روش­های تربیت اخلاقی

اخلاق و تربیت اسلامی

قسمت ششم

حجة الاسلام محمد حسن رحیمیان

روش­های تربیت اخلاقی

بدیهی است که انسان بدون داشتن انگیزه و هدف، ‌هیچگونه حرکتی را انجام نمی­دهد و حرکت به سوی تهذیب نفس و کسب فضائل اخلاقی نیز از این قاعده، مستثنی نیست و روشهای تربیت اخلاقی بر اساس انگیزه­هائی که برای اخلاق منظور شده، پایه گذاری گردیده است که می­توان به طور عمد آنرا به دو روش تقسیم کرد.

روش اول روشی است که بدون کمک وحی و گر چه حکیمانه ولی در محدوده جهان مادی اخلاق را مورد نظر قرار داده و انگیزه آن را مصالح زندگی و محبوبیت اجتماعی دانسته و علم اخلاق و روش تربیتی آن را روی این خط تنظیم کرده­اند.

روش دوم روش انبیاء است که برخلاف روش اول که بر اساس بینش محدود بشری بنا نهاده شده و به جای تکیه بر مصالح و انگیزه­های زندگی این دنیا که فناپذیر است، روی مصالح و انگیزه­های جهان باقی و عالم قیامت تکیه کرده­اند و اساس اخلاق را بر محور ایمان به خدا و روز جزا و سعادت اخروی قرار داده­اند. در قرآن مجید آیات فراوانی در این زمینه آمده است و از باب نمونه در مورد صبر و پاداش صبر پیشه­گان می­فرماید:

«اِنّما یُوَفیَّ الصّابِرُونَ اَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسابٍ».

(زمهر آیه 10)

همانا پاداش صابران، بیرون از حساب داده می­شود.

و در مورد کیفر ظلم و ستم پیشه گان می­فرماید:

«إنَّ الظَالِمینَ لَهُمْ عَذابٌ اَلیمٌ».

(ابراهیم آیه 23)

همانا برای ستمگران، عذابی دردناک است.

و بالجمله در این روش برای ترغیب به کارهای خوب،‌ وعده پاداش نیک و نعمت بهشتی و برای بازداشتن از کارهای زشت، وعده عذاب و کیفر داده شده است و طبیعی است که این روش متناسب با جهان بینی الهی مکتب وحی است و انسان را در پرتو ایمان به مبدأ هستی از دایره دنیای فانی و مظاهر آن به جهان باقی و ابدی و عالم غیب سوق می­دهد.

بر مبنای این روش، انسان در چهارچوب تعلیمات الهی و ایمان به مبدأ و معاد که زمینه در نهاد و فطرت او دارد تمام کارهای نیک را به عنوان عبادت خدا و اطاعت از دستور او که خیر و سعادت جاودانی را در پی دارد انجام می­دهد و از همه زشتیها و منکرات بخاطر آن که مورد نهی خداوند هستند و موجب عذاب الهی است دوری می­ورزد.

بنابراین، در مکتب انبیاء تمام خوبیها و محاسن و فضائل اخلاقی و کارائی که از آنها نشأت می­گیرند از مصادیق عبادت خدا محسوب می­شوند و همانگونه که قبلاً‌ گفتیم اخلاق از مقوله عبادت است و از آنجا که شناخت خدا و ایمان به او و بدنبال آن عبادت، دارای مراتبی است، طبعاً پی آمدها و تأثیرات آن نیز روی انسان مختلف است و اخلاق نیز که نوعی از عبادت به حساب می­آید، دارای مراتب و آثار متناسب می­باشد.

تا اینجا به این نتیجه رسیدیم که در مکتب اخلاقی انبیاء الهی،‌ انسان در پرتور ایمان به خدا و معاد و تعلیمات دینی و به انگیزه تنعم جاودانی و رهائی از عذاب دوزخ به اصلاح نفس و درمان بیماریهای آن پرداخته و متخلق به اخلاق حسنه می­شود و از کارهای ناشایست، اجتناب و به عمل صالح روی می­آورد.

