آیات الهی برای صابران و سپاسگزاران

تفسیر سوره لقمان

قسمت بیست و هشتم

آیات الهی برای صابران و سپاسگزاران

آیت الله مشکینی

«óOs9r& ts? ¨br& y7ù=àÿø9$# “̍øgrB ’Îû ̍óst7ø9$# ÏMyJ÷èÏZÎ/ «!$# /ä3tƒÎŽãÏ9 ô`ÏiB ÿ¾ÏmÏG»tƒ#uä 4 ¨bÎ) ’Îû y7Ï9ºsŒ ;M»tƒUy Èe@ä3Ïj9 9‘$‌7|¹ 9‘qä3x©» [1]

آیا ندیدی کشتی‌ها را در دریا که به فرمان خداوند و به برکت نعمت او در حرکت‌اند تا (از این راه) خداوند بعضی از آیات خویش را به شما بنمایاند که در اینها آیات و نشانه‌هائی‌است برای‌کسانی‌که شکیبا و شکرگزارند.

پیشرفت وسائل نقلیه

یکی از ویژگیهای انسان، قدرت ابتکار و خلاّقیتی است که خداوند به وی عنایت فرموده است و او در سایه این توانائی توانسته است هر روز برای نقل و انتقال خویش وسیله‌ای بهتر اختراع نموده و بدین ترتیب وسائل جدیدی را جایگزین وسائل طبیعی و قدیمی بنماید، و از اینراه به سیر و سفر خویش شتاب بیشتر و برای خود راحتی و آسایش زیادتری تأمین نماید.

در گذشته هنگامی که مردم مثلا ً از قم به سوی تهران حرکت می‌نمودند مدّت زیادی وقت آنان در میان راه به هدر می‌رفت، و پس از رسیدن به مقصد هم با تنی خسته و فرسوده نیاز به مدتی استراحت داشتند تا پس از آن بتوانند کارهای خویش را انجام دهند ولی امروز آن چند روز به چند ساعت تبدیل شده است و وسائل نقلیه مصنوعی جای وسائل طبیعی را پر نموده است.

روزگاری انسان پریدن پرندگان را در آسمان می‌دید و آرزو می‌کرد او هم بتواند در آن فضای بیکران پر کشیده و آسوده خاطر از خوف و خطرهای مسافرت زمینی- آنهم با وسائل رنج‌آور و خسته کننده آن زمان- به هر نقطه‌ای که مایل باشد رفت و آمد نماید و سرانجام این آرزو محقق شد و امروز راهی را که در طی یک سال- در گذشته- با زحمت و مشقّت می‌پیمود، در طی چند ساعت با هواپیما، می‌پیماید و در زمینه سفر دریائی نیز با ساختن کشتی‌های مجهز و غول‌پیکر که شهری را در اذهان تداعی می‌نماید، به آسودگی و سرعت، به هر جائی که بخواهد، مسافرت می‌نماید.

قرآن کریم در چند مورد از کشتی سخن به میان آورده که یکی در همین آیه است، «الم تر انّ الفلک تجری فی البحر بنعمت الله»، آیا ندیدی کشتی‌ها در دریاها به فرمان خداوند و به برکت نعمت او در حرکت‌اند.

و برای اینکه بشر را غرور نگیرد و به خود نبالد که اوست که چنین وسیله نقلیّه دریائی با عظمتی را ساخته، و این غفلت از خدا او را به گناه و احیانا ً به کفر نکشاند، به او خاطر نشان می‌سازد که فکر نکن این کار، از تو بر می‌آید، و تو آن را با نیروی دستها و تلاش مغزی خویش ساخته و پرداخته‌ای و در دریاها سفر می‌نمائی بلکه با لطف و نعمت من است که کشتی بر فراز آب در حرکت می‌باشد و اگر چنین نبود تو هرگز نمی‌توانستی از آن بهره‌برداری نموده و آن را وسیله حمل و نقل خویش قرار دهی، گذشته از اینکه فکر و اندیشه خلاّق بشر و ابتکار عمل انسان هم دادۀ خداوند است. نیروی جسمی که بوسیله آن توان پیاده کردن آنچه را که در فکر طرح می‌نماید، مواد اوّلیه‌ای که با آن کشتی و یا هر چیز دیگری می‌سازد، همه‌اش نعمت‌های الهی است.

