عنصر مبارزه در زندگی امامان

عنصر مبارزه در زندگی امامان

قسمت سوم

حجة الاسلام و المسلمین سید علی خامنه­ای

دوران امام کاظم«ع»

دنباله طرح کلی در زندگی امام موسی بن جعفر(ع) فوق العاده پرماجرا و شورانگیز است و بنظر من اوج حرکت مبارزی ائمه مربوط به دوران زندگی این بزرگوار است که متأسفانه از زندگی آن حضرت، گزارش درست و روشنگری در دست نداریم. گاه چیزهایی در زندگی آن حضرت دیده می­شود که بیننده را مبهوت می­کند. مثلاً از بعضی روایات بر می­آید که ایشان چندی از چشم عمال حکومت و شاید مخفی یا متواری بوده­اند دستگاه هارون در تعقیب آنحضرت بوده و ایشان را پیدا نمی­کرده است. خلیفه کسانی را میبرده و شکنجه می­کرده که بگوئید موسی بن جعفر کجاست؟ و این یک امر بی­سابقه در زندگی ائمه است. از جمله ابن شهر آشوب در مناقب روایتی را نقل می­کند که چنین چیزی از آن برمی­آید: «دخل موسی بن جعفر بعض قری الشام متنکراً هرابا» درباره هیچ یک از ائمه چنین چیزی نداریم. اینها نشان دهنده جرقه­هایی در زندگی امام موسی بن جعفر«ع» است و با ملاحظه اینهاست که معنای آن زندان و حبس ابد کذائی معلوم می­شود والا هارون اول که به خلافت رسید و به مدینه آمد همانطور که شنیده­اید موسی بن جعفر«ع» را کاملاً مورد نوازش قرار داد و احترام کرد و این داستان، معروف است که مأمون نقل میکند که حضرت بر دراز گوشی سوار بودند و آمدند تا وارد منطقه­ای که هارون نشسته بود شدند هر چه می­خواستند پیاده بشوند،‌ هارون نگذاشت قسم داد که باید تا نزد بساط من سواره بیائید و ایشان سواره آمدند و آنحضرت را احترام کردند و با هم چنین و چنان گفتند. وقتی می­رفتند هارون به من و امین گفت رکاب ابی الحسن را بگیرید تا آخر داستان، جالب اینکه در این روایت مامون می­گوید: پدرم هارون به همه 5 هزار دینار و 10 هزار دنیار (یا درهم) عطیه و جایزه می­داد به موسی­بن جعفر 200 دینار داد در حالیکه وقتی حال حضرت را می­پرسید حضرت به او از گرفتاری­های زیاد و بدی وضع معیشت و عائله زیاد شکایت کرد... (که حالا این حرف­ها هم از امام بسیار جالب و پرمعنی است و برای بنده و کسانی که تقیه دوران مبارزه را آزموده­اند خیلی آشناست و کاملاً قابل فهم است که چطور می­شود امام به مثل هارونی اظهار کند که وضعمان خوب نیست، زندگیمان نمی­گذرد. در این گونه حرف زدن هیچ تذلل نیست و خیلی از شماها می­دانم که در دوران رژیم جبار و دوران خفقان طبیعتاً از این کارها کرده­اید و کاملاً هم قابل درک است که انسان با سخنی از این قبیل، دشمن را از وضع و حال و کار خود غافل کند) و قاعدتاً با این اظهارات، هارون باید برای آن حضرت مبالغ زیاد و مثلاً پنجاه هزار دینار (یا درهم) در نظر میگرفت. اما فقط 200 دینار می­دهد. میگوید از پدرم علت این کار را پرسیدم گفت: اگر به او مبلغی را که به گردن گرفتم بدهم اطمینان ندارم که اندکی بعد با صد هزار شمشیرزن از شیعیان و دوستانش بجان من نیافتد. این برداشت هارون است و به نظر من هارون درست هم فهمیده بود.

