صبر

اخلاق و تربیت اسلامی          قسمت نهم

حجة الاسلام محمد حسن رحیمیان

صبر

موارد و اقسام صبر

صبر بر حسب موارد دارای اقسامی است که در تعابیر گوناگون به آنها اشاره شده است.

حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام از پیغمبر صلی الله و علیه و آله نقل کرده که فرمود:

الصبر ثلاثة : صبر عند المصیبة و صبر علی الطاعة و صبر عن المصیبة...

اصول کافی –حدیث 15- باب الصبر

صبر بر سه قسم است:سبر بر مصیبت صبر بر طاعت و صبر از معصیت...

و حضرت امیر المومنین علیه السلام فرموده است:

الصبر صبران:صبرعلی ماتکره و صبر عما تحب

نهج البلاغه فیض-خطبه 55

صبر بر دوگونه است: صبر بر آنچه دوست نداری و صبر از آنچه که دوست داری.

ودر حکمت 31 نهج البلاغه چنین فرموده:

الْإِیمَانُ عَلَى أَرْبَعِ دَعَائِمَ: عَلَى الصَّبْرِ وَ الْیَقِینِ وَ الْعَدْلِ وَ الْجِهَادِ-  وَ الصَّبْرُ مِنْهَا عَلَى أَرْبَعِ شُعَبٍ-  عَلَى الشَّوْقِ وَ الشَّفَقِ وَ الزُّهْدِ وَ التَّرَقُّبِ-  فَمَنِ اشْتَاقَ إِلَى الْجَنَّةِ سَلَا عَنِ الشَّهَوَاتِ-  وَ مَنْ أَشْفَقَ مِنَ النَّارِ اجْتَنَبَ الْمُحَرَّمَاتِ-  وَ مَنْ زَهِدَ فِی الدُّنْیَا اسْتَهَانَ بِالْمُصِیبَاتِ-  وَ مَنِ ارْتَقَبَ الْمَوْتَ سَارَعَ إِلَى الْخَیْرَاتِ

وقتی که راجع به ایمان از آنحضرت سءوال شد در جواب فرمود:

ایمان بر چهار پایه استوار است:صبر یقین عدل وجهاد. و اما صبر دارای چهار شاخه است:شوق (علاقه مندی)رس پارسائی و انتظار پس انکس که مشتاق بهشت است خود را از شهوتها و خواهش های نفس پاک کرده و از آنها چشم می پوشد و هر که از آتش ترسد از آنچه حرام است دوری می گزیند و هرکس از دنیا دل برکند مصیبت ها و گرفتاریها را سبک می شمارد و هر که در انتظار مرگ بود بسوی خوبیها شتاب می کند.

در مجموع امور مربوط به انسان را می توان به دو بخش کلی تقسیم کرد: یکی- اموری که موافق طبع و میل انسان است و دیگر- اموری که موافق میل او نیست.

صبر بر سراء(الصبر علی السراء)

اموری که موافق طبع و میل است صبر آنها را ((صبر بر سراء))‌ می نامند. این امور مانند سلامت و آسایش جسم رفاهیات زندگی مال جاه مقام زن و فرزند هستند که اگر انسان خود را بوسیله صبر در برابر آنها کنترل نکند با دلبستگی و دلخوشی مفرط به آنها خود را می بازدو دچار غفلت و بازی خوردن او شده و به سرکشی و طغیانگری می انجامد.

کلا ان الانسان لیطغی ان راه استغنی)) (علق-6و7)

به حقیقت همانا انسان آنگاه که خود را بی نیاز دید سرکش می شود.

در حالی که انسان باید همواره در پرتو یاد خدا متوجه به فقر و نیاز خویش به خدائی که همه چیز از اوست داشته باشد.

یا ایها الناس انتم الفقراء الی الله والله هوالغنی الحمید (فاطر-15)

ای مردم شما همگی – در همه چیز- محتاج و نیازمند به خدا هستید و آنکه – از هر کس و هر چیز- بی نیاز و غنی بالذات و ستوده است فقط خدا است.

قرآن برای پیشگیری از حالت خطرناک سرکشی و طغیان درآیات متعدی عوامل مهم بروز آن را متذکر شده و بر ضرورت شکیبائی و خویشتن داری در برابر آن تاکید فرموده:  $pkš‰r'¯»tƒ tûïÏ%©!$# (#qãZtB#uä Ÿw ö/ä3Îgù=è? öNä3ä9ºuqøBr& Iwur öNà2߉»s9÷rr& `tã ̍ò2ό «!$# 4 `tBur ö@yèøÿtƒ y7Ï9ºsŒ y7Í´¯»s9'ré'sù ãNèd tbrçŽÅ£»y‚ø9$#  منافقون -9

ای کسانیکه ایمان آورده اید مبادا اموال و فرزندانتان شما را از یاد خدا بازدارد و کسی که چنین کند ایشان خود زیانکاران هستند.

