دنیاپلی بسوی آخرت

درسهائی از نهج البلاغه

خطبه 230

دنیاپلی بسوی آخرت

قسمت سوم

آیة الله العظمی منتظری

فَکفی و اعظاً بموتی عاینَتُموُهُم، حُمِلوا إلی قُبُورهِمْ غَیرَ راکبینَ، و أنزِلوا فِیها غَِیرَ‌نازِلینَ فَکَانَّهُمْ لَمْ یَکُونُو الِلدُّ نُیا عُمّاراً وَّ کَأَنّ الآخِرةَ لَمْ نَزَل لَّهسمْ داراً اَوْ حَشُو ما کانوا یُوطِنُونَ، وَ أوَطَنُوا ما کانُوا یُوحِشونَ، وَ‌ اَشتَغَلوُا بِما فارَقُوا،‌ وَ أَضاعُوا  مآ إِلَبهِ انتَقَوُا

موضوع بحث، خطبه 188 از نهج البلاغه با تفسیر محمد عبده یا خطبه 230 با ترجمه مرحوم فیض الاسلام بود که بیشتر جنبه موعظه و نصیحت داشت. در قسمت گذشته، بحث به اینجا منتهی شد که حضرت می­فرماید: «شما را سفارش می­کنم که همواره به فکر مرگ باشید و از آن کمتر غفلت کنید و چگونه طمع دارید از کسی که هرگز به شما مهلت نمی­دهد.»

«فکفی واعِظاً بَموتی عایَنُموهم، حُمِلُوا الی قبورهم غیر راکبین، وَ‌اُنزِلوا فیها غیر نازلین».

همین پند دهنده برای شما بس است مردگانی را که می­شناختید، آنها را دیدید که به سوی گورهایشان بی­اختیار حمل می­شدند و در قبرها منزل یافتند بی­آنکه خود بخواهند.

مرگ، بهترین موعظه

چه موعظه­ای بالاتر از اینکه انسان همواره می­بیند، انسانهای سرشناس، با شخصیت، بانفوذ و یا دوستان خود را که تا چندی پیش با آنها رفت و آمد و گفتگو داشت، امروز بر دوش دیگران به سوی قبرها روانه می­شوند بی­آنکه خود مایل به رفتن باشند یا اختیاری داشته باشند و هنگامی که به گورستان رسیدند، باز هم نه با اختیار خویش که بوسیلۀ دیگران وارد قبر می­شوند و برای همیشه تنها در زیر خاک می­مانند و حسرت بازگشت به دنیا را به قیامت می­برند. آیا این بهترین موعظه برای ما نیست که از این سرکشی­ها، طغیان­ها، خودمحوری­ها و خودبزرگ بینی­ها دست برداریم و به یاد مرگ و قیامت و حساب باشیم؟ چه خوب است هر گاه روح طغیان و عصیان در انسان پیدا شد،‌ به دیدار قبرستان­ها برود و در آن جا دمی به فکر فرو رود و با تفکر و تدبّر دریابد. که زندگی دنیا چند روزی بیش نیست و عاقبت- دیر یا زود- باید برود، پس چه بهتر که قبل از رسیدن اجل، خود را دریابد و پیش از اینکه عبرت برای دیگران باشد، خود از گذشتگان عبرت بگیرد. و مگر نه بسیاری از همین گذشتگان، دارای کاخ و زندگی مرفه بودند یا طالب ریاست و مال بودند و چقدر امیدها داشتند ولی هم این امیدها و آرزوها را با خود به گور بردند و از آن اموال و کاخ­ها چیزی با خود برنداشتند. و این بهترین موعظه و نصیحت برای خردمندان است.

«فکأنَّهم لم یکونوا للذُّنیا عُمّاراً وکأنَّ الآخرة لم تزل لهم داراً».

گویا هرگز بنا کنندگان در دنیا نبودند و گویا آخرت برای همیشه منزل و ماورای آنان بوده است.