بعضی خیال میکنند که این برداشت ناشی از سعایت­ها بوده است ولی این حقیقت قضیه بود. آن زمانی که موسی­بن جعفر(ع) با هارون مبارزه میکرد واقعاً اگر پولی در دستگاه داشت خیلی کسان بودند که آماده بودند در کنار آن حضرت شمشیر بزنند و نمونه­هایش را در مورد غیر ائمه(ع) یعنی امامزادگان دیده­ایم و ائمه یقیناً بیشتر می­توانستند مردم را دور خود جمع کنند.

بنابراین دوران موسی­بن جعفر(ع) دوران اوج است که بعدها به زندانی شدن آنحضرت منتهی میشود.

دوران امام رضا«ع»

هنگامیکه نوبت به امام هشتم(ع) می­رسد باز دوران، دوران گسترش و رواج و وضع خوب ائمه است و شیعه همه جا گسترده­اند و امکانات بسیار زیاد است که منتهی میشود به مسئله ولایتعهدی. البته در دوران هارون امام هشتم«ع» در نهایت تقیه زندگی می­کردند. یعنی کوشش و تلاش را داشتند، حرکت را داشتند، تماس را داشتند، منتهی با پوشش کامل. آدم میتواند بهفمد مثلاً دعبل خزاعی که درباره امام هشتم«ع» در دوران ولایتعهدی آن طور حرف می­زند، دفعتاً از زیر سنگ بیرون نیامده بود. جامعه­ای که دعبل خزاعی می­پرورد یا ابراهیم بن عباس را که جزو مداحان را، این جامعه بایستی در فرهنگ ارادت به خاندان پیغمبر سابقه داشته باشد. چنین نیست که دفعتاً و بدون سابقه قبلی در مدینه و در خراسان و در ری و در مناطق گوناگون ولایتعهدی علی بن موسی الرضا«ع» را جشن بگیرند اما قبلاً چنین سابقه­ئی نداشته باشد. آنچه در دوران علی بن موسی الرضا«ع» یعنی ولایتعهدی، پیش آمد (که حادثه بسیار مهمی است و بنده سال گذشته در پیامی به زمینه­ها و علل آن اشاره کردم) نشان دهنده این است که وضع علاقه مردم و جوشش محبت­های آنان نسبت به اهل بیت در دوران امام رضا(ع) خیلی بالا بوده است. به هر حال بعد هم که اختلاف امین و مأمون پیش آمد و جنگ و جدال بین خراسان و بغداد پنج سال طول کشید، همه اینها موجب شد که علی بن موسی الرضا(ع) بتوانند کار وسیعی بکنند که اوج آن به مسئله ولایتعهدی منتهی شد. متأسفانه آنجا هم باز با حادثه شهادت، این رشته قطع شد و دوران جدیدی آغاز گشت که دوران محنت و غم اهل بیت است. بنظر بنده از دوران امام جواد(ع) به بعد برای اهل بیت بدتر و محنت بارتر از همه اوقات است. این یک ترسیم کلی از زندگی سیاسی ائمه (ع) بود که عرض شد.

همانطور که قبلاً گفته شد من بحث خود را در دو قسم کرده بودم. یک قسمت ترسیم کلی بود که تا اینجا تمام می­شود. قسمت دیگر، نمودارهای از حرکات مبارزی در زندگی ائمه است که شاید وقت کافی اکنون برای بیان آن نباشد و لازم باشد که بیش از این مزاحم برادران عزیز و دوستان ارجمند نشوم. اما آن چیزهایی که بنظر من رسید و فرصت کردم در ظرف پر بروز و دیروز چند ساعتی کار کنم و در میان یادداشتهای قدیمیم آنها را گرد بیاورم اینهاست که عناوین آنها را ذکر می­کنم. البته عناوین قابل بحث فقط اینها نیست. اما من برای اینکه اگر دیگران بخواهند کار کنند موضوعاتی در اختیارشان باشد بخشی از عناوین را عرض می­کنم.

