حقوق فرزندان

حقوق فرزندان

در شمارۀ گذشته اهمیت این موضوع را متذکر شدیم و اولین حق فرزند را پس از ولادت تذکر دادیم و آن حق نامگذاری است. طبق روایات پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت علیهم السلام از حقوق فرزندان این است که نام نیکو بر او نهد. و این یک نوع گرامی داشتن فرزند است و در زندگی و حالت روانی و خط مشی او تأثیر به سزائی دارد.

دومین حق اساسی و مهم فرزند تربیت و تأدیب است. در همان روایاتی که در شمارۀ گذشته ذکر کردیم بر این نکته تأکید شده است. در روایت پیامبر (ص) آمده است «تحسّن اسمه وادبه...» و در نهج البلاغه است «ان یحسّن اسمه و یحسّن ادبه...» و در روایت امام صادق(ع) آمده است: «و تحسین اسمه و المبالغة فی ادبه».

در رساله حقوق امام زین العابدین(ع) در فرازی که مربوط به حقوق فرزندان است حسن تادیب و تربیت را یک مسئولیت شرعی معرفی فرموده­اند و آن فراز این است: «و حق ولدک ان تعلم انه منک و مضاف الیک فی عاجل الدنیا بخیره و شره وانک مسئول عما ولیته من حسن الادب والدلالة علی ربه عزّوجلّ و المعونة له علی طاعته فاعمل فی امره عمل من یعمل انه مثاب علی الاحسان الیه معاقب علی الاسائة الیه».

در مورد حق فرزندان باید بدانی که او از تو است و در این جهان از نظر خیر و شر به تو تعلق دارد (خیر و شر او به تو نسبت داده می­شود) و باید بدانی که تو مسئولی از آن چه متکفل می­شوی در امر تربیت او به آداب نیکو و هدایت او به سوی پروردگارش و کمک و یاری او در راه اطاعت خداوند. پس بکوش در رابطه با او و بدان که این احسان و نیکوئی به فرزند ثواب و اجر الهی دارد و اگر نسبت به او بدرفتاری کنی عقاب خواهی شد.

رسول خدا(ص) فرمود: «الزموا اولادکم و احسنوا آدابهم فانّ اولادکم هدیة الیکم».

فرزندان خود را ملازم باشید و آنها را رها نکنید و آداب و رفتار نیکو بیاموزید که آنان هدیه خداوند برای شما هستند.

نکته­ای که در این حدیث جلب توجه میکند دستور به ملازمت فرزند است. گاهی عدم تناسب پدر و فرزند مایه تعجب و شگفتی است. پدری روحانی، زاهد و عابد، خانواده و محیط مهیا برای ساختن و تربیت فرزندی صالح و نیکوکار ولی فرزندی منافق به جامعه تحویل میدهد که مایۀ سرافکندگی خانواده و محیط و شهر و کشور است. شاید یک دلیل این ناهماهنگی عدم ملازمت پدر با فرزند باشد. برخی از پدران بدلیل اشتغال به علم یا کارهای اجتماعی مهم و حساس از ملازمت و ادامۀ نظارت بر کلیۀ حرکات و رفتار فرزند غفلت میکنند و شاید برخی از پدران مناسبت شأن و شخصیت خود نمی­بینند که با کودک یا نوجوان خویش رفتاری دوستانه داشته باشند و احتاجات مادی و معنوی او را برآوردند. و این درست برخلاف سیره و دستور رسول اکرم(ص) است.

اما سیرۀ آن حضرت دربارۀ فرزندان خویش امام حسن و امام حسین علیهما السلام بر همگان روشن و هویدا است که چگونه آن حضرت به آنان محبت و ملاطفت می­فرمود. اگر بر فراز منبر مشغول وعظ و خطابه و هدایت مردم بود و یکی از آنان را می­دید که افتان و خیزان بسویش در حرکت است از منبر بریز می­آمد و آنان را در آغوش می­گرفت و بجای خود باز می­گشت و ادامه میداد. آیا هرگز چنین رفتاری از شخصتیهای دیگر دیده شده است؟ و ظاهراً دلیل همۀ آن رفتار خصوصیت آن دو بزرگوار نبوده گر چه بعضی مسائل اختصاص به آنان دارد. در همین قضیۀ منبر که در تواریخ عامه و خاصه ذکر شده است هنگامیکه بر منبر قرار گرفت این آیه را تلاوت فرمود: إِنّما أَموالکُمْ وَ أولادُکُمْ فِتْنة. یعنی اموال و فرزندان شما مایۀ آزمایش شما هستند تا دربارۀ آن چگونه رفتار خواهید کرد. با این سخن حضرتش دیگران را می­آموخت که باید با فرزندان خویش مهربان باشند.

