیات بدست میآید که در صورتیکه انسان مواظب خودش باشد و اعمال حج را بنحو احسن انجام دهد و روح عبودیت و بندگی را در آنها مورد توجه قرار دهد و به ابعادِ مختلف حج توجه بنماید علاوه بر جهاتِ سیاسی و اجتماعی و اقتصادی که دارد و انسانها از این جهات از اعمال حج بهره­مند میگردند دارای جهت دیگری نیز هست و آن جهت خودسازی است و انسان در سایه این اعمال خودش را میسازد و بدرجه­ای از کمال و عرفان الهی میرسد و دارای مقام «اذا ذکر الله و جلت قلوبهم» میشود.

مضافاً بر همۀ مسائل و مطالب که گذشت از آیات دیگر قرآن بوضوح بدست میاید که کعبه بعنوان محور وحدت و یکپارچگی امت اسلامی منظور شده و با توجه به تغییر قبله و لزوم توجه همۀ مسلمانهای عالم بسوی یک نقطه و مرکز، آنهم در هر روز و شب چندین بار و با آن خصوصیات و مراسم دقیقاً فهمیده میشود که مسئله پیش از آنکه جهت عبادی و فردی داشته باشد جهات سیاسی و موضعگیری و اجتماعی دارد و تنها قبله بودن کعبه و توجه بآن شرط صحت نماز نیست ولو اینکه خود این جهت هم خیلی مهم و دارای ارزش است و لیکن اهداف دیگری در کار است و برای این است که جهت گیریها را مشخص نماید و رنگهای غیرالهی را باطل اعلام کند و به همه حرکتها و جهت گیریها رنگ خدائی بزند و از حرکتهای پراکنده و بی­جهت جلوگیری بعمل آورد و شخص رسول اکرم(ص) بعنوان پیامبر و رهبر اسلام باید این حرکت را آغاز کند و این جهت گیری را در تمام اعمال و حرکاتش مشخص سازد و امت هم در اعمال و حرکاتش باید از امام و رهبرشان تبعیّت کنند و این مشخصه را داشته باشند.

اینکه آیاتی که بوضوح این مطالب را تعلیم میدهد! «سیقول السّفهاء من الناس ماولیّهم عن قبلتهم الّتی کانوا علیها قل لله المشرق و المغرب یهدی من یشاء الی صراطٍ مستقیم»[3] انسانهائی که از رشد کافی برخوردار نیستند و آینده امور را نمیدانند و عواقب امور را خوب تحلیل نمی­نمایند و جریانات و خطوط فکری و سیاسی جامعه را بطور دقیق نمیدانند تحت تاثیر القاءات و وساوس شیاطین قرار میگیرند، برهبر امّت اسلامی رسول اکرم (ص) با زبان اعتراض اینطور برخورد میکنند و میگویند چه عواملی باعث شد آنان از آن قبله ایکه داشتند و به بیت المقدس نماز میخوانند منصرف گشتند و رو بجهت دیگر و قبله دیگر بگرداندند؟ وضعی که قبلاً جامعه داشت و کانه مسئله­ای نبود و وحدت برقرار بود اینها آمدند با تغییر قبله در جامعه مشکل درست کردند این سخنان آنها است و بدون تردید این نوع سخنان را شیاطین از زبان افراد ساده القاء میکردند و اذهان مردم را مشوّش میکردند خطاب الهی به پیامبر اکرم(ص) رسید و فرمود به آنان بگو خیال نکنید مسئله قبله و جهت خاص برای این است که برای خدای عالم جهت و وضع خاصی تعیین شود نه چنین نیست خدای عالم محیط به همه عالم وجود است و همۀ مشرق و مغرب از آن خداوند آنا را بصراط مستقیم هدایت مینماید. یعنی تعیین کعبه بعنوان قبله اسلام و مسلمین بتوسط نبیّ اکرم (ص) طبق وحی آسمانی از قبیل مسئله آفرینی و کار سیاسی کردن و غوغا آفرینی نمیباشد بلکه از مصادیق بارز هدایت الهی و صراط مستقیم است و از این جهت است که امّت اسلام بیک چنین نقطه مرکزی و محور حرکت نیاز دارند اگر غفلت کنند خسارتهای جبران ناپذیری بجهان اسلام و مسلمین وارد خواهد شد و در حقیقت اسلام و رهبری آن طبق فرمان الهی در صدد تحقّق بخشیدن امّت واحد اسلامی است و نوع استخوان بندی احکام اسلام و مقررات آن هم همین را نشان میدهد و یکی از لوازم لاینفکّ این نوع ایده و هدف مقدّس پیش بینی یک چنین مرکزیتی است ولذا مشاهده می­فرمائید قرآن به دنبالۀ طرح تعیین قبله جدید برای امّت اسلام اینطور دارد:

«و کذلک جعلناکم امّةً وسطاً لتکونوا شهداء علی النّاس و یکون الرّسول علیکم شهیداً»[4] و همچنین ما شما را امّتی وسط و معتدل و عاری از گرایشهای افراطی و تفریطی و جامع خصوصیات مثبت هر دو قرار دادیم تا گواه بر اعمال مردم باشید و رسول و رهبر هم شاهد و گواه بر اعمال شما باشد. ملاحظه میکنید چطور زیبا حدّ وسط بودن امت اسلامی را به تغییر قبله و محور بودن کعبه ارتباط داده و بیان میدارد ما امّت اسلام را از تمام جهات و از هر حیث مستقل و متکی بخود قرار دادیم و در خط میانه و عدل و وسط انداختیم تا ملّت اسلام الگو و شاهد بر امّتهای دیگر باشد و رهبری آن الگو و شاهد بر امت اسلام و ضمناً ما از اول نخواستیم این قبله دوم را مطرح نمائیم و ابتداء اجازه دادیم در همان وضع سابق بمانید و رو به بیت المقدس بایستید و بعد از مدّتی دستور تغییر آن را صادر کردیم برای این بود که در این میان افراد خوب شناخته گردند و کسانی که روح عبودیت و بندگی دارند از کسانی که متمرّدند و روح عصیان و تجرّی دارند شناسائی و در مقام عمل این دو جریان از هم تفکیک گردند تا معلوم گردد چه کسانی بنده خوب هستند و چه کسانی عاصی و متمرّدند.