نمودارهائی از حرکات مبارزی ائمه

یکی از مسائل، ادعای امامت و دعوت به امامت است که این زندگی ائمه(ع) هر جا هست و نشانه حرکت مبارزی است و این فصل مبسوطی است که روایات آن در ابواب مختلف وجود دارد از جمله روایات: «الأئمة نور الله در کافی و روایت امام هشتم(ع) در معرفی امامت و نیز روایات متعدد در زندگی امام صادق(ع) و مجادلات اصحاب ایشان با طرف­های گوناگون و روایات مربوط به زندگی امام حسین (ع) در هنگام دعوت اهل عراق و روایات فراوان دیگر.

مسئله دیگر برداشت خلفا از دعاها و کارهای ائمه(ع) است. شما می­بینید که از زمان عبدالملک تا زمان متوکل همواره یک تلقی و برداشت از هدف و برنامه­ی ائمه(ع) وجود داشته و همیشه خلفا و عمالشان با یک نگاه به ائمه می­نگریستند و قهراً درباره آنان تصمیم مشابهی می­گرفتند. این نکته مهمی است که نمی­شود از آن آسان عبور کرد. چرا اینها از زندگی ائمه اینطور برداشت می­کردند؟ مثلاً جمله­ی «خلیفتان یجبی الیهما الخراج» که درباره موسی بن جعفر (ع) یا: هذا علیٌ ابنه قد قعد و ادّعی الامَر لنفسه» که درباره علی بن موسی(ع) می­گفتند و یا جملات مشابهی درباره­ی ائمه دیگر، همه نشان میدهد چه ادعاها و داعیه­هائی را خلفا و دوستان خلفا از زندگی ائمه برداشت می­کردند. این قابل توجه و یکی از آن نکات مهم است.

مسئله­ی دیگر اصرار خلفاء بر اینکه امامت را نسبت به خودشان بدهند وحساسیت شیعه که با این امر مخالفت کند است. مثلاً به این نمونه که نظائری هم دارد توجه کنید: «کثیر» که از شعرای بزرگ طراز اول دوره نخستین اموی است (یعنی ردیف فرزدق و جریر و اخطل و جمیل  و نصیب و غیرهم) شیعه را از علاقمندان امام باقر(ع) بوده است: روزی آمد خدمت امام باقر(ع) حضرت با حال اعتراض گفتند: «امتدحت عبدالملک؟!» شنیدم مدح عبدالملک را کرده­ای؟! دستپاچه شد و گفت: «یابن رسول الله ما قلت له یا امام الهدی» من امام الهدی به او نگفتم «و انما قلت له اسد و الاسد کلبٌ و یا شمس و الشمس جمادٌ و یا بحرو البحر مواتٍ» یعنی من به او شیر و خورشید و دریا و کوه و اژدها لقب داده­ام و اینها هیچکدام ارزشی ندارد... بدینترتیب عمل خود را توجیه کرد، حضرت تبسمی کردند و آنگاه کُمیت اسدی برخاست و آن قصیده هاشمیه خود را خواند که با این بیت شروع می­شود:

مَنِ لِقلبٍ مُتیّمٍ مُستهامٍ                              غیرما صبوهٍ ولا احلامٍ

و می­رسد به این بیت:

ساسة لاکمن یری رَعْیةَ الناسِ                     سواءً و رَعْبةً الاَنعام

این نمونه روشن می­کند که ائمه نسبت به اینکه عبدالملک مدح بشود حساس بودند اما دوستانی مثل کثیر حساسیتشان روی «امام الهدی» بود لذا می­گفتند ما به او امام الهدی نگفتیم و این نمونه خود علاقه شدید خلیفه را به اینکه به او امام الهدی بگویند نشان میدهد.

