مُسْتَضْعَفْ کیست؟

درسهائی از نهج البلاغه

خطبه 231

مُسْتَضْعَفْ کیست؟

آیت الله العظمی منتظری

وَّ لا یشقَعُ اسمُ الاِستِضْعافِ عَلی مَن بَلَغَتْهُ الحُجَّةُ فَسَمِعَتهآ اُذُنُهُ وَوَعاها قَلْبُهُ

إِنَ أَمرَ ناصَعبٌ مُّستَصعَبٌ،‌لایَحِملُهُ إِلّا عَبدٌ مُّومِنٌ امتَحَن اللهُ قَلْبَهُ لِلایمانِ

موضوع بحث، ادامۀ خطبه 189 از نهج البلاغه با تفسیر محمد عبده یا 231 با شرح فیض الاسلام است. در قسمت گذشته، در رابطه با وجوب هجرت به سوی امام و تعیین ملاک هجرت و مصداق مهاجر از نظر حضرت امیر (ع) قسمتهائی از این خطبه شریفه بحث شد. اکنون به ادامۀ بحث:

«و لا یقع اسم الاستضعاف علی من بَلَغَتْه الحجَّة فَسَمِعَتْها ادُنُهُ وَوَعاها قَلبُه»

و نام استضعاف (و ناتوانی از رسیدن به حقیقت) بر کسی نهاده نمی­شود که خبر حجَّت خدا به او برسد پس گوشش آنرا بشنود و قلبش آن را دریابد و درک کند.

ضعیف و مستضعف

مستضعف یا ضعیف و ناتون فرق می­کند. ضعیف کسی است که ذاتاً ناتوان است ولی مستعضف کسی است که مستکبرین او را ضعیف نگهداشته­اند یعنی شخصی که استعداد و هوش دارد و ذاتاً می­تواند پیشرفت کند ولی عدّه­ای سدّ راه او شده­اند و نمی­گذارند پیش برود. برخی از این مستضعفین، توان این را دارند که از زیر بار مستکبرین شانه خالی کنند و هجرت نمایند،

مستضعفین ادّعائی

در آیه 97 از سوره نساء می­خوانیم:

«اِنَّ الَّذینَ توفیهُمُ المَلائکَةُ ظالِمی قالُوا فِیْمَ کُنْتُم قالُوا کُنّا مُسْتَضْعَفینَ فی الأرضِ قالوا اَلَمْ تَکُن أَرْضُ الله واسِعَةٌ فتها جروا فیها فاوئک مَاؤاهُم جَهَنَّمُ وساءتَ مصیراً»

کسانی که در حالی که بخود ظلم می­کنند، فرشتگان جانشان را می­گیرند، از آنها می­پرسند؟ چگونه بودید؟ می­گویند: در زمین مستعضف بودیم، پاسخ می­دهند: آیا زمین خدا پهناور و وسیع نبود که در آن هجرت کنید؟ همانا جای آنان در جهنم است و چه بدسرانجامیست.

ملاحظه بفرمائید خداوند اینها را «ظالمی انفسهم» معرفی کرده است یعنی کسانی که به خودشان ظلم می­کنند زیرا به وظائف اسلامی که بر عهدۀ آنان است، عمل نمی­کنند. آن وقت در بازخواست فرشتگان و جنود عزرائیل که برای قبض روح و گرفتن جانشان می­آیند، خود را مستعضف معرّفی کرده و اظهار نادانی و ناتوانی از دریافت حقیقت می­نمایند، در آنجا پاسخ می­شنوند که: کجا بودید؟ آن روزها که داشتید عیّاشی می­کردید و به فساد می­گذراندید، چرا به دستورات الهی پشت کردید، اکنون استضعاف را دلیل کارهای بد و زشت خود قلمداد می­کنید، اگر آمریکا، شوروی و بساری از سران کشورهای اسلامی که دست نشاندگان ابرقدرتها بودند، شما را به حالت استضعاف نگه داشته بودند، می­توانستید از آن دیار بیرون بروید و به سایر سرزمینهای الهی سر بزنید. زمین خدا که آنقدر وسعت داشت که شما را دربر گیرد، چرا به سایر اماکن هجرت نکردید؟ اگر ندای حق به شما نمی­رسید، چرا به شهرها یا کشورهای دیگر مسافرت نکردید که پیامهای الهی را دریابید و علوم اسلامی را فرا گیرید و خود را از عذاب الهی برهانید و به وظایف دینی خود عمل کنید؟

و در اینجا این نکته را تأکید می­نمایم به برادران و خواهران که اینقدر به روستا و یا شهر خود نچسبید، اگر مجال خدمت کردن به اسلام و قرآن ندارید و شرایط خدمت را در دریا آبا واجدادی خود نمی­یابید، پا را فراتر گذارده، به جاهای دیگری مهاجرت کنید که مجال خدمت بیشتر و فراهم­تر باشد.