دریا یکی از آیات خداوند

«لیریکم من آیاته» گاهی قرآن مطالبی را بیان می‌نماید و بی‌درنگ به دنبال آن دلیل آن را ذکر می‌کند، در این مورد نیز علّت دادن این نعمت‌هائی را که انسان به برکت آن، قادر به ساختن کشتی و مسافرت در دریا می‌شود، چنین بیان می‌فرماید: تا خداوند پاره‌ای از آیات و نشانه‌های قدرت و عظمت خویش را به شما نشان دهد.

در دعای «جوشن کبیر» می‌خوانیم: «یا من فی البحر عجائبه» ای پروردگاری که سطح دریاها و پهنه اقیانوسها، صحنه آفریده‌های شگفت‌انگیز تو است.

یکی از شگفتیهای دریا همین نعمتی است که خداوند در این آیه اشاره فرموده و آن را برای استفاده‌های گوناگون در اختیار بشر قرار داده است، اگر در گذشته از کشتی تنها برای صید و مسافرت بهره‌برداری می‌شد، امروزه از آن استفاده‌های بسیاری می‌شود و برای مطالعات علمی در دریاها، عملیات نظامی و اکتشافی و غیره نیز مورد توجّه قرار گرفته است. به خصوص با توجه به اینکه مساحتی قابل توجه از زمین را دریاها به خود اختصاص داده‌اند و انسان بوسیله کشتی است که از آن‌ها، هم چون سطح زمین استفاده می‌نماید، در گذشته چنین می‌پنداشتند که  کره زمین را خشکی و  بقیه را آب فرا گرفته است ولی امروزه با مطالعاتی که انجام گرفته است به این حقیقت پی برده‌اند که مقدار مساحت خشکی، اندکی بیش از آن است که سابقا ً فکر می‌کرده‌اند.

«انّ فی ذلک لآیات لکلّ صبار شکور» در اینها نشانه‌ها و آیات عظمت الهی است ولی برای کسانی که حوصله تفکّر و اندیشه در این آیات را دارند و در برابر این همه نعمت شکرگزار می‌باشند.

آیات الهی

«آیه» در واژه عربی به معنی نشانه است و جمع آن «آیات» است که به معنای نشانه‌ها می‌باشد و در قرآن این واژه به صورت مفرد و جمع زیاد وارد شده است، و مصادیق بسیاری هم برای آن بیان نموده است. در سوره «بقره» می‌فرماید: «¨bÎ) ’Îû È,ù=yz ÏNºuq»yJ¡¡9$# ÇÚö‘F{$#ur É#»n=ÏG÷z$#ur È@øŠ©9$# ͑$yg¨Y9$#ur Å7ù=àÿø9$#ur ÓÉL©9$# “̍øgrB ’Îû ̍óst7ø9$# $yJÎ/ ßìxÿZtƒ }¨$¨Z9$# !$tBur tAt“Rr& ª!$# z`ÏB Ïä!$yJ¡¡9$# `ÏB &ä!$¨B $uŠômr'sù ÏmÎ/ uÚö‘F{$# y‰÷èt/ $pkÌEöqtB £]t/ur $pkŽÏù `ÏB Èe@à2 7p­/!#yŠ É#ƒÎŽóÇs?ur Ëx»tƒÌh9$# É>$ys¡¡9$#ur ̍¤‚|¡ßJø9$# tû÷üt/ Ïä!$yJ¡¡9$# ÇÚö‘F{$#ur ;M»tƒUy 5Qöqs)Ïj9 tbqè=É)÷ètƒ» [2]- محققا ً در آفرینش آسمان‌ها و زمین و رفت و آمد شب و روز و کشتی‌ها که در سطح آب برای بهره‌برداری مردم در حرکت است و بارانی که خدا از بالا فرو فرستاد تا به آن زمین را بعد از مردن زنده سازد و انواع جنبندگان را در آن گسترده و همچنین در تغییر مسیر بادها و ابرهائی که در میان زمین و آسمان معلق می‌باشند، نشانه‌هائی از قدرت مطلقه پروردگار برای مردمی است که دارای عقل و اندیشه‌اند.

