حقیقت اخلاق

اخلاق و تربیت اسلامی

قسمت پنجم

حجة الاسلام محمد حسن رحیمیان

حقیقت اخلاق

از دیدگاه اسلام، اخلاق از مقوله عبادت است.عبادت قبل از آن که در مجموعه معارف اسلامی به صورت یک امر تشریعی و در قالبها و شکل­های ویژه­ای که از سوی خداوند متعال تعیین گردیده مورد توجه قرار گیرد، حقیقتی است که ریشه در فطرت انسان دارد همانگونه که شناخت معبود و آفریدگار هستی نیز به عنوان یک امر فطری در نهاد هر انسانی عجین است.

«فِطْرَةَ الله الّتی فَطَرَ النّاسَ عَلَیْها لاتَبْدیلَ لِخَلْقِ الله».

(سوره رم/ 30)

و بدیهی است که مکتب انبیاء و بویژه مکتب اسلام که نقطه کمال آن است چون از همان مبدئی تشریع شده که همو مبدأ تکوین انسان و سایرجهان هستی است، بین تکوین و تشریع او هماهنگی و انسجام کامل حکمفرماست و در مورد خداشناسی  وعبادات او نیز آنچه در معارف اسلامی و امور تشریعی آن آمده است با ویژگیهائی که در عالم تکوین در انسان آفریده شده است همین هماهنگی وجود دارد «و در حقیقت آنچه بوسیله وحی الهی بیان شده برای شکوفائی و کمک به رشد فطرت» در مسیر واقعی آن است و بهمین جهت در اصول عقاید اسلامی اصل خداشناسی به عنوان امری غیرقابل انکار و بدیهی تلقی شده و اولین اصل آن، توحید یگانگی خدا است، که همان جهتِ صحیح دادن به فطرت خداشناسی است.

در بحث فطرت، مسلم است که تمام انسانها به صورت تکوینی دارای فطرت خداجوئی و فطرت پرستش می باشند لکن پیرایه­ها و آلایش­ها و انواع تعلقات حیوانی و تأثیرات شرائط، محیط خانوادگی و اجتماعی و غرائز و هواهای نفسانی و امثال آنها، عواملی هستند که فطرت انسان را در پرده غفلت و ناخودآگاهی قرار می­دهند و مانع از تجلی و پرتوافشانی آن می­شوند. هر چه این عوامل بازدارنده و این تیرگیها و حجابها افزونتر و قوی­تر شوند، چراغ فطرت ضعیف­تر و کم فروغتر می­شود و متقابلاً هر چه عوامل مذکور از صحفه جان آدمی زوده­تر گردد چراغ فطرت روشن­تر می­شود.

به عبارت دیگر تمام انسانها دارای فطرت خداشناسی و فطرتِ عبادت هستند، لکن این احساس گاهی به صورت شعور ناآگاه و مفغول عنه است و گاهی با کمک وحی به شعور آگاه تبدیل شده و با تمام نیرو به سوی کمال مطلق پرواز می­نماید. در فرض اول حتی ممکن است انسان منکر وجود خدا و پرستش او نیز باشد ولی باز هم ناخودآگاه و دلیل آن را هم نداند و این همانند کودک نوزادی است که در آغازین لحظات تولد ناآگاهانه، لبانش در جستجوی پستان مادر حرکت می­کند.

همچو میل کودکان با مادران                        سر میل خود نداند در میان

با آن که نوزاد از مادر و پستان او نه این که هیچگونه درکی ندارد بلکه هنوز فاقد ذهن متفکر است.

بنابراین تمام انسانها بر مبنای فطرت حتی به طور ناخودآگاه و بدون توجه به مبدأ حرکت اجمالاً و به صورت کلی به سوی ارزشهای اخلاقی مجذوب هستند و شرافت و کرامت آنها را درک می­کنند و بسیاری از امور را ناپسند می­دانند. ایثار، راستی، امانت و... را گر چه با منطق طبیعی سازگار نباشد قابل ستایش و ظلم و دروغ و خیانت و... را ناستوده می­دانند، البته اگر انسان بجائی نرسیده باشد که در اثر تراکم ظلمتِ گناه  و انحراف، به طور کلی چراغ فطرت در وجود او خاموش شده باشد.

در حالت اولیه یعنی شعور ناآگاه انسان فقط به امور معدودی از ارزشهای اخلاقی راه می­یابد ولی آنگاه که خویشتن را بازشناخت و به شعور آگاه دست یافت و خدای هستی را آگاهانه شناخت و فطرت عبادت و ستایشگری حق را با کمک وحی شکل و محتوای الهی بخشید، همه چیز در انسان دگرگون شده و تمام امور و شئون او بر مبنای تکلیف الهی و در جهت رضای معبود قرار می­گیرد.

«إنَّ صَلوتی وَ تُسُکی وَ مَحیایَ و مَماتی لِلّهِ رَبِّ الْعالَمین».

(انعام 162)

همانا نماز، عبادتها، زندگی و مرگ من برای (الله) پرودگار عالمیان است.

