بررسی آیه میثاق

هدایت در قرآن

بررسی آیه میثاق

قسمت چهارم

آیة الله جوادی آملی

چنانچه در شماره پیش اشاره شد آیۀ میثاق میان مفسرین مورد اختلاف است که منظور از اخذ میثاق چیست؟ کسانی که آن را به همان معنی ظاهریش تفسیر نموده­اند برای اخذ میثاق زمان و مکان مشخصی قائل شده و به اتکاء بعضی از روایات گفته­اند که در جائی بنام «عالم ذر» از بنی آدم، میثاق یکتاپرستی و توحید گرفته شده است. در مقابل، مفسرین دیگری وجود چنین عالمی را انکار نموده و برای اخذ میثاق تفسیر و معنای دیگری ذکر نموده­اند.

و بدین ترتیب روشن می­شود که زمینه بحث در این قسمت بررسی دلایل هریک از این دو نظریّه و در نهایت انتخاب نظریه مورد قبول خواهد بود.

ادله انکار عالم ذر

در بین ادله­ای که منکرین عالم ذر اقامه نموده­اند دلیل سوّمشان این است که آنچه از آیه استفاده می­شود برخلاف آن چیزی است که درباره عالم ذر معروف است که خداوند از صلب آدم ابوالبشر ذریه از صلب بنی آدم است نه از صلب آدم، در این صورت اگر عالم ذر وجود داشته باشد اختصاص به بعضی از اولاد آدم خواهد داشت و شامل همگان نخواهد شد و این معنا با عمومیّت دو تعلیلی که برای اخذ میثاق در ذیل آیه ذکر شده است منافات دارد.

دلیل چهارم منکرین این است که اگر عالم ذر شامل تمام فرزندان آدم شود و همه در آن هنگام از صلب آدم استخراج شده و پیمان از آنان گرفته شده است، بنابراین چگونه در آن موطن اخذ میثاق خداوند به آنها فرموده: من از شما میثاق و تعهد یکتاپرستی می­گیرم که مبادا در قیامت بگوئید: چون پدران ما مشرک بودند ما شرک ورزیدیم، چه اینکه همه در عرض هم از صلب آدم خارج شده­اند و نسبت طولی در کار نبوده است، یعنی از پدر و پسر یکباره و در یک محل تعهّد خداپرستی گرفته شده است.

پنجمین اشکال آنان عبارت است از اینکه روایاتی که در آن عالم ذر مطرح شده است ارتباطی به تفسیر آیه ندارد، بلکه در آنها مسأله دیگری مطرح شده است که عبارت از مسأله فطرت و سرشت انسان است و به این واقعیت اشاره دارد که انسان بر فطرت توحید سرشته شده است، نه اینکه صحنه­ای بنام عالم ذر وجود داشته و ذریه آدم از پشت وی استخراج شده و از آنها اخذ میثاق به عمل آمده باشد. و دلیل اینکه روایات مزبور ناظر به تفسیر آیه نیست این است که آیه از استخراج ذریه از ظهور بنی آدم سخن بمیان آورده و آن روایات به ذریّه خود آدم ابوالبشر اشاره می­نماید.

گذشته از این اشکال، چنین تفسیری با علت اخذ میثاق که در ذیل آیه شریفه آمده است سازگار نیست، زیرا مشرکین می­توانند باز در قیامت احتجاج نموده و بگویند: پروردگارا! تو در موطن پیش از دنیا از ما میثاق گرفتی ولی آن موطن، موطن شهود و حضور بود، ما در آنجا عبودیت خویش و ربوبیّت ترا شاهد بودیم و به آن شهادت دادیم، چنانچه اکنون که در قیامتیم همین را مشاهده می­نمائیم و جای غفلت نیست، ولی در دنیا چنین شهودی در کار نبود، بلکه ما را با جهاز فطری و قوای ظاهری و باطنی آفریدی و رها نمودی و ما در اثر تربیت سوء خانوادگی و محیط شرک آلود اجتماعی از تو غافل شده و شرک ورزیدیم، عالم ذر عالم، عالم تکلیف نبود تا تعهد و میثاقی که در آنجا سپردیم برای ما در دنیا تکلیف و تعهّدی ایجاب نماید.