کوهها، دریاها، تغییر فصل‌های سال، خلقت نباتات و حیوانات و آفرینش انسان‌ها، همه و همه آیات و نشانه‌های وجود آن ذات مقدّس و آیات قدرت و حکمت او می‌باشند، و گاهی عمل یک انسان هم آیه است:

«ô`ÏBur ¾ÏmÏG»tƒ#uä /ä3ãB$uZtB È@ø‹©9$$Î/ ͑$pk¨]9$#ur Nä.ät!$tóÏGö/$#ur `ÏiB ÿ¾Ï&Î#ôÒsù 4 žcÎ) ’Îû šÏ9ºsŒ ;M»tƒUy 5Qöqs)Ïj9 šcqãèyJó¡o„» [3]  و یکی از آیات الهی خوابیدن شما در شب و روز و نیز جستجوی شما برای بدست آوردن روزی از فضل خداوند می‌باشد؛ در این امر آیاتی است برای مردمی که سخن حق را می‌شنوند.

تمام اینها نشانه‌های وجود خداوند و آیه علم و حکمت و قدرت و لطف الهی است بنابراین تمام جزء جزء این جهان و نیز مجموع آن، آیات خداوند می‌باشند اگر انسان به دقّت پدیده‌های گوناگون هستی را مورد مطالعه قرار دهد و در این کتاب بزرگ آفرینش بنگرد، پی به وجود وحدانیّت «الله» برده و از علم و حکمت و قدرت او آگاه می‌گردد.

و نیز اگر کسی با بینشی تخصّصی مسأله خواب را مورد توجه قرار داده و در آن درست دقّت نماید که این چه حالتی است که بر افراد عارض می‌گردد و در آن حال چگونه روح بطور موقّت بدن را ترک گفته و به نقاط دیگر سفر کرده و به هر جا سری می‌زند و از هر سو خبری می‌آورد و سپس باز می‌گردد، آیات الهی را در آن آشکارا مشاهده می‌نماید.

«ª!$# ’®ûuqtGtƒ }§àÿRF{$# tûüÏm $ygÏ?öqtB ÓÉL©9$#ur óOs9 ôMßJs? ’Îû $ygÏB$oYtB ( ہšôJçŠsù ÓÉL©9$# 4Ó|Ós% $pköŽn=tæ |NöqyJø9$# ã@řöãƒur #“t÷zW{$# #’n<Î) 9@y_r& ‘‡K|¡•B 4 ¨bÎ) ’Îû šÏ9ºsŒ ;M»tƒUy 5Qöqs)Ïj9 šcr㍩3xÿtGtƒ» [4] خدا است که به هنگام مرگ، ارواح مردم را می‌گیرد و کسی را که هنوز مردنش فرا نرسیده است نیز در حال خواب روحش را قبض می‌نماید، سپس کسی را که مرگش مقدّر گردیده، روحش را نگاه می‌دارد و آن را که مقدّر نشده، به پیکرش باز می‌گرداند تا اجل معین او فرا رسد در این کار آیاتی است برای مردمی که می‌اندیشند.

پس در قرآن کریم در موارد بسیاری واژه آیه و آیات، وارد گردیده است و از آن جمله در آیه مورد بحث ما می‌باشد که می‌فرماید: «لیریکم من آیاته» تا نشانه‌های خداوند را به شما ارائه دهد.

اکنون باید دید چگونه حرکت کشتی بر روی دریاها و اقیانوس‌ها از آیات الهی به حساب می‌آید. وقتی دقّت می‌نمائیم، می‌بینیم بشر، طیّ قرنها زندگی در خشکی سرمایه‌گذاری فکری نموده تا توانسته است وسیله ای برای حرکت بر فراز آب بسازد و آن را رفته رفته با گذشت زمان کامل و کامل تر سازد تا به صورت کنونی رسیده است.