آخرت، منزل همیشگی

اینها که در زیر خاک، در قبرستانها آرمیده­اند، بقدری فاصله بین آنها و زندگی دنیا افتاده است که اگر کاخ­های آنها را زیر و رو بکنی و اگر باغ و راغ آنان را تصرُّف بکنی هرگز صدایشان در نمی­آید چرا که دیاگر دستشان به دنیا نمی­رسد و از تمام مایملک خود دست شسته­اند یا به عبارت دیگر: مرگ بین آنها و زندگیشان فاصله انداخته به طوری که دیگر امکان بازگشت ندارند. چه بسا آنها که در دنیا دارای آن همه ثروث و مال بودند وهیچ خدمتی نکردند و در راه خدا انفاقی نننمودند، اکنون که دستشان کوتاه شده است و نتیجه اعمالشان را در عالم برزخ درمی­یابند، امید و آرزوی بازگشت داشته باشند، تا شاید به آنها فرصت دیگری داده شود ولی به آنها گفته می­شود دیگر بازگشتی نیست. چرا تا زنده بودید به فکر خود نبودید؟

چرا به جای آن همه مصرفهای اضافی که در منزل می­کردید، کاشانه­های مستمندان را گرم نمی­نمودید؟ چرا به جای آن همه فرشهای زیادی که انباشته کرده بودید، فرش منازل یتیمان را تأمین نمی­کردید؟ چرا با آن پولهای کلانی که صرف در قمار و عیاشی و خوشگذرانی می­شد، مدرسه­ای نساختید که نسلها بعد از مرگتان بیایند و در آنجا استفاده کنند و برای شما طلب مغفرت و آمرزش نمایند و وسیلۀ رحمت برایتان باشد؟ یا با آن همه پول یک مدرسۀ علمیه، یک بیمارستان، یک پل و هزاران کار خیر دیگر انجام ندادید که باقیات صالحات باشد و سالهای دراز صدقۀ جاریه­ای برایتان محسوب گردد و مایۀ افتخار و سربلندی شما باشد؟

آری! انسان هر گاه می­میرد، از دنیا منقطع می­شود و بین او و تمام آنچه ساخته است فاصله می­افتد که گوئی هرگز به دنیا نیامده بود و منزل دائمی و همیشگی­اش در آخرت بوده است. و گویا دیواری آهنین بین او و دنیا زده شده که هیچ وقت نمی­تواند به منزل و ماورای دنیویش سری بزند و یا با زن و فرزندش دیداری داشته باشد و یا نسبت به کارگران و زیردستانش امر و نهی و گفتگوئی بکند.

آنچه باقی می­ماند

در روایت است که تنها اولاد صالح می­توانند منشأ اثری برای انسان باشند یا اینکه بنای خیری- از قبیل مدرسه، بیمارستان، قنات و مسجد- ساخته باشد و یا کتابی تالیف کرده باشد که علمش باقی و جاودان بماند و مردم از آن استفاده کنند، اینها منقطع نیستند و سبب بقای اثر انسان در دنیا می­باشند.[1] ولی کاخ بیست طبقه یا هزار هکتار باغ میوه یا خدای نخواسته اولاد ناصالح همه اسباب انقطاع انسان هستند.

در هر صورت، اگر انسان می­خواهد که با دنیا نباشد، تا زنده است باید بفکر خویشتن باشد، اموالش را صرف راه­های خیر بکند، مدرسه­ای بسازد که در آن، قال الصادق و قال الباقر علیهما السلام بگویند و در ثواب آنها شریک باشد، پلی درست کند، قناتی بسازد، آب و برقی برای مستمندان تهیه نماید و یا هر خدمتی که مورد نیاز جامعه است و مردم از آن بهره بر می­شوند.

عمّار: جمع عامر بمعنای بنا کننده مانند طلّاب که مفرد آن طالب است.

«أو حَشوا ما کانوا یُوطنون، و أوطنوا ما کانوا یوحِشون»

دور شدند از دنیائی که در آن سکونت داشتند و سکونت گزیدند در جائی که از آن دوری می­جستند.

با اینکه در دنیا زندگی می­کردند و خوش می­گذراندند پس از مرگ دیگر از دنیا روزی وطنشان بوده و از همان قبری که تا زنده بودند اینقدر وحشت داشتند و می­هراسیدند، پس از مرگ با آن خو گرفته و در همان گودال وحشتناک وطن می­گیرند و سکونت می­کنند.