روش پیشگیری

در این میان قرآن مجید که کتاب آسمانی کاملترین ادیان الهی است،‌ در کنار روش فوق الذکر، روش کامل­تر و عمیق­تری را ارائه فرموده است که به یقین بهترین روش اخلاقی است. فراگیری این روش و بهره جستن از آن زمینه هر گونه بدی و صفات رذیله را  در نفس انسان نابود می­کند و به تعبیر دیگر این روش به جای درمان بیماریهای نفس موجب پیشگیری آنها است.

در این روش نیز اخلاق و کارهای اخلاقی را در زمرۀ عبادات می­یابیم ولی  عبادت در راستای این روش کم کم به شکل کاملتری در می­آید و تا آنجا می­رسد که انگیزه آن نه به خاطر طمع در بهشت است (عبادت تجار) و نه ترس از جهنم (عبادت بردگان) بلکه در پرتو شناخت بیشتر خدا و ایمان کاملتر، فقط او را شایسته عبادت و ستایش می­یابد و آنچه را انجام می­دهد تنها برای رضای او است.

آنگاه که انسان از خودآگاهی به خداآگاهی و سپس به خدا باوری صعود کرد نور ایمان در جان او روشن می­شود و کمال و جمال مطلق را فقط در مبدأ وجود و خالق هستی می­یابد و چنان مجذوب و پاکباخته او می­شود که مشتاقانه و با تمام وجود او را می­پرستد و تنها جمال و زیبائی را در او می­جوید:

«اَللّهُمَّ اِنّی اَسْئَلسکَ مِنْ جَمالِکَ باَجْمَلِهِ وَکُلّ جَمالِکَ جَمیلٌ اَللّهُمَّ اِنّی اَسِئَلُکَ بِجَمالِکَ کُلِّهِ».

(دعای سحر)

و کم کم فطرت زیبادوستی و حب به اوج شکوفائی پرواز و شعله محبت رو به افزونی و تزاید و رشد می­گذارد:

«وَالدَّینَ آمَنُوا اَشَدُّ حُبّاً لِلّهِ».

آنان که ایمان به خدا آوردند شدیدترین محبت را نسبت به خدا دارا هستند

(بقره- 165)

و بدین سان در حالی که حب، به محور حقیقی و اصلی خود تعلق یافته و همواره کیفیت آن افزون­تر می­شود، بازتاب آن از مبدأ جمال به تمام آثار و آیات او گسترش یافته و به تمام موجودات که جملگی مخلوق و پرورده او هستند کشیده می­شود و در این میان آنچه را که از قرب معنوی و انتساب و محبوبیت بیشتر نزد خداوند برخوردار باشد به همان نسبت محبت بیشتری به آن تعلق می­گیرد که نمونه­هائی از آن عبارتند از: کتاب خدا، احکام خدا، عبادت خدا، بندگان مقرب خدا،‌ خانه خدا و... و از همه بالاتر فرستاده بزرگ او پیغمبر اسلام و دستورات نجات بخش او و همین ایمان و محبت است که با نیروی شگرف انسان را در برابر محبوب و دستوراتش خاضع و خاشع کرده و جز به اطاعت و پیروی از او و سعی در جلب رضا و تقرب به او به هیچ چیز دیگری فکر نمی­کند چرا که محبت و پیروی از محبوب قابل جدائی نیستند و لازمه این دو نیز محبت متقابل محبوب است.

«قُلْ اِنْ کُنْتُم تُحِبُّونَ اللهَ فاتِّبعُونی یُحْبِبْکُمُ اللهُ».

(آل عمران- 31)

بگو- ای پیامبر- اگر خدا را دوست می­دارید از من پیروی کنید تا خداوند نیز شما را دوست بدارد.

آری! انسان در چنین مقامی تمام زیبائیها، کمالات و خوبیها را نمودار و پرتوی از زیبائی مطلق و کمال بی­پایان و حسن بی­کران خداوندی دانسته و به هر چه می­نگرد جلوه زیبای او را می­بیند و بلکه با همه چیز و قبل و بعد هر چیز خدا را می­نگرد چرا که در دیدگاه او هیچ چیز مستقل از خدا نیست.

