یاران امامان

یاران امامان

زکریابن آدم قمی

سید محمد جواد مُهری

«خداوند او را در مورد رحمت خود قرار دهد، چه روزی که به دنیا آمد و چه روزی که از دنیا رفت و چه روزی که دگربار برانگیخته می­شود. همانا او تمام روزهای زندگیش را در عرفان و شناخت حق تعالی می­گذراند و همواره خدا را یاد می­کرد و در راه خدا صبور و بردبار بود و به آنچه خدا و رسولش دوست داشتید قیام می­کرد. خدا او را بیامرزد، از دنیا رفت در حالی که ایمانش پابرجا بود و هرگز بیعتش را نکول نکرد و در دین خدا چیزی را عوض ننمودف پس خدایش پاداش دهد، پاداش خواسته­اش، و بهترین آرزویشرا برآورده کند...»[1]

این سخن والا از امام جواد سلام الله علیه دربارۀ زکریّا بن آدم قمی نقل شده است و این ارزنده­ترین گواه بر صدق و راستی و خلوص و امانت و وفای به عهد و تقوی و بردباری و پابرجائی و عرفان و ایمانِ یکی از زبده­ترین یاران و ا صحاب امامان علیهم السلام است. همو که زندگی خود را صرف در خدمت به امام و پیشوایش حضرت رضا سلام الله علیه نمود و در یکی از سفرهای حج، همراه و رفیق حضرت و تا روز وفاتش وکیل و منورد اطمینان او بود. همو که تمام گفتارها و رفتارهایش نشانی از یک عارف به حق و یک پارسای پرهیزکار و یک یار دانشمند امامان دارد و بقدری نزد امام هشتم علیه السلام قرب و منزلت و آبرو داشت که روزی به خدمتش عرض کرد:

«اِنّی اُریدُ الْخُرُوْجَ عَنْ اَهْلِ بَیْتی فَقَدْ کَثُرُ السُّفَهاءُ فیهِم»- من قصد دارم، از وطنم بیرون روم و فامیلم را ترک گویم زیرا جاهلان بسیاری در بین آنها پیدا شده­اند.

حضرت در پاسخ فرمود:

«لا تَفْعَلْ‌ فَإِنَّ اَهْلَ بِتِکَ یُدْفَعُ عَنْهُمْ بِکَ کَما یَدْفَعُ عَنْ اَهْْلِ بَغْدادَ بِأَبِی الْحَسَنِ الکاظِمِ عَلَیهِ السَّلامُ»- این کار را نکن (و به جائی دیگر مهاجرت ننما) زیرا بوسیلۀ تو، بلا از اهل بیت و خانواده­ات دفع می­شود، چنانچه بلا بوسیلۀ امام کاظم علیه السلام، از اهل بغداد (کاظمین) دفع می­گردد.

در این سخن بزرگ، اولاً‌ امام هشتم«ع» بقدری نسبت به این یار وفادارش احترام می­گذارد که او را با پدر بزرگوارش امام هفتم«ع» مقایسه می­کنمد. ثانیاً- حضرت به او می­فهماند که دارای آنچنان مقام و منزلتی نزد خداوند است که وجود مبارکش، بلا را از وطنش (قم) و خانواده و فامیلش برطرف می­سازد، یعنی او یکی از اولیای خدا و اوتاد روی زمین است که خداوند بوسیلۀ وجود آنها در زمین، بلیّات را از اهل زمین دور می­نماید.

وانگهی چه بسا حضرت او را از مهاجرت و بیرون آمدن از قم منع می­فرماید تا اینکه وجود او پناه و ملجأ بیچارگان باشد و نادانان، از علم بسیار او استفاده کنند و مجلس درس و بحثش برقرار باشد و مردم نیازهای مادی و معنوی خود را بوسیله او برطرف سازند و در نتیجه مایۀ خیر و برکت برای بستگان و هموطنان خویش باشد. و همینطور هم بود.