و از بالاتر اینکه در حال نماز که صفوف جماعت مسلمین به حضرتش اقتدا کرده بودند هر گاه یکی از این دو بزرگوار در حال سجده بر دوش آن حضرت می­نشست سجده را طولانی می­کرد بحدی که مأموین می­پنداشتند وحی نازل شده، یا حادثه­ای رخ داده و حضرت پس از نماز توضیح می­دادند که نخواستم فرزندم را ناراحت کنم.

رفتار خارق العادۀ آن حضرت اختصاص به فرزندان خود نداشت، در روایت است هر گاه که کودکی را به خدمتش می­آوردند که برایش دعا کند یا برای او نام بگذارد حضرت آن کودک را بر دامن خویش می­گذاشت، اتفاقاً گاهی کودک ادرار می­کرد و بعضی که متوجه می­شدند فریاد بر می­آوردند رسول خدا (ص) می­فرمود: از ادارار او جلوگیری نکنید و سپس پس از پایان دعا و یا نامگذاری اولیای کودک در نهایت خوشحالی او را می­گرفتند، زیرا کمترین آزردگی از پیامبر در این باره نمی­دیدند، آن حضرت لباس خود را پس از رفتن آنها می­شست. از لحن حدیث واضح می­شود که این اتفاق مکرر واقع شده. و در روایتی فرمود: «خمس لاادعهن حتی الممات: الا کل علی الحضیض مع العبید و رکوبی الحمار موکفا و حلبی العنزبیدی و لبس الصوف و التسلیم علی الصبیان لتکون سنة من بعدی» پنج چیز را تا دم مرگ ترک نخواهم کرد: خوردن با بردگان بر روی خاک و سوار شدن بر الاغ همراه با دیگری و دوشیدن بز با دست خود و پوشیدن لباس پشمینه و سلام کردن به کودکان تا سنّتی بماند بعد از من.

ظاهراً منظور اینست که هر چه موقعیت اجتماعی و گسترش دامنۀ مسئولیتها بالا رود این اخلاق متواضعانه را ترک نخواهم کرد تا آیندگان از من این سنت را فرا گیرند. ممکن است منظور، همۀ این پنج چیز باشد همان گونه که کلمۀ لتکونَ (فعل مؤنث) بر آن دلالت دارد و ممکن است منظور فقط قسمت آخر باشد، در دو مصدر دیگر (علل الشرایع و عیون اخبار الرضا) یَکونُ آمده است.

عجبا فاصلۀ ما که خود را پیرو آن حضرت میدانیم با این اخلاق متواضعانه چقدر زیاد است؟ آیا در کنار یک فقیر با لباس ژولیده (نه با بردگان) می­نشینیم و هم غذا می­شویم؟ آیا بر یکدیگر (نه بر کودکان) سلام می­کنیم؟ بلکه آیا پاسخ سلام را با تواضع می­گوییم؟

در تاریخ و در سیرۀ آن حضرت بر این امر تأکید شده که هرگز از کنار کودکان نمی­گذشت مگر اینکه بر آنان سلام می­کرد و با این عمل به آنها گوشزد می­فرمود که آن شخصیتهای محترمی هستند و باید مواظب رفتار و کردار خویش باشند و این بهترین تربیت است و دیگران را نیز می­آموخت که باید کودکان را احترام کنند و برای آنان ارزش قائل شوند و همچنین در سیرۀ آن حضرت امده است که هر گاه از مسافرت برمی­گشت کودکان نیز به استقبالش می­شتافتند او می­ایستاد و دستور می­داد که آنان را بلند کنند تا او را ببینند و گاهی خود بعضی را بلند می­کرد و این موجب افتخار آنان می­شد.

و اما دستور آن حضرت در این باره در روایتی آمده است: لاعب ابنک سبعاً و ادّبه سبعاً و صاحبه سبعاً ثم اترک له الحبل علی الغارب.

با فرزندت هفت سال هم بازی باش و هفت سال او را تأدیب کن و هفت سال با او دوست و رفیق باش و سپس او را رها کن.