«واشتغلوا بما فارقوا و أضاعوا ما الیه انتقلوا».

در دنیا مشغول بودند به چیزی که از آن جدا شدند و تباه ساختند آخرتی که به سوی آن منتقل شدند.

خانه آخرت را ویران نکنید

تا اینجا حضرت دربارۀ مرگ و قبر و اعراض از دنیا و سکونت در عالم برزخ سخن می­گوید و از این به بعد از گذشته حکایت می­کند و از ندامت و پشیمانی اینان که برای خود توشه راه برنداشته و دست خالی رفتند.

و لذا می­فرماید: اینها مشغول چیزی بودند که هیچ فایده­ای برایشان نداشت و اکنون از آن دست کشیده­اند و دور شده­اند و به سوی آخرت و خانۀ خود روانه می­شوند در حالی که آن را ویران نموده و هرگز به فکر ساختنش نبوده­اند.

اگر انسان مال و ثروت را در راه صحیح و مشروع مصرف کند و همچنان که خود از آن بهره می­برد، بر مستمندان و نیازمندان نیز انفاق نماید، بسیار کار خوبی انجام داده و از آن بهرۀ خوبی در آخرت خواهد برد ولی بیچاره آنان که مال و ثروت دارند و از آن به نفع وطن حقیقی و مسکن همیشگی خود بهره نمی­برند، این اموال برای آنها جز وزرو وبال و گرفتاری نخواهد بود. گر چه فقر خوب نیست ولی انسانهای فقیر و بال و گرفتاریشان خیلی کمتر است. شما تصور کنید اگر دو اتومبیل بخواهند وارد مرز شوند، آن راننده اتومبیلی که کالائی با خود حمل نکرده است، فوراً از گمرک رد می­شود و با کمال راحتی و آسایش وارد شهر می­گردد ولی آن دیگری که اتومبیل خود را پر از جنس­های گوناگون و کالاهای متنوعکرده است،‌ باید خوب بررسی شود و چه بسا چندین ساعت یا چند روز گرفتار تفتیش و بازرسی باشد تا اینکه پس از پرداختن گمرکی، اجازه ورود به شهر به او داده شود. مصیبت آن وقتی است که در بین اجناسش، کالاهای ممنوعه یا مواد مخدّر و جنسهای قاچاق باشد که نه نها آنها را از او می­گیرند بلکه باید پس از حسابرسی دقیق، مجازات نیز بشود و کیفر ببیند.

معطّلی ثروتمندان برای حساب

روایت بسیار جالبی از امام صادق علیه السلام بهمین مناسبت نقل شده است که فرمود:

«اِنَّ فقُراءَ المُسْلِمینَ یَتَقَلَّبونَ فی ریاضِ الْجَنَّةِ قَبْلَ أَغْنِیائهِمْ بِأَرْبَعینَ خَریفاً. ثُمَّ قالَ: سَأَضْرِبُ لَکَ مَثَلَ ذلِکَ، إِنَّما مَثَلُ ذلِکَ مَثَلُ سَفِیْنَتَیْنِ مُرَّبِهما عَلی عاشِرٍ فَنَظَرَ فی إحْداهُما فَلَمْ یَرَفیها شَِیْئاً،‌ فَقالَ: أَسْرِبُوْها وَنَظَرَ فی الْأُخری فاِذا هِیَ مَوْقُوْرَةٌ فَقالَ: احْبِسُوْها»[2]

-         همانا فقرنای مسلمانان چهل سال پیش از ثروتمندانشان در باغهای بهشت گردش می­کنند. آنگاه حضرت خطاب به راوی می­فرمای: اکنون برای شما مثالی می­زنم. مثال فقرا و ثروتمندان مثال دو کشتی است که بر مأمور گمرک (کسی که 10 یک می­گیرد) می­گذرند، و او پس از بررسی یکی از آنها در می­یابد که چیزی در آن نیست می­گوید: این کشتی را بگذارید برود. آنگاه نگاه به کشتی دیگر می­کند، می­بیند پر از کالا است، می­گوید: این را نگهدارید (تا خوب بررسی شود و حساب پس دهد).

