امر به معروف و نهی از منکر

اخلاق و تربیت اسلامی

قسمت یازدهم

حجة الاسلام محمد حسن رحیمیان

امر به معروف و نهی از منکر

امر به معروف و نهی از منکر از بلند پایه ترین و شریف ترین فرائض الهی است که بوسیله آن تمام فرائض الهی بر پا داشته میشود و وجوب آن از ضروریات دین است و در آیات و روایات بی شمار با تعبیرات گوناگون چنان بر وجوب و اهمیت آن تأکید شده است که فقیه بزرگی همچون شهید ثانی درباره آن می گوید: پشت انسان را می شکند!

خداوند متعال بخاطر برجستگی امر به معروف و نهی از منکر در مجموعه احکام و وظایف اسلامی، نشان برجسته «بهترین امت» را به امت اسلام اعطاء فرموده است:

کنتم خیر امة اخرجت للناس تأمرون بالمعروف و تنهون عن المنکر و تؤمنون بالله. (آل عمران/110)

بهترین امتی که بر مردم نمودار شده است شمائید که امر به معروف و نهی از منکر می کنید و به خدا ایمان دارید. و از پیغمبر اکرم(ص) درباره اهمیت نهی از منکر چنین نقل شده:

ان الله عزوجل لیبغض المؤمن الضعیف الذی لا دین له فقیل و ما المؤمن الضعیف الذی لا دین له قال: الذی لا ینهی عن المنکر.          (تحریر الوسیله)

همانا خداوند دشمن میدارد مؤمن ضعیفی را که دین ندارد! سؤال شد که مؤمن ضعیف که دین ندارد چیست؟ فرمود کسی که نهی از منکر نمی کند!

و از امام باقر(ع) درباره نقش این فریضه بزرگ الهی چنین نقل شده است:

...ان الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر سبیل الأنبیاء و منهاج الصلحاء فریضة عظیمة بها تقام الفرائض و تأمن المذاهب و تحل المکاسب و ترد المظالم و تعمر الأرض و ینتصف من الأعداء و یتقیم الأمر...(کافی ج 5/56)

...همانا امر به معروف و نهی از منکر راه انبیاء است و روش مردمان صالح است و واجب بزرگی است که بوسیله آن، سایر فرایض بر پا داشته میشود. راهها امن و کسبها حلال میگردد. مظالم به صاحبان اصلی ان برگردانده میشود- اگر کسی به دیگری ظلم کرده جبران می کند- زمین آباد میشود و از دشمنان انتقام گرفته میشود و کارهای مردم روبراه میگردد.

با توجه عمیق به فرازهای روایت فوق که به عنوان دستاوردها و اهداف امر به معروف و نهی از منکر مورد تأکید و تصریح قرار گرفته است به ابعاد گسترده و گوناگون و آثار عمیق این فریضه بزرگ الهی پی می بریم و در حقیقت امر به معروف و نهی از منکر مهمترین وسیله ای است که سایر فرائض الهی را در فرد و جامعه جامه عمل می پوشاند و به عنوان بهترین پشتوانه و قویترین و گسترده ترین ضامن اجرا برای تحقق بخشیدن به اهداف سیاسی، اقتصادی، دفاعی و برقراری عدالت اسلامی و آزادی و عمران و آبادی در جامعه اسلامی تشریع گردیده است.

دو خصلت الهی

امر به معروف و نهی از منکر قبل از هر چیز به عنوان یک عبادت بزرگ و اطاعت خالصانه از دستور موکد خداوند متعال، اصلی ترین نقش را در تکامل و صعود معنوی انسان در پرتو تقرب به خدای متعال ایفاء نموده و در راستای همین بعد اصلی است که «تخلق به اخلاق الهی» در روان انسان شکل می گیرد و در این میان خود امر به معروف و نهی از منکر نیز به صورت دو خصلت و خلق الهی در نفس و درون نقش بسته و انسان نسبت به تمام خوبیها دل می سپارد و از همه بدیها و زشتیها و منکرات منزجر و متنفر می شود. حضرت امیرالمؤمنین(ع) در همین رابطه که امر به معروف و نهی از منکر پیش از آن که در مرتبه برونی به شکل یک عمل تحقق یابد یک صفت و خوی درونی است آنهم صفت و خلقی الهی- چنین فرموده است:...و ان الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر لخلقن من خلق الله سبحانه....           (نهج البلاغه کلام 156)

همانا امر به معروف و نهی از منکر دو صفت و خلق است از صفات خداوند سبحان.