در زمان بنی عباس این علاقه و اصرار بیشتر بود مروان ابن ابی حفصه اموی که از شعرای مداح و وابسته و مزدور هم بنی امیه و هم بنی عباس بود (عجیب این است که وی زمان بنی امیه شاعر دربار بود بعد که بنی عباس بر سر کار آمدند باز شاعردربار شد!! چون شاعر بسیار قوی و زبان آوری بود آنها هم او را با پول می­خریدند) هنگامیکه مدح بنی عباس را می­گفت اکتفا به این نمی­کرد که از کرم و شجاعت و دیگر خصالشان بگوید، بلکه آنان را به پیغمبر نسبت میداد و شئون و مقام­های مورد نظرشان را برای آنان ثابت میکرد یکی از شعرهای او این است:

انّی یکون و لیس ذاک بکائنٍ                          لبنی البنات و راثة الاعمام

یعنی چگونه چنین چیزی ممکن است که دختر زادگان، ارثِ‌ عمو را ببرند؟ خوب،‌ عموی پیغمبر عباس ارثی دارد و چرا دختر زادگان که اولاد فاطمه هستند می­خواهند ارث او را ببرند!! ببینیند دعوا بر سر خلافت است، یک جنگ حقیقی فرهنگی و سیاسی است. و در مقابل آن شاعر طائی شیعی معروف یعنی جعفر بن عفان طائی می­گوید:

لم لایکون؟ و ان ذاک لکائن                           لبنی البنات و ارثة الاعمام

للبنت نصفٌ کاملً من ماله                           و العلم متروک بغیر سهام

یعنی دختر نصف مال پدر را می­برد و عمو از مال آنکسی که دختر دارد هیچ نمی­برده پس شما ارثی ندارید که طلب کنید. باری این نمونه­ای از حساسیت یاران ائمه(ع) بر روی داعیه­های امامت است.

مسئله دیگر تائید و حمایت ائمه(ع) از حرکات خونین است که یکی از بحثهای شورانگیز زندگی ائمه(ع) است و حاکی از همین جهت گیری مبارزی است: اظهارات امام صادق درباره معلّی بن خنیس هنگامیکه به دست داود بن علی کشته شد، اظهارات درباره زید، درباره حسین بن علی،‌ شهید فخ و دیگران. روایت عجیبی را دیدم در نورالثقلین که نقل می­کند از علی بن عقبه: «ان ابی قال دخلت انا و المعلی علی ابی عبدالله(ع) فقال(ع): ابشروا انتم علی احدی الحسنین، شفی الله صدورکم، و اذهب غیظ قلوبکم، و انا لَکم من عدوکم، و هو قول الله تعالی: و یشف صدور قومٍ مؤمنین، و ان مضیتم قبل ان یروا ذلک، مضیتم علی دین الله الذی رضیه لنبیه(ص) و لعلی(ع)»- من و معلی بر حضرت ابیعبدالله(ع) وارد شدیم حضرت فرمود: بشارت باد شما را که یکی از دو نیکوترین(پیروزی یا شهادت) متعلق به شما است، خدا سینه شما را شفا داد (یا شفا دهد)  و خشم و دل شما را فرونشانید (یا فرو نشاند) و شما را بر دشمنان مسلط کرد (یا مسلط کند) و این همان وعده الهی است که فرمود: و یشف صدور قوم مؤمنین. اگر شما پیش از آنکه به این پیروزی دست یابید از دنیا می­رفتید (یا بروید) بر دین خدا که آن را برای پیامبر(ص) و علی (ع) پسندیده است در گذشته بودید (یا در میگذرید).

این روایت از این جهت مهم است که در آن سخن از مبارزه و پیروزی و کشتن و کشته شدن است،‌ بخصوص که مخاطب در آن معلی بن خنیس است که سرنوشت او را میدانیم. امام بی­مقدمه مطلب را شروع می­کند و معلوم است که از چیزی و حادثه­ئی حرف میزند، اما آن حادثه هم معلوم نیست. در تعبیرات: شفی الله صدورکم تا آخر هم احتمال هست که حضرت دعا می­کند و هم احتمال بیشتر هست که خبر از آنچه واقع شده میدهند. آیا این دو نفر از کاری و درگیری­ئی می­آمده­اند که حضرت از آن خبر داشت؟ و شاید خود به آنان مأموریت آن را داده بود است؟!