دلیل دیگر آنها این است که آیه بطور صریح دلالتی بر عالم ذر ندارد، بنابراین قابل تطبیق بر تمثیل هست، و ما در کتاب و سنت و در ادبیات عرب از این قبیل تمثیلات بسیار می­یابیم، بنابراین مسأله عالم ذر و اخذ میثاق مطرح نیست، بلکه منظور این است که خداوند با ارائه آیات آفاقی و انفسی آنچنان خود را برای فطرت انسانها آشکار نموده که جایی برای انکار او در دنیا و احتجاج علیه او در آخرت باقی نمانده و فطرت هر کس بر عبودیت خویش و ربوبیّت او شهادت می­دهد بطوری که گویی تعهد به یکتاپرستی خداوند سپرده­اند.

چنانچه مسائل تکوینی را در موارد دیگر به صورت تمثیل ذکر فرموده است،‌ بی­آنکه از آن بعنوان تمثیل یاد کرده باشد. برای نمونه در سوره مبارکه «فصّلت» می­خوانیم: «فَقالَ لَها و للاَرض ائتیا طَوْعاً اَو کَرْهاً قالتا اَتَیا طائِعینَ»[1] خداوند به آسمان و زمین فرمود: با میل و با اجبار بیائید (و اطاعت نمائید) گفتند: ما از روی میل آمدیم و سر به فرمان نهادیم.

و یا در سوره حشر می­فرماید: «لَو انزلنا هذَا القرآنَ عَلی جَبَلٍ لَرَأَیتهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مَنْ خََشْیِة اللهِ»[2] اگر این قرآن را بر کوهی نازل می­نمودیم، کوه را از خشیت الهی خاضع و متلاشی،‌ می­دیدی.

همانطوری که اگر کسی درباره مطلبی مشکل به فکر فرو رود از دشواری آن به سردرد دچار می­شود بگونه­ای که حتی مغزش گوئی متلاشی می­شود، هضم معارف سنگین و پر محتوای قرآن حتی برای موجودی به صلابت کوه هم دشوار می­باشد، سپس می­فرماید: «و تِلکَ الأَمثالُ نَضْرِبُها لِلنّاس لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَرُونَ» ما این مَثَل­ها را برای مردم می­آوریم شاید به اندیشه و تفکّر وادار شوند، یعنی چنین مسأله­ای اتفاق نیفتاده که قرآن را بر کوه نازل سازیم و کوه از تحمل آن ناتوان گردد، بلکه آن را بعنوان ضرب المثل ذکر نموده­ایم.

چنانچه در پایان سوره احزاب می­فرماید: «اِنّا عَرَضْنا الأَمانَةَ عَلَی السَّمواتِ وَ‌الأَرضِ وَ‌الْجِبال فَاَبَیْنَ اَن یَحمِلْنَها وَ اَشْفَقْنَ مِنْها وَحَمَلها الأِنسانُ ‌اِنَّه کانَ ظَلُوماً جَهُولاً»[3] و امانت را بر آسمان­ها و زمین و کوه­ها عرضه داشتیم همه از تحمّل آن سر باز زدند و انسان آن را پذیرا شد؛ انسان بسیار ستمکار و نادان است امانت یاد شده عبارت از تکلیف است و یا معرفة الله که در این آیه عرضه آن به آسمانها و زمین و کوه­ها بعنوان تمثیل ذکر شده است نه اینکه صحنه عرض امانتی در کار باشد.

شهادت تکوینی

بنابراین، در آیه میثاق هم صحنه­ای بنام عالم ذر وجود ندارد و از باب تمثیل ذکر شده و شهادت به ربوبیت حق، شهادت به لسان تکوین است، چنانچه در مورد کفار در قرآن آمده «شاهِدِینش عَلی اَنفُسِهِم بِالکُفِر» مشرکین به کفر خویش شهادت می­دهند، چنین نیست که با زبان اعتراف به کفر نمایند، بلکه همان خضوع آنها در برابر کفر شهادت عملی آنها به کفر خودشان می­باشد، بعضی از بزرگان شهادت اعضاء آدمی را در قیامت به اعمالی که انجام داده­اند به شهادت تکوینی تفسیر نموده­اند. کسی که بصورت خنزیر محشور می­شود، دست و پا و دیگر اعضا و جوارح او که به آن شکل در آمده است از شهوترانی او در دنیا حکایت می­نماید و کسی که بصورت مورچه محشور می­شود همین حالت او از تکبّر و بیماری خودبزرگ بینی او در دنیا خبر می­دهد، حالا این تفسیر با ظواهر تمام آیات مطابقت می­نماید یا نه، مطلب دیگری است، ولی شهادت عملی هم یک گونه شهادتی است و شهادت تکوینی نیز شهادت به حساب می­آید.