مستعضفین واقعی

در ادامۀ آیه گذشته می­فرماید:

«اِلّا المُستَضْعَفین مِنَ الرِّجالِ و النَّساأِ وَالوِلْدانِ لایَسْتَطیعُونَ حِیلَةً وَ لایَهْتَدوُنَ سَبیلاً». مگر آن مستضعفین از مردان و زنان و کودکانی که حیله­ای نتوانند و راهی نیابند و وسیله­ای نداشته باشند، که همانا ممکن است خداوند از آنها بگذرد و عفوشان کند، و خداوند بخشنده و آمرزنده است.

بنابراین، هر کسی نمی­تواند،‌ عنوان استعضاف را برای خود یدک بکشد و از زیر بار مسئولیت الهی شانه خالی کند مگر آن مستضعفین بیچاره­ای که واقعاً توان ندارند و گر چه میل باطنی. آنها این است که از دیار خود هجرت نموده و به جائی دیگر مسافرت کنند و در راه خدا قدم بگذارند ولی واقعاً شرایط مسافرت آنها بقدری دشوار است که ناچار به ماندن و درجا زدن می­باشند، اینها ممکن است مورد عفو و بخشش الهی قرار گیرند. در غیر این صورت هیچ کس نمی­تواند از وظیفه الهی و مسئولیت شرعی و اسلامی خود فراتر کند.

کسی که از عترت دوری جوید، مستضعف نیست

بهمین مناسبت حضرت امیر (ع) تأکید می­فرمایند که مستضعف کسی نیست که نام حجت الهی به گوشش خورده باشد و کوتاهی کند. آن انسانی که فهمیده است علی کانون علم پیغمبر است اگر سراغ علی نرود، هیچ عذر و بهانه­ای- در روز قیامت یا در عالم برزخ- نمی­تواند داشته باشد و اگر بگوید من مستضعف بودم، هرگز از او پذیرفته نمی­شود. آن شخصی که شنیده است علی باب حکمت است همان حکمتی که پیامبر شهر آن است و باز هم نخواهد از راه «باب» به شهر حکومت برسد و به بیراهه می­رود، و سراغ علی را نمی­گیرد و به دستورات عترت پیامبر عمل نمی­کند، چنین انسانی نمی­تواند ادعا کند که مستضعف بوده چرا که هم نام علی به گوشش رسیده و هم از علی شناختی دارد.

با مراجعه به آیه استضعاف معلوم شد که دو نوع مستضعف وجود دارد: 1- مستعضفی که عذرش پذیرفته نیست زیرا راه گریز دارد و می­تواند حق را درک کند ولی سستی می­نماید 2- مستضعفی که هیچ راه گریز ندارد و دست یابی به حق برایش میسّر نیست، چنین انسانی عذرش پذیرفته است و ممکن است خداوند او را ببخشد و از او بگذرد.

عبارت حضرت در نهج البلاغه، ممکن است به هر یک از این دو احتمال نظر داشته باشد. حضرت می­فرماید: نام مستعضف نمی­شود بر کسی گذشت که حجّت خدا به گوشش رسیده و در قلبش هم جا گرفته است. این عبارت دو احتمال دارد: یا اینکه بگوئیم: اگر کسی حجت خدا به گوشش رسیده و دستورات خدا را یاد گرفته و در دلش کاملاً جا گرفته است، این شخص دیگر مجبور نیست مسافرت کند، چرا که مستعضف نیست. پس آن مستضعفی که اهل عذاب است بر چنین کسی اطلاق نمی­شود، برای اینکه حجت خدا را شناخته و از او پیروی کرده و نیاز به مهاجرت ندارد. و در مورد احتمال دوم: ممکن است نام استضعاف،‌ اشاره به آیه دوّم باشد که می­فرمود: «... مگر مستضعفین از مردان، زنان و کودکانی که هیچ حیله­ای ندارند و هیچ راهی نمی­یابند» و حضرت می­خواهد بفرماید: اگر کسی نام امام به گوشش رسیده و دستوراتش را کاملاً یاد گرفته است و می­داند که او نایب پیامبر است و باید از او پیروی کرد و با این حال سراغ امام نمی­رود و از او تبعیّت نمی­کند، این آدم مستعضف نیست، و نمی­شود او را جزء مستضعفینی حساب کرد که عذرشان پذیرفته است چون در دنیا راه و چاره­ای نداشته­اند.

فرض کنید کودکی که در یک خانوادۀ صدردرصد مسیحی بدنیا آمده است، اگر پس از رشد و بلوغ، هرگز نام اسلام به کوشش نخورد و نداند که پیامبری آمده است و دینی آورده است که آن دین ناسخ ادیان گذشته است، این آدم مستضعف است ولی اگر نام پیامبر را شنیده است و از اسلام اطلاعی دارد باید تحقیق کند تا به حق برسد و حق را دریابد و به چنین شخصی نمی­توان مستضعف گفت.