در هر صورت لحن حدیث بنابر هر یک از این دو معنی و دو احتمال، بوضوح حاکی از حمایت امام از حرکات تند و پرخاشگرانه­ای است که زندگی روزمره معلی بن خنیس هم از آن حکای می­کند. و جالب این است که این معلِّی «باب» امام صادق(ع) بوده که این مطلب و این تعبیر (تعبیر باب) یکی دیگر از آن مباحث قابل تامل  و تعقیب است.

این کسانیکه در روایات به عنوان «باب» ائمه«ع» معرّفی شده­اند کی­ها بودند؟ که غالباً هم کشته یا به کشته شدن تهدید شده­اند؟ مانند: یحیی بن امّ‌ الطویل، معلّی بن خنی،‌ جابربن یزید جعفی...

یک بحث دیگر در زندگی ائمه«ع» زندانها و تبعیدها و تعقیب­هاست. و به نظر بنده این فصلی است که باید دقیقاً دنبال شود و مطالب زیادی در آن قابل دقت و بررسی است که اکنون وقت برای ورود در آن کافی نیست.

بحث دیگر، برخورد تند و زبان صریح تیز ائمه«ع» در برابر خلفا است. نکته قابل دقت در این بحث آن است که این بزرگواران اگر اشخاص محافظه کار و سازشکاری بودند باید مثل دیگر علما و زهاد آن عصر، زبان نرم و لحن دور از معارضه را انتخاب میکردند. میدانید که علماء و زهاد زیادی بودند که خلفا به آنها علاقه و شاید ارادت داشتند، هارون می­گفت:

کلم یمشی روید                                       کلکم یطلب صید

غیر مروبن عبید

اینها خلفا را نصیحت میکردند، و حتی گاهی آنها را به گریه هم می­آوردند، اما مواظب بودند که به آنان جبار و طاغی و غاصب و شیطان و هر چه این معانی را برساند نگویند. امّا ائمه«ع» می­گفتند، حقایق را افشا میکردند و ملاحظه هیبت و قدرت زمامداران آنها را به سکوت وادار نمی­کرد.

یک بحث دیگر،‌ تندی­های خلفا به ائمه«ع» است، مثل آنچه در مواردی میان منصور با امام صادق(ع) یا هارون با موسی­بن جعفر«ع» گذشته و قبلاً به بعضی از آنها اشاره کرده­ام.

استراتژی امامت

بحث دیگری که کاملاً جالب و قابل تعقیب است، داعیه­هائی است که حاکی از استراتژی امامت است. گاه در اظهارات و مباحثات ائمه«ع» بیانات و داعیه­هائی مطرح می­شود که عادی نیست و حاکی از هدف و خط مشی خاص است که همان استراتژی امامت است.