$pkš‰r'¯»tƒ šúïÏ%©!$# (#þqãZtB#uä žcÎ) ô`ÏB öNä3Å_ºurø—r& öNà2ω»s9÷rr&ur #xr߉tã öNà6©9 öNèdrâ‘x‹÷n$$sù (تغابن - 14)

ای مومنان برخی از همسران و فرزندانتان دشمن شما هستند –چرا که انسان را با استفاده از دلبستگی به آنها به معصیت خدا می کشانند-پس از آنها برحذر باشید.

انما اموالکم و اولادکم فتنة والله عنده اجر عظیم (تغابن -15)

جز این نیست که اموال و اولاد شما وسیله آزمایش هستند و نزد خدا است پاداش بزرگ.

در این امتحان و آزمون الهی انسان باید با بکار بستن صبر نفس خویش را از بازی خوردن در برابر  مال و فرزند باز دارد تا از یاد خدا و رهسپردن به سوی او باز نماند و پاداش عظیم صبر را از دست ندهد.

انسان براسا حب ذات به تمام چیزهائیکه منسوب به او هستند دلبستگی و علاقه دارد و اگر محبت و دلبستگی به آنها بیش از حد و خارج از کنترل باشد و تحت الشعاع محبت به خدا و در طول آن نباشد پرده و حجاب تاریکی بر صفحه دل می افکند که انسان را از همه حقایق و واقعیات دور کرده و از یاد خدا که منشا آرامش واقعی قلب و سعادت حقیقی اوست باز می دارد.

قرآن مجید مجموعه ای از این دلبستگی ها را بدین گونه بیان فرموده است:

قل ان کان ابائکم و ابنائکم و اخوانکم و ازواجکم و عشیرتکم و اموال اقترفتموها و تجارة تخشون کسادها و مساکن ترضوها احب الیکم من الله و رسوله و جهاد فی سبیله فتربصوا حتی یاتی الله بامره و الله لایهدی القوم الفاسقین(توبه-24)

-ای پیغمبر- بگو: اگر پدران پسران برادران همسران و بستگانتان واموالی که به دست آورده اید و تجارتی که از کسای آن می ترسید و مسکنهائی که دلخواهتان است نزد شما محبوب تر است از خدا و فرستاده او و جهاد در راه خدا پس منتظر باشید تا امر خدا فرا رسد و خدا مردمان فاسق را هدایت نمی کند.

اموری که خلاف میل هستند

اموری که برخلاف میل انسان هستند خود شامل سه بخش می باشند:

1-اموری که در حیطه اختیار و توان انسان هستند که انجام طاعات و ترک گناهان از این قبیل هستند.

صبر بر طاعت:

طبع انسان از بندگی و اطاعت دیگران گریزان و به ربوبیت و مطاع بودن متمایل است و بهمین جهت طاعت خدا نیز خلاف میل اوست و بی حالی و احساس خستگی یا بخل یا هرودو کار انجام طاعت و عبادت را با سنگینی و سختی مواجه می کند.

بی حالی در مثل نماز بحا در مثل زکات و بی حالی و بخل  هردو در مثل حج و جهاد پیش می آید صبر قبل از انجام طاعت برای تحصیل اخلاص و در اثناء عبادت برای توجه به خدا و خضوع و خشوع و ... و بعد از عبادت از افشاء آن و عجب و ... نقش خود را ایفاء کند.

صبر از معصیت:

عموم گناهان و کارهای زشت با طبع و هوای نفس سازگار  است و طبعا ترک آنها برخلاف میل و کشش نفسانی است.طبیعی است که ترک گناهان و صبر از آنها در همه موارد یکسان نیستند مثلا ترک گناهی که انسان به آن عادت کرده صبر بر آن نسبت به گناهی که عادت نکرده مشکل تر است و همچنین صبر از گناهانی که انجام آنها آسانتر باشد مانند گناهان مربوط به زبان مشکل تر از سایر گناهان است.

2-اموری که وقوع آنها خارج از اختیار انسان است ولی انسان آنها را دفع نماید. مانند این که انسان مورد آزار دیگری قرار می گیرد که در برخورد با آن قادر است با عمل به مثل یا انتقامجوئی آن را دفع و به مقابله برخیزد و یا آن که صبر و شکیبائی را پیشه نماید و از دایره حق و رضای خدا خارج نشود.

در برخورد با این امور معیار عمل تکلیف الهی است و جز با صبر نمی توان آن را تحصیل نمود.

در اینجا به مواردی از این قبیل که در قرآن مجید بیان شده اشاره می کنیم:

واصبر علی ما یقولون واهجرهم هجرا جمیلا (مزمل-10)

و بر آنچه که می گویند شکیبا باش و از آنها به زیبائی کناره جوی.