در راستای برای خدا بودن و به سوی او ره سپردن نه فقط عبادات رسمی و محاسن و مکارم اخلاقی بلکه حتی زنده بودن و زندگی کردن که شامل خوردن، آشامیدن،‌ خوابیدن و کار کردن و... نیز می­شود چون همه در جهت رضای معبود انجام و رنگ الهی بخود می­گیرند، همگی در دایره عبادت و پرستش قرار گرفته و دارای ارزش معنوی و اخلاقی می­شوند.

مراتب عبادت

عبادت به معنی وسیع آن حقیقتی است دارای مراتب که مرتبه­ای از آن برای تمام موجودات جهان از ذرات اتم تا کهکشانها و... ثابت است...

«وَ إنْ مِنْ شَِیءٍ اِلّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلِکنْ لاتَفْقَهُونَ تَسْبیحَهُمْ».

(اسراء- 44)

هیچ چیزی- موجودی- نیست مگر آنکه به ستایش او تسبیح کند ولکن شما تسبیح شان را نمی­فهمید.

جمله ذرات عالم در نهان                             با تو می­گویند روزان و شبان

ما سمیعیم و بصیر و باهشیم                      با شما نامحرمان ما خامشیم

در مورد انسان نیز مراتب عبادت، متناسب است با تجلی فطرت او و درجات ایمان به خداوند تا زمانی که فطرت به صورت یک شعور ناآگاه باشد عبادت نیز در حد یک احساس ناخودآگاه است و بهمان گونه که ناخودآگاه خدا را می­شناسد، کارهائی را نیز بدون این که خود از مبدأ آن آگاه باشد خوب دانسته و به سوی آن گرایش دارد و در حقیقت ناخودآگاه نوعی از عبادت یا مرتبه­ای از آن را انجام می­دهد و آنگاه که فطرت با کمک وحی و هدایت انبیاء الهی به صورت شعور آگاهانه درآید، عبادت نیز آگاهانه می­شود و شکل کامل به خود می­گیرد.

در این مرحله نیز هر چه آئینه فطرت از زنگارهای تعلقات نفسانی و مادی و از تیرگی و پیرایه­های گناه پاک­تر شود جلا و روشنی بیشتری می­یابد و نور ایمان و محبت به خدا در آن بیشتر تابیده و عبادت نیز از کیفیت برتری برخوردار می­شود.

این مرحله عبادت را از نظر کلی می­توان دارای دو مرتبه نازل و عالی دانست:

مرتبه نازل عبادتی است که انسان به خاطر کسب ثواب یا ترس از عقاب الهی انجام می­دهد که حضرت امیرالمؤمنین (ع) این دو را عبادت نجار و عبادت بردگان نامیده است.

و مرتبه عالی آن عبادتی است که نه به خاطر طمع یا ترس بلکه بر مبنای شکر و سپاس و حب شدید نسبت به خداوند خالق انجام می­گیرد؛ خداوندی که فقط او شایسته پرستش است و این عبادت را حضرت امیر (ع) عبادت احرار یا آزادگان نامیده است و همچنین در این رابطه فرموده است.

«اِلهی ما عَبَدتُکَ خَوْفاَ مِنْ نارِکَ وَ‌لا طَمَعاً فی جَنتَِّکَ بَلْ وَجَدْتُکَ اَهْلاً لِلْعِبادةِ فَعَبَدتُکَ».

بار خدایا نه به خاطر ترس از آتشت و نه به انگیزه طمع در بهشت ترا می­پرستم بلکه چون تو را شایسته عبادت یافته­ام می­پرستمت.

به موازات تکامل ایمان به خدا و صعود در مدارج عالی آن است که عبادت نیز به مراتب عالیه ارتقاء می­یابد و از آنجا که ارزشها و کمالات اخلاقی نیز در زمره عبادات الهی محسوب می­شوند طبعاً دارای همان مراتب هستند.

بنابراین، فضائل و افعال اخلاقی در مرتبه ناآگاه مرتبه های ضعیف و ناآگاهانه از عبادت خدا است و در مرتبه توجه و معرفت نفس و فطرت شکوفا شده در پرتو وحی، مرتبه­ای از عبادت آگاهانه خدا است و در این مرحله اگر امور اخلاقی به عنوان عبادتی منظور شود که برای بهشت و نجات از عذاب باشد، عبادتی است آگاهانه ولی در حد معمولی و اگر در مرتبه عبادت احرار قرار گیرد اخلاق در حد کمال و عالی آن حاصل می­شود و در این مرتبه است که انسان به نفس مطمئنه دست یافته و در زمره بندگان خاص خداوند درآمده و اینگونه مورد خطاب او قرار می­گیرد.

«یا ایّتَها النّحسُ المُطمَئِنَّهُ ارْجِعی اِلی ربِّکَ راضِیَةً مَرْضِیَّةً فَادْخُلیْ فی عِبادی وَ‌ادْخُلی جَنَّتی».

(آخر سوره فجر)

ادامه دارد