حج و شعائر الهی

سیمای حج در قرآن

قسمت چهارم

حج و شعائر الهی

معنای شعائر

شعائر جمع شعیره است. در مفردات راغب آمده است: [[«شعائر الله» به چیزهایی گفته می­شود که انسان را به سوی بیت الله الحرام هدایت می­نماید و از این جهت آنها را «شعائر» نامیده­اند که به عنوان علائم و نشانه­ها به حساب می­آیند.

و «شعیره» به آهنی گفته می­شود که بوسیلۀ آن، علامت گذاری می­نمایند و «مشاعر الحج» بر نشانه­ها و علامت­های حج اطلاق می­گردد و با حواس ظاهری مشاهده می­شود. و «شِعار» (با کسر شین) آرم و علامت خاصّی است که رزمنده در نبرد با دشمن، آن را برای خویش انتخاب می­نماید و گاه شِعار، به جامه­ای گفته می­شود که به موی بدن چسبیده است.]][1]

در قرآن کریم آمده است:

«انَّ الصّفا والمروة من شعائر الله فمن حجَّ البیت او اعتمر فلا جناح علیه أن یطّوّف بهما و من تطوّع خیراً فاِنَّ الله شاکرٌ علیمٌ»[2]

لغات: صفا و مروه دو کوه می­باشند که در مکه واقع شده­اند و راهیان خانۀ خدا در میان آن دو، عمل سعی را انجام می­دهند. و گفته شد است. فاصله میان آن دو کوه، هفتصد و شصت ذراع و نیم است و «صفا» در لغت بر سنگ سخت و صاف اطلاق می­شود. «مروه» نیز به سنگ سخت گویند.

شعایر جمع شعیره بمعنی علامت و نشانه است. مشعر هم به همین معنی است. «حج» به معنای صد مکرّر است و در اصطلاح شرع، عمل معهود و مشخّصی است که مسلمانان طبق ضوابط خاصّی آن را انجام می­دهند.

«اعتمار» به معنای زیارت است و اصل آن از عمارت و عمران می­باشد زیرا آبادیها به سبب زیارت، معمور و آباد می­گردند. و «اعتمارن در شریعت، زیارت خانۀ خدا به همان طریق و شیوه معیّن و مشخص است.

جُناح: بمعنی انحراف از حق و عدل و میل به باطل است. و در این آیه بمعنای گناه آمده است.

تطوّف: از طواف گرفته شده و طواف بمعنی گردش پیرامون چیزی است. و در حقیقت، طواف عبارت است از آن سیر و حرکتی که مبدأ و منتهای واحد داشته باشد و لذا در طواف لازم نیست دایره مانند و گرد باشد بلکه وقتی حرکت در مسیری انجام گیرد که مبدأ و منتهی یکی باشد کافی است تا عنوان طواف و تطوّف بر آن صدق کند.[3]

پس از روشن شدن معنای واژه­ها، معنای کلّی آیه را توضیح می-دهیم:

صفا و مروه

محقّقاً صفا و مروه هر دو از شعائر الهی هستند و هر کس بخواهد خانۀ خدا را مقصد قرار دهد و فریضه حج یا عمره بجای آورد، باید سعی میان صفا و مروه نماید و خداوند شاکر و علیم است.

قرآن نمی­خواهد بگوید که صفا و مروه تکویناً از شعائر الهی هستند وگرنه فرقی در تکوین میان این دو کوه با سایر کوه­ها و اماکن نمی­باشد زیرا تمام موجودات عالم از نظر تکوین، علامت و نشانه الهی را دارند، بلکه راد انی است که این دو کوه شرافت و کرامت مخصوص دارند و مورد عنایت خاصّه مقام الوهیت قرار گرفته­اند. و از نظر تشریع از شعائر الهی می­باشند و محل عبادت و اظهار بندگی و تضّرع و تضرّع و عبودیّت برای خداوند هستند. و لذا در آنجا عبادت خاصّ و مراسم ویژه تشریع گردیده است.

و می­فرماید: اگر کسی بخواهد اعمال حج و یا عمره را بجای آورد باید مراسم خاص صفا و مروه را هم انجام دهد که همان سعی میان این دو کوه است، و از صفا شروع شده و به مروه ختم می­گردد. بنابراین، در لسان قرآن، صفا و مروه از شعایر الهی بوده و انسان سالک طریقت حق را به یاد «الله» می­اندازد. در قرآن ضمن تجلیل و احترام از این شعائر در سوره مائده می­فرماید:

«یا ایها الذین آمنوا لا تحلّوا شعائر الله و الشهر الحرام و لا الهدی و لا القلائد و لا آمیّن البیت الحرام یبتغون فضلاً من ربهم و رضواناً»[4].

ای کسانی که ایمان آورده­اید، حرمت شعائر خدا و ماه­های حرام و قربانی حج و نشانه­های قربانی­های حج را نگهدارید و نیز متعرّض زوّار خانه خدا که در طلب فضل و خشنودی پروردگارشان به سوی خانه خدا روی می­آورند، نشوید.

الشهر الحرامک عبارت از ماه­های حرام است: رجب، ذیقعده،‌‌ ذیحجه و محرّم.

هدی: همان شتر، گاو و یا گوسفند قربانی است که برای قربانی در حج سوق داده می­شوند.

قلائدک جمع قلاده است، و آن چیزی است که به گردن­های (قربانی) انداخته می­شود و با آن علامت دار می­گردد.

آمّین: یعنی قاصدین خانۀ خدا و زائرین بیت الله.