«و ما جعلنا القبلة الّتی کنت علیها الّا لنعلم من یتّبع الرّسول ممّن ینقلب علی عقبیه و ان کانت لکبیرةً الّا علی الّذین هدی الله و ما کان الله لیضیع ایمانکم إنّ الله لرؤفٌ رحیم»[5] اینکه ما از ابتداء بیت المقدس را قبله شناختیم و اجازه دادیم مسلمانها عباداتشان را رو بآن طرف انجام دهند و این معنی را امضاء کردیم مانند تمام تشریعها و مقرّرات دیگر اسلام بخاطر مصالحی بوده که نتایج آن بخود مسلمین عاید میگردد و عمدتاً برای تربیت و تکامل انسان میباشد و برای آزمایش مؤمنان و تمیز انسانهای مطیع از عاصیان و متمرّدان میباشد و ما این قبله را امضاء نمودیم برای اینکه پیروان راستین مقام رهبری و رسالت در مقام عمل بواطن خودشان را نشان داده و چهره کریه مخالفان و معاندان بر ملأ گردد و اعمالی که قبلاً طبقه قبله سابق انجام شده و هنوز ناسخی برای آن نیامده است چون از مصادیق اطاعت خداوند بوده است درست است و نیازی به تجدید نظر نمیباشد.[6]

و رسول اکرم (ص) در عین حالی که در انتظار عنایت الهی و نزول وحی و تعیین قبله مخصوص بود با این همه تسلیم محض فرمان الهی و وحی بوده و ذرّه­ای نمیخواست و نمیخواست از وحی و فرمان الهی سرپیچی نماید و لذا رو به بیت المقدس نماز بجا میاورد و عباداتش را انجام میداد چون عبودیت معنائی غیر از این ندارد و انسان عبد در تمام لحظات منتظر فرمان مولایش حضرت حق است و تمام حرکات و سکناتش بسوی یک جهت متوجه است و آن خدا است و او اگر فرمان داد که مدّتی باید بطرف بیت المقدس بایستی و متوجه این سمت باشی لبیک میگوید و اگر دستور داد و بسمت دیگر و جهت دیگر بایست و متوجه باش باز لبیک گویان است و از مولایش میخواهد او سمت و جهت عبدش را معین نماید و هر چه صلاح اسلام و مسلمین است برای او پیش بیاورد.

قرآن این حالت را اینگونه ترسیم مینماید: «قد نری تقلّب وجهک فی السّماء فلنولنیّک قبلةً ترضیها فولّ وجهک شرط المسجد الحرام و حیث ما کنتم فولّوا وجوهکم شرط و إنّ الّذین اوتوا الکتاب لیعلمون إنّه الحق من رّبهم و ما الله بغافلٍ عمّا یعلمون»[7] گردیدن روی تو را در آسمان می­بینیم و درخواست ملتمسانه شما را میشنویم پس هر آینه قبله­ای را برای شما که مایه رضایت و خوشنودی است معین خواهیم کرد پس از آن رویت را بسمت و جانب مسجد حرام برگردان و بمسلمین نیز دستور بده هر جای عالم باشند رو به جانب کعبه برگردانند و آنان که از اهل کتابند و با کتب آسمانی قبل از قرآن سروکار دارند میدانند که تو حق هستی و قبله بودن مسجد الحرام و کعبه نیز حق است و خدای جهانیان از آنچه که آنان میکنند و انجام میدهند غافل و بی­اطلاع نمیباشد.

از سیاق بوضوح بدست میاید که نبیّ اکرم اسلام(ص) درعین اینکه هیچگونه ناراضی و ناراحت از وضع موجود و از قبله بودن بیت المقدس نبود ولیکن از ناحیه اهل کتاب مخصوصاً یهود مورد اذیّت و آزار قرار میگرفت و آنها بمسلمانها تفاخر میکردند و سرزنششان میکردند و نوعی برای خودشان برتری و علوّ قایل بودند و این حالت برای رهبری اسلام و رسول اکرم(ص) گران بود و قابل تحمّل نبود و پیامبر اسلام(ص) غمگین شد و در انتظار وحی آسمان نشست و منتظر فرمان حق بود، اگر دستور میرسید در همان وضع سابق بماند و قبله بودن بیت المقدس تثبیت گردد حجّت برای رسول خدا(ص) تمام میشد و از اول راضی بود  وراضی تر هم میشد و وقتی که این آیات نازل شد و قبله جدید معرفی گردید و کعبه بعنوان قبله مسلمین شناخته شد حجت تمام گشت و ریشه­های تفاخر و برتری طلبی و سرزنش یهودیان نیز پایان یافت و تکلیف رهبر اسلام و امّت مسلمان هم روشن شد.