از جمله این موارد گفتگوی حضرت موسی بن جعفر«ع» با هارون درباره فدک است هارون روزی به امام کاظم«ع» گفت: «حُدَّ فدکاً حتی اردّها الیک» یعنی حدود فدک را معین کن تا آن را به تو برگردانم: فکر می­کرد با اینکار، شعار فدک را که در خاندان اهل بیت همواره بعنوان یک سند مظلومیت تاریخی مطرح بود، بی­اثر کند و این حربه را از آنان بگیرد، و شاید با این کار، مقایسه­ئی میان خود و آنان که روزی فدک را تصرّف آنان خارج کرده­اند، در ذهن شیعیان اهل بیت بوجود آورد. حضرت ابتدا امتناع کردند و سپس که او اصرار کرد، گفتند:«لا آخذها الا بحدودها» یعنی اگر قرار است فدک را برگردانی باید با محدوده واقعی آن را بدهی. هارون قبول کرد. امام شروع کرد حدود فدک را معین کردن، فرمودند: «امّا الحدّ الاوّل فعدن» یکسوی آن عدن است! حالا این گفتگو در مدینه یا بغداد انجام میگیرد، امام، منتهی الیه جزیرة العرب یعنی عدن را یک حدف فدک معرفی میکند!..«فتغیَّر وجه الرشید و قال: ایهاً!» رنگ هارون تغییر کرد و بی­اختیار گفت: اوه! حضرت فرمود: «والحد الثانی سمرقند» یکسوی دیگر آن سمرقند است. یعنی منتهی الیه شرقی قلمرو حکومت قارون! «فاربدّ وجهه» رنگ هارون تیره شد. حضرت ادامه داد: «والحد الثالث افریقیة» مرز سوم آن،‌ تونس است! یعنی منتهی الیه غربی کشور. «فاسود وجهه و قال: هیه!» صورت هارون از خشم سیاه شد و گفت: عجب؟!! و بالأخره حضرت فرمود: «والحد الرابع سیف البحر و ممَّایی الجزرواره مینیّه» مرز چهارم آن، کناره دریا است یا پشت جزیره­ها و ارمنستان... یعنی منتهی الیه شمالی کشور. هارون از روی عصبانیت و استهزاء گفت: «فلم یبق لناشیء فتحوّل الی مجلسی!!» یعنی در اینصورت پس چه چیزی برای ما باقی ماند! برخیز بر سر جای من بنشین! قال موسی! «قد اعلمتک اننی ان حددتها لن تردها» حضرت فرمود: به تو گفته بودم که اگر مرزهای فدک را بگویم آن را برنخواهی گردانید! در پایان حدیث آمده است که: فعند ذلک عزم علی قتله اینجا بود که هارون تصمیم گرفت امام را به قتل برساند.

در این گفتگو بارزترین مطلب، داعیه موسی­بن جعفر«ع» است،‌ همان چیزی که هارون هم دریافت و کمر به قتل آنحضرت بست. و از این قبیل اظهارات که مدَّعای ائمه«ع» را آشکار می­سازد، از زندگی امام باقر«ع» و امام صادق«ع» و امام رضا«ع» دیده می­شود که جمعبندی آن، استراتژی امامت را ترسیم میکند.

برداشت اصحاب از خط مشی امامان

یکی دیگر از مباحث قابل بررسی و پیگیری در شرح حال ائمه«ع» برداشت اصحاب ائمه«ع» از هدف و خط مشی و مدعای آن بزرگواران است. بدیهی است که اصحاب ائمه از ما به آن بزرگواران نزدیکتر و به هدف و داعیه آنان آگاه­تر بوده­اند. آیا آنها در اینباره چه تلقی و برداشتی داشتند؟ آیا ما در روایات به این نکته که آنان منتظر قیام و «خروج» ائمه بوده­اند، برخورد نمی­کنیم؟ داستان مردی از خراسان را همه میدانیم که نزد امام صادق(ع) آمد و خبر داد که چند صد هزارمرد مسلّح منتظر اشاره آنحضرت­اند تا قیام کنند و حضرت پس از آنکه درباره عدد مزبور اظهار تردید و تعجب کردند و او پی درپی، عدد را کم کرد و حضرت در پایان با تأکید بر کیفیت افراد، تعدادی را ذکر کردند (12 یا 15 یا... نفر به اختلاف روایات) و فرمودند: اگر به این تعداد یارانی داشتم قیام میکردم.

افراد زیادی از این قبیل به امام مراجعه و تقاضای قیام (به تعبیر روایات: خروج میکردند (البته مواردی هم مراجعه کنندگان، جاسوسهای بنی عباس بودند که از جوابهای امام به آنان می­شود جاسوس بودنِ‌ِ‌ آنان را حدس زد) این افراد چرا مراجعه میکردند؟ آیا غیر از اینست که در فرهنگ شیعه در آنروز مسئله خروج و قیام برای ایجاد دولت حق، یک امر حتمی و یک هدف مسلّمِ ائمه«ع» بشمار می­رفت و تلقّی اصحاب و شیعیان این بود که ائمه«ع» منتظر فرصت مناسب برای اقدام به آن می­باشند.