نمونه ای کار این مورد را در دروغ پراکنیها و تهمتهای بیحد وسائل ارتباط جمعی و بلندگو های استکبار جهانی علیه انقلاب و جمهوری اسلامی و رهبران آن شاهد هستیم که بر مبنای همین روش قرآن و مکتب تربیتی آن که هرگز خود را نباخته و به صورت انفعالی به عکس العمل مشابه آلوده نشده و از مرز حق خارج نگردیده ایم که حق سرانجام همچون خورشید عالمتاب از پس پرده های تیره جهان را روشن خواهد کرد.

واذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاما (فرقان -63)

و آنگاه که نادانان آنها (مومنین) را مورد خطاب قرار دهند در پاسخ سلام گویند.

در برخورد با انسانهای ناآگاه نادان و قریب خورده بهترین روش این است که انسان بجای مقابله به مثل کردن و همسان جاهل شدن صبر و شکیبائی را پیشه کند تا هم خود را به زینت حلم و فضیلت اخلاق آراسته کند و هم رسالت هدایت و سعادت انسانها و خدمت به آنها را با بیدارگری و آگاهی بخشیدن به آنان ایفاء نماید.

لا تستوی الحسنة ولا السیئة ادفع بالتی هی احسن فاذا الذی بینک و بینه عداوه کانه ولی حمیم وما یلقها الا الذین صبروا وما یلقیها الا ذو حظ عظیم (فصلت-34-35)

نیکی و بدی- در پاداش- یکسان نیستند بدی را به روشی که نیکوتر است دفع کن. پس آنگاه کسی که میان تو و او دشمنی بود کوئی دوستی نزدیک است و برخوردار نمی شود از این خصلت نیک مگر کسانی که صبر پیشه کردند و از –عقل کامل- بهره عظیم دارند.

نمونه هائی از این خصلت والا که از ویژگیهای صبر می باشد در روایتی از رسول اکرم صلی الله علیه و آله چنان بیان شده است:

صل من قطعک واعط من حرمک واعف عمن ظلمک

با هر کس که با تو قطع رابطه کرده پیوند برقرار کن و عطاء کن به کسی که ترا محروم کردهو چشم پوشی کن از کسی که به تو ستم کرده است.

وقتی که مورد صبر در آیه جائی است که بین طرفین دشمنی و عداوت حاکم باشد و در عین حال از درخت صبر آنچنان میوه محبت چیده شود به طریقه اولی و به وجهی مسلم تر در مواردی که دشمنی در کار نیست و فقط اموری مانند سوءتفاهم بدگمانی و مسائل جزئی تری مانند اختلاف سلیقه و نظر در امور جاری زندگی- که عموما طبیعی و غیر قابل اجتناب است- در بین باشد همین روش بهترین و تنها راه جلب دوستی و صمیمیت بین اعضاء خانواده ها و افراد جامعه می باشد و صبر در بکار گرفتن این روش می تواند ریشه عمده مشکلات و از هم پاشیدگیهای خانوادگی و تشنجات اجتماعی را از بین برده و زمینه را برای ایجاد و تحکیم وحدت در جامعه اسلامی فراهم کند.

واطیعوا الله و رسوله ولا تنازعوا فتفشلوا و تذهب ریحکم واصبروا ان الله مع الصابرین (انفاق-46)

خدا و رسول او را اطاعت کنید و با یکدیگر نزاع نکنید که ضعیف و سست می شوید و شوکت شما بر باد می رود و ((صبر)) کنید به یقین خدا با صابران است.

در این آیه ضممن آنکه محور حرکت و وحدت جامعه را در فرمانبرداری از خدا و رسول او قرار داده مردم را از هر گونه تنازع و رودر روی هم قرار گرفتن بر حذر داشته و نتیجه تلخ تنازع را هم بیان فرموده است. لیکن از آنجا که اطاعت از خدا و رسول و نیفتادن در دام تنازع به آسانی انجام پذیر نیست و عوامل بازدارنده و مخرب و فراوانی بر سر این راه قرار دارد ناگهانقرآن به مهمترین عنصر سازنده و بهترین وسیله کمک دهنده تکیه کرده می فرماید: ((واصبروا)) صبر کنید و در پی آن بالاترین نتیجه حاصله را اعلام می نماید:

ان الله مع الصابرین:

به یقین خدا همراه صابران است.

و چه تضمین و پشتوانه ای بالاتر از این؟!

3-و اما در اموری که وقوع و دفع آنها خارج از اختیار انسان است مصائب و پیش آمدهای ناگواری است مانند مرگ عزیزانمان از دست دادن برخی از اعضاء بدن و امثال اینها که صبر در این موارد بسیار مشکل و دارای فضیلت فراوان است.

از پیغمیر اکرم نقل شده که:

اسالک من الیقین مایهون علی مصائب الدنیا

خدایا از تو چنان یقینی مسئلت می کنم که مصائب دنیا را بر من آسان کند.

 

تعداد مشاهده مقاله: 104