در این مقام است که انسان در می­یابد که:

«اِنَّ الْعِزَّةَ‌ لِلّهِ جَمیعاً».

همانا تمام عزت از آن خدا است.

(یونس- 65)

و «اَنَّ الْقُوَّهُ لِلّهِ جَمیعاً».

به یقین تمام قوت و نیرو از آن خداست.

(بقره- 165)

و «لَهُ مُلْکُ السَّمواتِ و الأَرضِ».

ملک هستی و ملک آسمانها و زمین همگی از او است.

(در آیات مکرر آمده است)

و....

خدائی که تمام عزت و قوت مخصوص او است، خدائی که مالک همه چیز است و در برابر حقیقت چنین ملکی هیچگونه استقلالی برای هیچ چیز و هیچ کس قابل تصور نیست، خدائی که با ایمان و محبت به او دیگر در دل انسان جائی برای غیر او نمی­ماند فقط او را می­پرستد و تنها از او کمک می­جوید.

«اِیّاکَ نَعْبُعدُ وَ‌ ایّاکَ‌ نَسْتَینُ».

و سرانجام با تحقق چنین مقامی است که زمینه تمام رذائل اخلاقی و زشتیها به طور کلی از قلب انسان رخت بر می­بندد و با پیوند به مبدأ عزت و قوت است که دیگر جائی برای طمع یا ترس از غیر خدا باقی نمانده و منشأ بروز هر گونه عمل غیر خدائی و ضد اخلاقی که برای جلب منفعت و یا دفع ضرر انجام می­گیرد، منتفی می­شود و در نتیجه جز آنچه را که موجب رضای خدا و تقرب اوست نخواسته و انجام نمی­دهد.

در راستای زندگی چنین انسانهائی کار مباح هم انجام نمی­گیرد چه رسد به کار زشت و ناپسند و حرام خوردن و خوابیدن، دم و بازدم آنها هم برای خدا و در مجرای نیل به بندگی و پرستش او است و همه تبدیل به عبادت می­شوند و اینگونه می­شوند  که قرآن فرموده:

«اِنَّ صَلوتِی وَ نُُسُکی وَ مَحْیایَ وَ‌مَماتی لِلّهِ رَبَّ الْعالَمینَ».

(انعام- 162)

در سیر تکاملی این مکتب اخلاقی، سراپرده روان روح انسان چنان از ایمان به خدا و محبت او آکنده و مسخره می­شود که از هر چه جز او هست دل برکنده و مقام «کمال الانقطاع الیه» را می­جوید. مقامی که حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام در مناجات شعبانه از معبودش طلب می­کند:

«اِلهی هَبْ لی کَمالَ الأِنقِطاعِ اِلَیْکَ وَاَنِرْ اَبْصارَ قُلوبنا بضِیاءِ نَظَرِها اِلَیْکَ حَتّی تَخْرقَ اَبْصارُ الْقُلُوب حُجَبَ النُّورِ فَتَصِلَ اِلی مَعْدِنِ الْعَظَمَةِ وَ تصیرَ اًرْواحُنا مُعَلقَّةً بِعِزِّ قُدْسِکَن.

ای خدا من هبه کن مرا حالتی که از همه چیز به سوی تو دل برکنم و نورانی کن چشم دل ما را به روشنی نظر به سویت تا چشم دل حجابهای نور را بشکافد و به معدن عظمت پیوند یافته و روانهای ما به عزت قدست وابسته شود.

و امام حسین علیه السلام در دعای عرفه خدا را چنین می­خواند:

«... اَنْتَ الَّذی اَشْرَقْتَ الأَنْوارَ فی قُلُوبِ اَوْلیائَکَ حَتّی عَرَفُوکَ وَ وَحَّدُوکَ وَ اَنْـَ الَّذدی اَزَلْتَ الأَغْیارَ عَنْ قُلُوبِ‌ اَحِبّائک حَتّی لَمْ یُحِبُّوا سِواکَ وَ‌لَمْ یَلْجَئوُا اِلی غَیْرِکَ...».