پس مسأله شهادت به وحدانیّت الهی از قبیل شهادت تکوینی است چه اینکه انسان از نظر تکوینی بگونه­ای آفریده شده است که محتاج و نیازمند است و این احتیاج خویش را احساس می­نماید و برای رفع آن به کسی تکیه نمی­کند که نیازهای او را برآورده سازد و گر چه در تعیین مصداق اشتباه پذیر است. ولی وجدان او به او می­گوید باید به کسی تکیه نماید که قادر به تأمین تمام نیازهای او باشد و نیز به احتیاجات وی علم داشته باشد و روشن است که چنین موجود توانا و عالمی جز خدا نمی­تواند باشد.

مرحوم سید شرف الدین رضوان الله علیه در مورد آیه شریفه «اِنَّما اَمْرُهُ اِذا اراداَ شَیْئاً اَن فَیَکُوْنَ» نیز می­گوید منظور اراده تکوینی الهی است نه لفظی که به صرف آن شیء موجود می­شود و سپس به دعاء هفتم حضرت سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه استشهاد می­نماید «فَهِیَ بِمَشِِیَّتِکَ دَونَ قَولِکَ مْؤتَمِرَةٌ وَ بِاِرادِتِکش دُوْنَ نَهْیکَ مُنْزَجِرَةٌ» یعنی اشیاء تابع اراده تو می­باشند، هر چیز موجود می­گردد و اگر نخواهی از انجام عمل باز می­ایستند و نیازی به امر و نهی لفظی نیست، پس «افعل و لا تعفل»، «کن ولاتکن» در کار نیست بلکه بمحض ارادۀ ایجاد شیئی، آن شیء وجود پیدا می­نماید، البته خطاب­های تشریعی حساب دیگری دارد.

تمثیل

مرحوم شیخ الدین سپس اضافه می­نماید که: آیه «فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الأرضُ» آسمان و زمین بر مرگ و هلاک تبهکاران گریه ننمود، نیز از باب تمثیل بوده و حالت عدم انفعال این اشیاء را در مرگ آنها نشان می­دهد چنانچه از حالت انفعال موجودات در شهادت حضرت سید الشهداء علیه السلام نیز به گریه تعبیر گردیده است. پس اگر تمثیل در لسان عربی فصیح فراوان یافت می­شود چه اشکالی دارد که آیات یاد شده میثاق نیز تمثیل باشد.

در اشعار فصیح عربی نیز تمثیل به کار می­رود، مرحوم علامه بحرالعلوم اشعاری بصورت محاوره میان کربلا و کعبه دارد که در آن کربلا با دلائلی که می­آورد، افضلیت خویش را بر کعبه ثابت می­سازد.

در دعای صباح می­خوانیم «اللّهُمَّ یامَنْ دَلَعَ لِسانَ الصَّباحِ بِنُطقِ تَبَلُّجِه» ای خداوندی که زبان صبح را با بیان گویا ظاهر ساختی. معلوم است که صبح واقعاً دارای زبان و نطق نمی­باشد، بلکه از باب تمثیل ذکر شده است. بنابراین، نظر مرحوم سید شرف الدین اعلی الله مقامه در مورد آیات ذر و شهادت زبانی و اخذ میثاق به صورت معمولی و متعارف در کار نبوده است، بلکه این مسأله از باب تمثیل در آیه چنین آمده است.

پاسخ به اشکالات

ولی معتقدین به عالم ذر از اشکالاتی که به نظریه آنها شده است جوابهائی داده­اند که ذیلاً نقل می­شود:

اشکال اوّل آنها این بود که اگر چنان صحنه­ای در کار بوده است، چگونه بسیاری از مردم پس از آمدن بدنیا آنرا از یاد برده و به شرک و بت پرستی می­پردازند؟

به این اشکال چنین پاسخ داده­اند: آنچه را که از آن صحنه به یاد انسانها مانده است محور تعهّد است که عبارت از گرایش به کمال مطلق می­باشد، کدام انسان است که چنین تمایلی در او نباشد؟ و این تمایل نتیجه همان شهادت و سپردن میثاق است و لازم نیست تمام جزئیات و خصوصیّات آن به یادش باشد، اگر کسی در روزی معین و در مکانی مشخص و با حضور افرادی، تعهّدی سپرد و پس از چندی تنها اصل تعهد به یادش مانده و تاریخ آن تعهد و محلّ آن و تعداد و اسامی افراد حاضر در آن مجلس را فراموش نمود، آیا می­توان گفت که چون خصوصیات محل سپردن تعهّد را از یاد برده است بنابراین تعهّدی در کار نبوده است؟ میثاق گرفتن نه برای این است که آن صحنه میثاق گرفتن و میثاق سپردن در یاد باشد بلکه به یاد ماندن محور تعهّد و میثاق کافی است، پس هر فردی بهنگام مراجعه به فطرت گرایش به کمال مطلق را در خویش می­یابد که همان اصل آن تعهّدی است که سپرده است، و فراموش شدن موطن و خصوصیات میثاق مانافاتی با اصل این مسأله ندارد.