روایت جالبی در این باب دیدم که از آن می­شود فهمید که این تلقّی در سطوح اصحاب بلند مرتبه­ئی چون زرارة بن اعین چگونه بوده است. روایت در رجال کشی است: روزی زرارة نزد امام صادق«ع» می­آید و میگوید یکی از یاران ما از دست طلبکاران گریخته است، اگر «این امر» نزدیک است صبر کند تا با قائم خروج کند و اگر در آن تأخیری است با آنان از در مصالحه درآید. حضرت میفرماید: خواهد شد. زراره می­پرسد: تا یکسال؟ امام میفرماید: انشاءالله خواهد شد دوباره می­پرسد؟ تا دو سال؟ باز می­فرماید: انشاءالله خواهد شد و زراره خود را قانع میکند که تا دو سال دیگر حکومت آل علی بر سر کار خواهد آمد.

یقیناً زاره شخص ساده و بی­اطلاعی نبود، او یکی از اصحاب نزدیک امام باقر«ع» و امام صادق«ع» بود. با اینحال چگونه است که او تشکیل حکومت علوی را اینقدر نزدیک می­بیند؟

در روایت دیگری هشام بن سالم نقل می­کند که روزی زراره به من گفت: لا تری علی اعوادها غیر جعفر- بر فراز پایه­های خلافت کسی جز جعفربن محمّد را نخواهی دید. میگوید: هنگامی که امام صادق«ع» وفات یافت به او گفتم: آیا آن حرف را به یاد می­آوری؟ و می­ترسیدم آن را انکار کند، گفت: بلی، بخدا من آن را به نظر خودم گفته بودم (خواسته است این شبهه پیش نیاد که آن را از امام نقل کرده است)- از روایات متعددی که در زمینه­ی انتظار قیام یا درخواست آن از سوی اصحاب ائمه«ع» وجود دارد به روشنی می­توان فهمید که هدف ائمه«ع» یعنی تشکیل حکومت علوی و تلاش برای آن و متوقّع بودن آن، از جمله مسلّمات در نظر شیعیان و حتی یاران نزدیک ائمه«ع» بوده است. و این قرینه­ئی حتمی بر هدف و خطّ مشی ائمه«ع» است.

بحث دیگر این است که آیا علت بغض و خصومت خلفا با ائمه«ع» چه بوده  است؟ آیا فقط حسادت آنان به مقامات معنوی و توجه و علاقه مردم به ائمه«ع»، موجب و  انگیزه آنهمه دشمنی بوده است؟ و یا عامل اصلی چیز دیگری است؟ البته شک نیست که ائمه«ع» محسود خلفا و دیگران بوده­اند و در ذیل آیه: «ام یحسدون الناس علی ماآتیهم الله من فضله» روایاتی به این مضمون هست که: «نحن المحسودن» یعنی آنانکه در این آیه اشاره شده که مورد حسد قرار میگیرند،‌ ما هستیم. امّا باید دید که به چه چیز ائمه حسد می­بردند؟ آیا حسد به علم و تقوای آنان بوده؟ میدانیم علما و زهاد زیادی در آن زمان بودند که به همین صفات در میان مردم شناخته شده و علاقمندان و یاران زیادی هم داشتند. چهره­های معروفی مانند: ابوحنیفه، ابویوسف، حسن بصری، سفیان ثوری، محمدبن شهاب و دهها نفر از قبیل آنان، پیروان و هواداران زیادی داشته و از معروفیت و محبوبیت برخوردار بوده­اند، در عین حال خلفا نه فقط به آنان حسد و بغض نمی­ورزیدند بلکه برخی از آنان مورد ارادت و محبّت خلفاء نیز بودند.