آن کسی که نام عترت و اهل بیت پیامبر(ص) به گوشش رسیده ولی به سراغ آنها نمی­رود و بی­اعتنایی می­کند، روز قیامت نمی­تواند ادعا کند که مستعضف بوده است و عذرش پذیرفته نیست. آن کسی که سخن علی«علی» را شنیده است که می­فرماید: من وصی و جانشین پیامبرم، بر او واجب است که این مطلب را تحقیق و بررسی کند، شاید حق غیر از آن چیزی است که تاکنون به او رسیده است، و نمی­شود از چنین سختی به آسانی گذشت، خصوصاً که علی(ع)را به عنوان عترت پیامبر(ص) شناخته است و در دلش جای گرفته است.

بنابراین، بر انسان لازم است تحقیق و بررسی کند و به اعتقاد آبا و اجدادش اکتفا نکند، در غیر این صورت، روز قیامت مسئول خواهد بود و عذرش پذیرفته نمی­باشد.

«انَّ أمرنا صعبٌ مستصعبٌ، لایحمله الاّ عبدٌ مؤمنٌ امتحن الله قلبه للإیمان»
شناخت مقام ما (و یا امر امامت) بسیار سخت و دشوار است و هر کس نمی­تواند آن را بفهمد مگر بندۀ مؤمنی که خداوند قلبش را برای ایمان آزمایش کرده باشد (و می­تواند مؤمن واقعی باشد).

امر امامت بسیار دشوار است

در این خطبه حضرت می­خواهد مردم را به عترت پیامبر(ص) توجه بدهند، زیر پس از وفات حضرت رسول (ص) شرایط طوری شد که علی (ع) و اولاد علی(ع) را از صحنه کنار زدند. در زمانی بنی امیه کار به جائی رسید که علی (ع) با آن سوابقی که در اسلام داشت و اولین شخصی بود که به پیامبر(ص) ایمان آورد و در تمام جنگها پشتیبان و حامی اسلام بود، در خطبه­های جمعه و پس از نمازهای جماعت، در اثر تبلیغات سوء بنی امیه، او را لعن می­کردند. و در آن دوران و دوران بنی عباس بقدری بر اولاد علی(ع) سخت گذشت و بقدری عترت پیامبر اکرم(ص) مورد اهانت و ضرب و شتم و شکنجه و... قرار گرفتند که اگر پیامبر(ص) بجای سفارش به پیروی از آنان و عترت را در عرض کتاب خدا قرار دادن، سفارش به اذیت و آزار آنها کرده بود، بیش از این کاری نمی­توانستند در حق آنان بکنند.

آری! پس از وفات پیامبر(ص) شرایط  طوری شد که کسی سراغ عترت پیامبر را نمی­گرفت مگر آنان که ایمانشان خیلی محکم و استوار بود و خداوند یاریشان کرد که تحت تأثیر تبلیغات سوء و شرایط اجتماعی موجود قرار نگیرند و به سراغ اهل بیت عصمت و طهارت بروند و از آنها پیروی بنمایند.

بنابراین، مراد حضرت- ظاهراً- از کلمۀ «امرنا»‌ امامت یا مقام عترت پیامبر است که هر کس نمی­تواند آن را درک کند مگر اینکه امتیازی داشته باشد.

صعب: بمعنای سخت و دشوار است.

مستصعب: یعنی در نهایت سختی و دشواری است.

لایحمله: هیچ کس تحمّل آن را نمی­تواند بکند.

حق جویان، مؤمنین واقعی­اند

عامّه مردم بیشتر دنبال جو و تبلیغات می­روند، «همجٌ رعاعٌ یمیلون مع کل ریح»، پس در محیطی که پس از نماز یا در خطبه­های نماز جمعه، می­دیدند علی(ع)مورد لعن و نفرین خطیب یا امام جمعه قرار می­گیرد، آنها که ایمانشان ضعیف بود و تحمّل امر امامت را نداشتند، به دنبال همان جوّ فاسد می­رفتند ولی در همان شرایط سخت، انسانهائی ممتاز و حق جو بودند که نه تنها دست از علی و آل علی برنداشتند بلکه در این راه نهایت ایثار و فداکاری کردند و جان باختند. لذا حضرت از امر امامت یا پیروی از عترت پیامبر(ص) به عنوان «صعبٌ مستصعبٌ» یعنی بسیار دشوار، یاد می­کند، چرا که در چنان جوّی، اگر کسی می­خواست برخلاف جوّ موجود حرکت کند، بسیار مشکل و دشوار بود و از این روی، آن افراد ممتاز و مؤمنین واقعی در این راه بسا از جان و مال و فرزندان خود مایه می­گذاشتند تا از حق و حقیقت دفاع نمایند.

ادامه دارد