پاسخ دوّمی که به این اشکال داده­اند این است که هر کس به خویشتن خویش مراجعه نماید در می­یابد که به احدی جز به خداوند تکیه ندارد و هر انسانی در هر شرائطی که باشد می­داند که بقیّه مردم همچون او توانائیشان محدود است و بهنگام برخورد با حوادث و مشکلات، تنها قادر عالم و مطلق است که قادر به حلّ هر گونه مشکلی می­باشد، از اینرو می­بیند جز به آن کمال مطلق به جایی وابسته نیست، گر چه از تعهّدی که سپرده یادش نیست اما اصل تعهّد هیچ گونه جای استبعاد نمی­باشد و بر فرض استعباد، دلیل عقلی بر محال بودن آن وجود ندارد.

دلیل دیگر منکرین عالم ذر این بود که اگر ممکن باشد انسان پیش از این عالم، عالم دیگری را پشت سر گذاشته و در عین حال بیاد نداشتن چنان عالمی منافاتی با وجود آن نداشته باشد، پاسخی برای بطلان تناسخ باقی نخواهد ماند.

معتقدین به عالم ذر در جواب این اشکال گفته­اند: مسأله تناسخ به ادلّه دیگری محال است، بطلان تناسخ به این دلیل نیست که اگر چنانچه ارواح قبل از تعلّق به ابدان فعلی، در ابدان دیگری بوده­اند باید مسائلی از جریانات گذشته را بخاطر داشته باشند و چون چیزی به یاد ندارند پس تناسخی در کار نیست.

امّا اینکه از آیه چنین استفاده نموده­اند که استخراج ذریه از ظهور بنی آدم بوده است نه از صلب آدم ابوالبشر، طرفداران عالم ذر می­گویند: اوّلاً در جمله نخست آیه گر چه آمده است «و اذ اخذ ربک من بنی آدم» ولی در جمله بعدی «و اشهدهم علی انفسهم...» منظور شهادت تمام اولاد آدم به عبودیت خویش و ربوبیت حضرت حق است، بنابراین اخذ میثاق برای همه بوده است.

و ثانیاً روایات، این مسأله را تبیین می­نماید که تمام اولاد آدم را بصورت ذریّه از صلب حضرت آدم استخراج فرموده است، و روشن است که چنانچه آیه­ای در مطلبی ظهور کامل نداشت، بیان کامل آن از روایات فهمیده می­شود.

و اما اشکال بعدی که اگر ذریّه از صلب خود آدم استخراج شده بودند، با تعلیل آیه درست در نمی­آید، زیرا پدر آنها آدم ابوالبشر است و او هم موحّد و پیامبر الهی است، بنابراین زمینه چنان احتجاجی که پدران ما، ما را به شرک و بت پرستی کشانده­اند اصلاً وجود ندارد، پس چگونه در آیه آمده است «او تقولوا انما اشرک اباؤنا من قبل و کنّا ذریة من بعدهم...»؟

در پاسخ به آن گفته­اند که تعلیل ناظر به مجموع است نه به جمیع، یعنی اگر هر فردی از آنها بگوید چون پدر من مشرک بوده من مشرک شده­ام، این احتجاج درست نیست، چرا که پدر همه افراد، آدم ابوالبشر است ولی چون از مجموع من حیث المجموع این تعهّد گرفته شده است و همه آن افراد در عالم بعد از عالم ذر، که دنیا است یک باره وجود پیدا نمی­نمایند بلکه تدریجاً بدنیا می­آیند، بنابراین هر کدام دارای پدری غیر از آدم ابوالبشر نیز می­باشند و آن پدر ممکن است مشرک باشد و فرزند خود را به شرک فرا خوانده باشد. چنانچه چنین میثاق یکتاپرستی از آنها گرفته نشده باشد جای چنین احتجاجی هست، ولی چون پیمان توحید سپرده­اند، زمینه هر عذری از میان می­رود.