بنظرما علت اصلیِ خصومت شدید خلفا با ائمه«ع» را که عموماً به شهادت آنان پس از اسارتها و تبعیدها و زندانها می­انجامید، در چیز دیگری باید جستجو کرد، و آن داعیه خلافت و امامت بود که ائمه«ع» داشتند و آن دیگران نداشتند این نیز از بحث­هائی است که می­تواند مورد تعقیب و تحقیق قرار گیرد.

یکی دیگر از مباحث قابل بررسی و تحقیق، حرکات تند و معارضه آمیز اصحاب ائمه«ع» با دستگاه خلافت است. نمونه­های اینگونه حرکات را در سراسر دوران امامت می­توان مشاهده کرد. در زمان امام سجاد«ع» یعنی در اوج اختناق، یحیی بن ام طویل حواری آن حضرت به مسجد مدینه می­آمد و خطاب به مردمی که تسلیم دستگاه خلافت بودند و یا خطاب به کارگزاران حکومت، آیه­ئی را می­خواند که سخن حضرت ابراهیم«ع» به کفار را حکایت میکند: «کفرنا بکم و بدأ بیننا و بینکم العداوة و البغضاء...» و همچنین در کناسه کوفه خطاب به جمع مردم و گروه شیعیان سخنانی را با صدای بلند ایراد میکند که همه متضمّن تعرّض به جریان سیاسی حاکم است.

معلّی بن خنیس در مراسم نماز عید هنگامی که با مردم به صحرا می­رفت، با لباس ژولیده و سر و صورتی شوریده و چهره­ئی غمگین دیده می­شد و چون خطیب به منبر می­رفت، دستها را بلند می­کرد و می­گفت: اللهم ان هذا مقام خلفائک و اصفیائک و موضع امنائک... ابتزّوها... پروردگارا! این منبر و جایگاه متعلق به جانشینان و برگزیدگان تو است که اینک از آنان غصب شده و به چنگ دیگران افتاده است.

متأسفانه این صحابی عالیمقام که امام صادق«ع» قاتل او را لعن و نفرین کردند و او را مورد ستایش قرار داده­اند مورد بی­لطفی بعضی قرار گرفته و در وثاقت او تردید کرده­اند، و بعید نیست که در منشأ این نظرات، دست خبیث بنی عباس نیز دخالت داشته است.

مسئله دیگر که دارای دامنه­ای وسیع و بحثی عمیق است، مسئله تقیّه است. در فهم این عنوان، لازم است همه روایاتی که مربوط به کتمان و حفاظ و پنهانکاری است دیده شود تا با توجه به داعیه ائمه«ع» که از فصول و مباحث گذشته بدست می­آید و نیز با توجه به شدت عملی که خلفا در برابر این داعیه و فعالیت­های ائمه«ع» و اصحاب ائمه«ع» نشان میدادند معنای حقیقی تقیه فهمیده شود.

آنچه شکی در آن نمی­ماند اینست که تقیه بمعنای تعطیل کار و تلاش نیست، بلکه به معنای پوشیده نگهداشتن کار و تلاش است. و این با مراجعه به روایات بطور کامل آشکار می­شود.

اینها بخشی از مباحث مهم مربوط به زندگی ائمه است، و البته مباحث فراوان دیگری نیز درباره زندگی سیاسی این بزرگواران هست که دیگر حتی فرصت ادامه و جمع بندی آنها را ندارم. ایکاش صاحب همت­هائی پیدا شوند و اینکار را دنبال کنند و زندگی سیاسی ائمه علیهم السلام جمعبندی شده به دست مردم برسد و ما بتوانیم آن را بعنوان درس و الگو در اختیار داشته باشیم و نه فقط بعنوان یک خاطره جاودانه

والسلام علیکم و رحمة الله

 

تعداد مشاهده مقاله: 184