علی بن مسیّب می­گویدک خدمت امام رضا سلام الله علیه مشرّف شدم و عرض کردم:

راهم دور است و در هر فرصت نمی­توانم به خدمت شما برسم، پس مسائل و احکام دینم را از چه کسی دریافت نمایم؟

حضرت در پاسخ فرمود:

مِن زَکَریّا بن آدمَ القُمِیِّ،‌ المَأمُون عَلَی الدّین و الدّنیا»- از زکریا بن آدم قمی، همان کسی که دین و دنیایش را محفوظ نگهداشته است.

آنگاه علی بن مسیب ادامه می­دهد: من به قم بازگشتم و هر گاه سئوالی داشتم، به خدمت زکریا بن آدم می­رسیدم و از او می­پرسیدم و او در تمام موارد، پاسخگوی من بود و مشکلاتم را رفع می­کرد.

عبدالله بن صلت قمی گوید: در روزهای آخر عمر امام جواد سلام الله علیه، بر آن حضرت وارد شدم، شنیدم می­فرمود:

«جزی الله صفوا نبن یحیی و محمد بن سنان و زکریّا بن آدم عنّی خیراً فقد وفوا لی»- خداوند از طرف من به صفوان بن یحیی و محمد بن سنان و زکریا بن آدم، پاداش خیر دهد چرا که اینان نسبت به من وفا کردند.

احمد بن محمد بن عیسی قمی گوید:

روزی غلام امام جواد سلام الله علیه بر من وارد شد و نامۀ امام«ع» را آورد که به من دستور داده بود، به خدمتش مشرف شوم. هنگامی که به خدمت حضرت در مدینه، درمنزل بزیع رسیدم سلام کردم و داخل شدم. دیدم حضرت یاد صوفان و محمد بن سنان و دیگران را می­کنند و از آنها به نیکی نام می­برند، همچنان که غیر از من بسیاری، از آن حضرت شنیده بودند.

در دلم گفتم: خوب استف نام زکریا بن آدم را ببرم تا شاید، حضرت از او نیز یادی کنند و برای او دعائی نمایند. پس از آن به خود بازگشتم و گفتم: من کی هستم که چنین جسارتی بنمایم؟ حضرت خود بهتر می­دانند که چه می­گویند و چه می­کنند.

آنگاه دیدم حضرت رو به من کرده فرمودند: ای ابوعلی! در مثل شخصیتی مانند ابویحیی (زکریای قمی) شکّّی به دل خود راه نده، چه خدمتهای او نسبت به پدرم و مقام و منزلتی که نزد آن حضرت و همچنین نزد من داشته، بر کسی پوشیده نیست...

روایتهائی که زکریّا بن آدم مستقیماً از امام نقل کرده و یا بوسیلۀ دیگران نقل کرده و یا از او نقل کرده­اند، به چهل روایت می­رسد. جالب اینجا است که در بعضی از روایتها پس از ذکر نام ایشان، گفته­اند: صاحب الرضا علیه السّلام- یار امام رضا علیه السلام، و شاید به همین نام، بدون ذکر نام خودش نیز در سخن بعضی از علما و اصحاب آمده باشد. او نه تنها از اصحاب و یاران مخلص و صدّیق امام هشتم سلام الله علیه بوده که دوست و رفیق آن حضرت نیز به شمار می­رفت تا اینکه در یکی از سفرهای حج حضرت، از مدینه تا مکه همسفر ایشان بود و حضرت از وجود چنین یاری اظهار خرسندی و سرور می­کرد. زهی سعادت.

این مرد بزرگوار، پس از سالها خدمت به اسلام و مسلمین در قم درگذشت و در جائی که اکنون به نام «شیخان» است معروف است، به خاک سپرده شد. او دارای بارگاهی است معروف که از همان زمان تا امروز، مردم به زیارتش نائل می­شوند و بزرگان دین افتخار همجواری او دارند.