و چنین است انسان ثروتمند که در قیامت معطّلی زیادی دارد «فی حلالها و فی حرامها عقاب» در آنچه از حرام بدست آورده مؤاخذه می­شود و کیفر می­بیند و آنچه را از راه حلال بدست آورده باید دقیقاً حساب پس دهد. اما انسان فقیر گرفتاری مالی ندارد، پس اگر گناهان دیگری نداشته باشد خیلی زود از حساب می­گذرد و از گرفتاری و معطّلی حساب و کتاب رهائی می­یابد.

بنابراین، آن انسان بیچاره­ای که از آن همه پول و ثروت جدا شده، اگر فکری برای آخرت خودش کرده بود، خوب است ولی اگر خانۀ آخرت را برای خود نساخته باشد بلکه آنجا را ویران ساخته، در روز رستاخیز، سرگردان و حیران خواهد بود. و اصلاً انسان اگر عقل داشته باشد، بجای اینکه اینقدر بفکر زینت دادن و مرتّب کردن منزل زودگذر دنیائیش باشد، باید فکری برای آن خانۀ ابدی و همیشگی خود کند و آن را هر چه زیباتر و پررونق­تر و روشن­تر بسازد چرا که در آنجا جاویدان خواهد ماند.

«وَ ما تُقَدِّموا لِأَنْفُسِکُمْ مِنْ خَیْرِ تَجِدُوهُ عِنْدَ اله هُوَ خَیْراً وَ أَعْظَمَ أَجْراً».[3]

و هر چه زودتر از خیر و خوبی برای خودتان پیش بفرستید، نزد خدا آن را می­یابید که بهتر و ارزنده­تر و دارای پاداشی فزونتر است.

و آنجا که در قرآن، خطاب به قارون، می­فرماید: «وَ لاتَنْسَ نَصیبَک مِنَ الدُّنْیا»[4] و نصیب خود را از این دنیا فراموش نکن، نمی­خواهد بگوید هر چه می­توانی در دنیا لذّت ببر و تا می­توانی کاخ و باغ برای خود تهیّه نما، بلکه می­خواهد بگوید: از این دنیا با اعمال نیک خود، توشۀ آخرتت را تهیه کن و از فرصت­های زودگذر دنیا به نفع آخرت بهره ببر و با عبادت و خدمت به مردم زاد آخرت و زندگی جاودانت را برگیر و از ساختن و پرداختن به منزل اخرویت غفلت نورز.

در معانی الأخبار از امام کاظم علیه السلام نقل شده است که امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: و لا تنس نصیبک من الدنیا، لا تنس صحتک و قوتک و فراغک و شبابک و نشاطک أن تطلب بها الأخرة» -بهره خود را از دنیا فراموش مکن، یعنی یادت نرود که تندرستی، نیرو، اوقات فراغت، جوانی و توانت را به کار گیری تا آخرتترا تأمین نمائی.

پس ای برادران و خواهران! هر کدام توان دارید و تمکّن دارید از اوقات بیکاری خودتان، از نیرو و قدرت خودتان، از جوانی و تندرستیتان در راه توشه گیری برای زندگی اخروی و همیشگی به کار بندید و آنان که مال و ثروت دارند به همین اکتفا نکنند که خمس و زکات خود را بپردازد بلکه در راه کمک کلّی به جامعه اسلامی مانند صرف در جبهه­های حق یا ساختن مراکز آموزشی و بهداشتی انفاق کنند و در راه کمک جزئی به تک تک افراد مستمند و نیازمند نیز دریغ نورزند که دنیا پلی به سوی آخرت بیش نیست و نابرده رنج گنج میسّر نمی­شود.

در صفحه 9 مجله شماره 61، آیه قرآن به اشتباه «اسرفوا علی انفسکم» نوشته شده بود که صحیح آن «اسرفوا علی انفسهم» می­باشد.

 

تعداد مشاهده مقاله: 74