خلاصه در این آیه، هر چیزی را که از مصادیق شعائر الله می­باشد مورد توجه قرار گرفته و دستور آمده است که نباید مورد بی­توجهی و بی­حرمتی قرار بگیرد، چون از علائم الهی است و از احترام خداوند برخوردار است و حفظ  حریم آنها و نگهداشتن هر چیزی که صبغۀ الهی دارد، از نشانه­های تقوای دل و صفای قلب است. در همین رابطه، قرآن کریم می­فرماید:

تعظیم شعایر الهی از تقوی است.

«ذلک و من یعظّم شعائر الله فاِنها من تقوی القلوب، لکم فیها منافع الی اجل مسَمِّی ثمّ محلّها الی البیت العتیق. و لکل امَّة جعلنا منسکاً لیذکروا اسم الله علی ما رزقهم من بهیمة الانعام فإلهکم اله واحدٌ فله اسلموا و بشّر المخبتین الّذین اذا ذکر الله وجلت قلوبهم و الصّابرین علی ما اصابهم و المقیمی الصَّلوة و ممّا رزقناهم ینفقون. و البدن جعلناهم لکم من شعائر الله لکم فیها خیرٌ فاذکروا اسم الله علیها صواف فاذا وجبت جنوبها فکلوا منها و اطعموا القانع و المعتر، کذلک سخّرناها لکم لعلکم تشکرون».[5]

آیه می­خواهد بفرماید: هر کس حرمت و حدود احکام و مقررات الهی را حفظ کند و آنها را بزرگ بداند، نشانۀ این است که دارای تقوای درونی بوده و از خلوص و صفای قلب برخوردار می­باشد. سپس می­فرماید: برای شما در آن شعایر، منافع زیادی تا مدتی معین و مشخص وجود دارد و سپس محل آنها به سوی «بیت عتیق» است که همان کعبه می­باشد. و ما برای هر ملت و امّتی، مناسک خاصّی و قربانی ویژه­ای قرار دایدم تا به یاد خدا باشند و نام خدا را ببرند برای آنکه آنان را از نعمتهای فراوانی از چهار پایان متنعّم ساخته استف پس بدانید خدای شما یگانه است و در مقابل فرمان او سر فرود آورید و مطیع باشید. و بشارت بده (ای پیامبر) به کسانی که در برابر خدایشان خاضع و فروتن­اند، دلهایشان در برابر عظمت او می­ترسد و می­لرزد و در برابر گرفتاری­ها و مصائب، ثبات قدم داشته و بردبار می­شوند و نماز را به پا می­دارند و از آنچه خدا به آنان داده، انفاق می­کنند.

و ما شترهای چاق را که دارای علامت و نشانه-های هدی و قربانی است، برای شما از شعائر الله قرار دادیم و در آنها برای شما منافعی وجود دارد چه در حالی که زنده است در هر حال به یاد خدا باشد و از گوشت آن قربانی میل کنید و به دیگران که فقیرند اطعام نمائید. و ما اینها را در اختیار شما قرار دادیم و مسخّر اراده شما گرداندیم تا برای خدا شکرگزار بوده و از نعمتهای الهی استفاده نمائید و این نعمتها را در جای خودش به کار بگیرید.

از مجموع این آیات شریفه می­توان بدست آورد که از دید قرآن، مناسک حج بگونه­ای است که در تمام آنها آثار عظمت الهی مشهود است و باید خیلی دقّت کرد تا تمام خصوصیّات و ویژگیهای این حدود و شعائر حفظ و عمل شود و مبادا یک عملی به صورت نادرست انجام پذیرد که باعث بطلان عمل در ظاهر و دوری از حضور حضرت حق در باطن گردد. و همانا مواظبت بر این حدود از علائم تقوای قلوب و احسان در راه خدا و معاونت بر برّ‌ و تقوای و اجتناب از قول زور و اخبات در برابر حق و صبر در مقابل سختی­ها و مصیبت­ها به حساب می­آید.

آری! در اعمال و مناسک حج، شعایر الهی به نحو اکمل خودش را متجّلی ساخته و در صورتهای گوناگون جلوه­های خود را نشان می­دهد. و از عناصر بارز شعایر خداوندی، ذکر الله و یاد خدا بودن و خود را در محضر و مشهد مقام الوهیت دانستن است گرچه ذکر الله در هر حال مطلوب است و لازم و امّا در این موارد، ذکر الله موضوعیت داشته و عنصر مقوّم شعایر الله بودن است.

یاد خدا را در مشاعر فراموش نکنید

«لیس علیکم جناحٌ أن تبتغوا فضلاً من ربّکم فإذا أفضتم من عرفاتٍ فاذکروا الله عند المشعر الحرام و اذکروه کما هدیکم و ان کنتم من قبله لمن الضّالین».[6]

و در دورانی که اشتغال به اعمال مناسک حج دارید، اگر مشغول خرید و فروش گردید و کسب کنید و در عین حال از فضل خداوند درخواست افزایش نعم الهی و برکات او نمائید، بلامانع بوده و به شما اجازه داده شده است و همینکه پس از وقوف در عرفات، به صورت اجتماعی برگشتید، در مشعرالحرام هم متوقف باشید، وقوف کنید و در آن مکان مقدّس مشغول ذکر خدا باشید. و خود را در حضورش بدانید که شما را هدایت کرده و به راه راست رهنمون بوده است در صورتی که قبلاً از گمراهان بودید و در ضلالت قرار داشتید.

این آیاتی بود که درباره شعائر الله و ارتباط  آنها با حج در قرآن آمده است. به امید اینکه از آنجا ذکر الله به سمع جهانیان برست تا فضای آن دیار قدس را مطهرتر و عطرآگین­تر نماید و افراد موفق در آنجا خدا را به یاد آورند و آنی غفلت از حضور نداشته باشند.