دستوری است حکیمانه و اعجازآمیز و مناسب با فطرت انسان و به همین دلیل دائمی و همگانی است. کودک هفت سال نیاز به بازی دارد. هیچگونه کنترلی نباید در این دوران بر روح پرنشاط کودک باشد بجز جلوگیری از کارهای خطرناک و منع از اذیت دیگران و اما کسانی که سعی در تأدیب کودک در این هفت سال دارند بخیال اینکه پایۀ تأدیب از همان کودکی آغاز می­شود سخت در اشتباهند. از نظر روان شناسی نیز اهمیت آزادی کودک در این دوران و بخصوص اهمیت شرکت بزرگان با آنها در بازی مورد توجه قرار گرفته است. در روایتی دیگر رسول خدا (ص)می­فرماید: «من کان عنده صبی فلیتصاب له» کسیکه نزد خود کودکی را تربیت می­کند باید برای او رفتار کودکانه داشته  باشد.

همچنین از امیرالمؤمنین (ع)به همین مضمون نقل شده که فرمود: «من کان له ولد صبا» از امام صادق (ع)روایت شده: دع ابنک یلعب سبع سنین کودکت را هفت سال آزاد بگذار تا بازی کند.

هفت سال هم بازی و هفت سال تأدیب و هفت سال مصاحبت و دوستی و سپس رهائی. این همان ملازمه است که در اولین روایت ذکر شده است. در هفت سال تأدیب تنها مواظبت از رفتار آنان و تنبیه و گوشمالی نیست که کودک را پرورش میدهد بلکه مهمتر از آن رعایت رفتار تربیت کنندگان است. پدر و مادر باید عملاً فرزند را به راستی و درستکاری راهنما باشند. در روایات بسیار تأکید شده که به فرزندانتان دروغ نگویید و اگر وعده­ای دادید وفا کنید.

پدری که در برابر فرزند خردسالش از هر گونه عمل زشت و ناپسند ابائی ندارد و رعایت ادب و اخلاق نمی­کند و فحاشی و بدگوئی و دروغ و حیله گری و خیانت او آشکار است چگونه می­تواند فرزندی صالح و شایسته به جامعۀ خویش تحویل دهد؟ با چنین پدری بهتر آن است که آن ملازمت و مصاحبت و دوستی هرگز نباشد. بنابراین شرط اول حسن تربیت، ایجاد محیط سالم و با ایمان و تقوا است و در عین حال باید کاملاً رفتار و کردار کودک در دوران تربیت که از هفت سالگی شروع می­شود مورد مراقبت باشد. نکتۀ دیگر اینست که نباید در تنبیه کودک عجله نمود چه بسا کودک برای عمل ناشایست خود دلیلی دارد یا اشتباهی مرتکب شده است باید او را متوجه نمود. خونسردی و آرامش شرط اساسی حسن و پرورش و تربیت کودک است. از سوی دیگر باید سعی بر این باشد که کودک بطور طبیعی و فطری بسوی خوبیها سوق داده شود و به میل خود از عادتهای زشت و ناپسند دوری کند. باید توجه داشت که غرایز در او بطور طبیعی رشد می­کند و او نیز طبق خواستها و تمایلات غریزی حرکت می­کند. باید روح ایمان و تقوی و درستکاری را در او پرورش داد تا به طبع خو غرائزش را تعدیل نماید. مثلاً او برای حسن تفوق طلبی که خود یک احساس مفید و سادزنده است ممکن است تمایلی به تجاوز به حقوق کودکان دیگر نشان دهد. این یک حالت عدم تعادل در غرایز است ولی نباید او را ابتدائاً به زور و تهدید از آن کار بازداشت بلکه باید حسن نوع دوستی را در او تحریک کرد، و اگر در محیط سالم و با ملاحظه تعدیل غرایز باز هم کودک به عادات ناپسند کشیده شده باید او را به نحوی که موجب آزردگی سخت او نشود تنبیه نمود تا در صورت سرکشی غرایز از عقاب قانون هراس داشته باشد که این خود نیز یکی از عوامل درونی بازدارنده از گناه و تجاوز است. در اینجا باید توجه به این وظیفۀ شرعی داشت که اگر تنبیه بدنی موجب سرخ شدن یا کبود شدن بدن کودک باشد دیه بر انسان واجب است و دیۀ آن تا حدودی سنگین است، کسانی که زود به تنبیه بدنی متوسل می­شوند باید به این مسئله توجه داشته باشند. بنابراین یکی دیگر از حقوق فرزندان حسن تربیت است ولی این موضوع مسائل فراوانی دارد و در این باره کتابهای بسیار نوشته شده است. ما در اینجا فقط بطور فهرست­وار بعنوان یکی از حقوق فرزند نام می­بریم.