توئی آن که روشنیها را در دل دوستانت تابان کردی تا ترا شناختند و ترا به یگانگی خوانداند و توی آن که اغیار را از سراپرده دل دوستانت زائل کردی تا جز تو را به دوستی نگیرند و به غیر تو پناه نبرند...

 «... فَهّبّْنی یا اِلهی وَسَیّدی وَ مَوّلایَ وَرَبْی صَبَرْتُ عَلی عَذابِک؟َ فَکَیْفَ اَصْبِِرُ عَلی فِراقِکَ».

(دعای کمیل)

خدای من، آقای من، سرور من و پرودگار من، گیرم که بر عذاب تو صبر کنم اما چگوه بر دوری از تو طاقت آورم.

شرح و بیان این مرتبه متعالی و سخنان پرمعنی و عمیق معصومین علیهم السلام که فقط چند فراز از آنها مورد اشاره قرار گرفت از وسع مقام و توان ما خارج است، جائی که امام امّت این اسطوره ایمان و معرفت در مقام بیان کلماتی از مناجات شعبانیه خود را ناتوان می­بیند.

بهرحال راه به سوی کمال مطلق راهی است بی­پایان و مهم آن است که انسان در این راه قدم گذاشته و به عالم بالا پر کشد و هر چه بیشتر به خدا نزدیک­تر شود، خدائی که تمام عزت و نیرو مخصوص او است که هر چه انسان پیوندش با خدا نزدیکتر و مستحکم­تر شود از عزت بی­کران او بهره­مند می­شود.

«لِلّهِ الْعِزَّهُ وَلِرَسُولِهِ وَللْمُؤمِنین».

(منافقون- 8)

عزت مخصوص خدا و رسول خدا و مؤمنان است.

و بدینگونه است که انسان در این مسیر عزت و کرامت راستین را در نفس خویش باز می­یابد و دیگر جائی برای ذلت و پستی در او باقی نمی­ماند در حالی که همین احساس ذلت است که منشأ تمام رذائل اخلاقی است که به نمونه­هائی از این ریشه یابی در سخن معصومین علیهم السلام توجه می­کنیم:

امام صادق علیه السلام:

«ما مِنْ رَجُلٍ تَکَبَّرَ اَوْ تَجَبَّر اِلّا لِذِلَّةٍ وَجَدَها فی نَفْسِهِ».

(کافی ج 2 ص 236 حدیث 17)

هرگز کسی تکبر و تجبر نمی­ورزد مگر بخاطر ذلتی که در نفس خویش احساس می­کند.

و در جای خود ثابت است که تکبر و تجبر خود ریشه بسیاری از مفاسد و رذائل اخلاقی هستند.

امام علیه السلام می­فرماید:

«اَلْغَیْبَةُ جُهدَ الْعاجِزِ«».

غیبت، تلاش انسان عاجز است.

و به تعبیر دیگر غیبت نمودار احساس ناتوانی در انسان غیبت کننده است.

و امام هادی علیه السلام فرموده­اند:

«مَنْ هانَتْ علَیْهِ نَفْسُهُ فَلا تَاْمَنْ شَرَّهُ».

(بحار ج 17- 214)

کسی که در درون خویش احساس پستی کند از شر او در امان مباش.

چرا که پستی و ذلت نفس منشأ تمام بدیها است.

ولی انسانی که به خدا ایمان آورده و با مبدأ‌ عزت، قوت و کمال مطلق پیوند یافته در پرتو ایمان و محبت شدید به خدا متخلق به اخلاق الهی شده و به عنوان خلیفة الله به مرتبه­ای از عظمت،‌ عزت و صلابت دست می­یابد که حتی طوفانهای شهوت، غضب مصیبت و تهاجم انواع دشمنان هرگز نمی­توانند او را تزلزل کنند.

«اَلْمُؤمِنْ کَالجَبَلِ الرّاسِخِ لاتُحَرِّکُهُ الْعَواصِفُ».

مؤمن همانند کوه ریشه دار و استواری است که طوفانهای سخت در او کمترین حرکتی ایجاد نمی­کند.

ادامه دارد

 

تعداد مشاهده مقاله: 90