مسأله دوّم موادّی است که در ساختن کشتی به کار رفته است. خداوند این موادّ طبیعی را در معادن و جنگل‌ها ایجاد فرموده که خود آنها هرکدام آیه‌ای از آیات پروردگار شمرده می‌شوند.

و سپس نیروی بدنی انسان، که پس از نیروی فکری او که شکل کشتی را در مغز خویش طرح نموده و آن را در عمل پیاده نموده و کشتی ساخته است، نیز آیه‌ای از آیات الهی است.

آب دریا خود آیه‌ای به حساب می‌آید که کشتی بر روی آن حرکت می‌نماید و انسان را به مقصد و مقصود خود می‌رساند. و در گذشته که کشتی‌های بادی به وسیله باد حرکت می‌کردند، باد به منزلۀ موتور کشتی بود که اگر می‌ایستاد کشتی تا بهنگام وزش مجدد آن بی‌حرکت در وسط دریا متوقّف می‌شد. و لذا در سوره «شوری» می‌فرماید: «ô`ÏBur ÏmÏG»tƒ#uä ͑#uqpgø:$# ’Îû ̍óst7ø9$# ÉO»n=ôãF{$%x.. bÎ) ù't±o„ Ç`Å3ó¡ç„ yxƒÌh9$# z`ù=n=ôàuŠsù y‰Ï.#uru‘ 4‘n=tã ÿ¾Ín̍ôgsß 4 ¨bÎ) ’Îû y7Ï9ºsŒ ;M»tƒUy Èe@ä3Ïj9 9‘$‌6|¹ A‘qä3x©» [5] و یکی از آیات الهی حرکت کشتی‌ها است در آب که مانند قصرها در حرکت‌اند، اگر خداوند بخواهد باد را ساکن سازد پس کشتی‌ها از حرکت باز ایستند، در این کار برای صابران شکرگزار آیاتی است.

صابران شکرگزار

ولی نشانه بودن حرکت کشتی بر روی آب برای کسی است که صبر و حوصله اندیشیدن و تفّکر در این آیات را دارا باشد، وگرنه انسان تنبلی که حوصله کار و ساختن کشتی از خود نشان نمی‌دهد، پی به آیات الهی نخواهد برد چرا که با ساختن کشتی این بخش از آیات برایش روشن می‌شود. و قدرت خدا را به روشنی در آن مشاهده می‌نماید.

شما همین جامه‌ای را که به تن می‌پوشید و یا ساختمانی را که برای سکونت خود مورد استفاده قرار می‌دهید و یا ماشین و هواپیمائی که وسیله مسافرت شما است، نتیجه صبر و حوصله سال‌ها و بلکه قرن‌هائی است که انسان با تلاش فکری و توان بدنی به ساختن و تکامل بخشیدن به آن پرداخته تا به صورت کنونی رسیده است، و در آینده به آنها کیفیّت و تکامل بهتر و بیشتری خواهد داد و بدون تردید اگر این صبر و پشت کاری مداوم نبود، هرگز به این همه وسائل مدرن امروز دست نمی‌یافت و در نتیجه، آیات الهی برای او، همچنان ناشناخته باقی می‌ماند.

و بدنبال آن می‌فرماید «شکور»، حرکت کشتی که یکی از آیات خدا است این آیات و نشانه‌ها برای کسی است که کاملا ً شکرگزار پروردگار باشد، وگرنه کسی که در اصل وجود پروردگار دچار تردید است، هرگز توجهّی به این‌ها بعنوان آیات الهی نخواهد نمود تا چه رسد به اینکه شکرگزار او باشد.

«#sŒÎ)ur NåkuŽÏ±xî Ólöq¨B È@n=—à9$$x. (#âqtãyŠ ©!$# tûüÅÁÎ=øƒèC ã&s! tûïÏe$!$# $£Jn=sù öNßg8¯gwU ’n<Î) ÎhŽy9ø9$# Nßg÷YÏJsù ӉÅÁtFø)•B 4 $tBur ߉ysøgs† !$uZÏF»tƒ$t«Î/ žwÎ) ‘@ä. 9‘$­Fyz 9‘qàÿx.» [6].

و هنگامی که موجی چون ابرها (در سفر دریا) آنها را بپوشاند (و بر فراز سرشان قرار گیرد) خدا را با اخلاص می‌خوانند، امّا زمانی که آنها را به خشکی رسانیده و نجات داد، بعضی راه اعتدال را پیش می‌گیرند (و به ایمان خویش وفادار می‌مانند در حالی که بعضی دیگر فراموش کرده و راه کفر را پیش می‌گیرند) و آیات ما را جز پیمان‌شکنان کفران‌گر انکار نمی‌نمایند.

خداوند، منجی بیچارگان

برای کسانی که سفر دریائی نموده‌اند و در وسط دریا گرفتار طوفان شده و امواج عظیم دریا را که همانند کوهی سر از آن بیرون کشیده و کشتی را از هر سو در میان خویش احاطه می‌نمایند، این تشبیه قرآن، از امواج دریا به ابرها بهتر قابل درک است. وقتی انسان در چنین وضعیتی قرار گیرد و مرگ را در پیش چشم خویش ملاحظه نماید، در آن لحظه‌های بحرانی دیگر دل از همه بریده و تنها به خداوند امید می‌بندد و از صمیم قلب و از اعماق ضمیر روی به سوی پروردگار می‌آورد و با اخلاصی که تا به آن هنگام در خویش سراغ نداشته است خدا را می‌خواند.

مردی به حضور حضرت امام صادق علیه السلام شرفیاب گردید و عرض کرد: «یا ابن رسول الله! دلنی علی الله ماهو فقد اکثر علیّ المجادلون و حیرونی؟ فقال له: یا عبدالله هل رکبت سفینه قطّ؟ قال: نعم، قال: فهل کسر بک حیث لاسفینه تنجیک ولا سباحه تغنیک؟ قال: نعم. قال: فهل تعلق قلبک هنالک ان شیئا ً من الاشیاء قادر علی ان یخلصک من ورطتک؟ فقال: نعم قال الصادق علیه السلام: فذلک الشیء هو القادر علی الانجاء حیث لامنجا و علی الاغاثه حیث لامغیث». [7]

ای فرزند رسول خدا! منکرین خدا با من به مجادله بسیار پرداخته بطوری که مرا در پاسخ متحیر ساخته‌اند، از شما می‌خواهم که با دلائل و براهین مرا به ذات مقدس او راهنمائی فرمائی.

امام: ای بنده خدا! آیا سوار کشتی شده‌ای؟

مرد: آری.

امام: آیا اتفاق افتاده که کشتی بشکند و در آن حال نه کشتی دیگری به نجات تو بشتابد و نه بوسیله شنا رهائی یابی؟

مرد: آری.

امام: آیا در آن هنگام هیچ به قلبت گذشته که موجودی هست که قادر به نجاتت از این مهلکه خواهد بود؟

مرد: آری.

امام صادق «ع» فرمود: آن موجود همان «الله» است که در آن هنگام که نجات‌بخش و فریادرسی نیست، قادر به نجات و امداد انسان خواهد بود.

آری! در آن هنگام که آدمی برای لحظه‌ای از تحت تأثیر جاذبه‌های مادّی و کششهای غریزی آزاد گردیده و امیدش را به آنچه که تا آن وقت به آن امیدوار بود از دست می‌دهد، فطرت خداجویش به یکباره بیدار شده و از سر خلوص خدا را می‌خواند و تنها از او استمداد می‌نماید، و بهمین دلیل است امام او را متوجه آن لحظه می‌سازد، چرا که بزرگترین دلیل برای اثبات وجود خالق، شهادت فطرت خود انسان است.