بدیهی است که گرایش و میل قلبی به خوبیها و احساس انزجار و ناپسندی نسبت به بدیها- که وجداناً و طبق آیات و روایات زمینه تکوینی و فطری در وجود انسان دارد- اگر با ممارست و عمل خالصانه امر به معروف و نهی از منکر همراه شود به صورت حب و بغض فی الله یعنی دو صفت و خلق جهت دار الهی در صفحه قلب و روان انسان تثبیت میشوند و انسان مؤمن و متعبد بویژه آنگاه که به مرتبه حب شدید (و الذین آمنوا اشد حباً لله) نسبت به خداوند متعال دست یافت در پرتو این ایمان و محبت همانگونه که در مقام عمل به آنچه خداوند فرمان داده سر میسپارد و از آنچه نهی فرموده اجتناب می کند، در درون خویش نیز به آنچه خداوند دوست میدارد دل می بندد و آن را دوست میدارد و آنچه را خداوند دوست نمیدارد و نمی پسندد او نیز نسبت به آن احساس بغض و کراهت می کند. حضرت امیرالمؤمنین(ع) فرموده است: وأمر بالمعروف  تکن من اهله (نهج البلاغه فیض ص 910) امر به معروف کن تا اهل معروف شوی.

خداوند متعال تمام خوبیها و خوبان را دوست میدارد و همه بدیها و بدان را دوست نداشته و از آنها بیزار است و در قرآن مجید بسیاری از موارد آن را مورد تصریح قرار داده است مانند: ان الله یحب التوابین (بقره/222) یحب المتطهرین(بقره/222) یحب المتقین(آل عمران 146) یحب المحسنین (آل عمران 134) یحب الصابرین (آل عمران 146) یحبت المتوکلین(آل عمران 156) یحب المقسطین(حجرات/9) و...

خداوند، توبه کنندگان، پاکیزگان، تقوی پیشگان،‌ نیکوکاران، صابران، توکل کنندگان به خدا، مقسطین و... را «دوست می دارد».

ان الله لا یحب المعتدین (بقره/190) لا یحب الفساد(بقره 205) لا یحب الکافرین(آل عمران/32) لا یحب الظالمین (آل عمران/57) لا یحب الفسدین(مائده/64) لا یحب المعتدین (مائده/78) لا یحب المسرفین(انعام/141) لا یحب الخائنین(انفال 58)و...

خداوند متجاوزان، فساد، کافران، ستم کاران، فسادگران، اسراف کاران، خیانتکاران و ...را «دوست ندارد».

و نیازی به توضیح نیست که محبت و عدم محبت خداوند نسبت به بندگانش بخاطر صفات و اعمال خوب یا بدی استکه آنها دارا هستند به این معنی که اگر خداوند متعال مثلاً صابران را دوست میدارد بدلیل آن است که آنان از صفت پسندیده و محبوب صبر برخوردار هستند و اگر مفسدین را دوست نمیدارد بدینجهت است که آنان به کردار و رفتار زشت و ناپسند گناه و فساد آلوده اند. و در حقیقت این خوبی و بدی صفات و اعمال است که موجب محبوبیت یا عدم محبوبیت انسان نزد خدا میشوند و این است الگوی حب و بغض انسان مؤمنی که دوستدار و محب پاکباخته خداست تو چنین انسانی ضمن شناخت خوبیها و بدیها بر اساس مذکور خود را به تمام خوبیها می آراید و بهمان اندازه که خوبیها و زیبائیها را برای خود می پسندد و برای دیگران نیز آنها را میخواهد و می پسندد و همچنی خود را از تمام بدیها و زشتیها پیراسته می دارد و همانطور که بدیها و زشتیها را برای خود نمی پسندد برای دیگران نیز نمی خواهد و نمی پسندد و بر این پایه است که این دستور حضرت امیرالمؤمنین(ع) زمینه تحقق پیدا می کند:

فاحبب لغیرک ما تحب لنفسک واکره له ما تکره لها (نهج البلاغه فیض/921)

آنچه را برای خود دوست میداری برای غیر خود نیز دوست بدار و مپسند برای دیگری آنچه را برای خود نمی پسندی.

گرایش به گناه!

همانطور که عکس قضیه فوق نیز صادق است انسانی که بدی و زشتی را برای دیگران می پسندد و به آن رضایت می دهد گرچه زشتی را ممکن است به گمان خود برای خود نخواهد ولی این یک واقعیت اجتناب ناپذیر است که وقتی انسان زشتی و گناه را ولو در دیگران پسندید و دوست داشت خودبخود به اصل زشتی ها انعطاف و گرایش پیدا کرده و خود نیز آلوده به آنها میشود- و این گذشته از تأثیر و تأثری است که فرد و جامعه نسبت به یکدیگر دارند و بعد از این مورد اشاره قرار خواهیم داد.

خداوند متعال درباره کسانی که دوست میدارند زشتیها در بین دیگران و در جامعه اسلامی رواج و شیوع یابد فرموده است:

ان الذین «یحبون» ان تشیع الفاحشه فی الذین آمنوا لهم عذاب الیم فی الدنیا و الآخرة والله یعلم و انتم لا تعلمون          (سوره نور/19)

همانا آنها که «دوست میدارند» زشتیها در میان مؤمنین (جامعه اسلامی) شایع شود! برای آنان است عذابی دردناک در دنیا و آخرت. و خدا می داند و شما نمی دانید.

در این آیه شریفه نکته «دوست داشتن» شیوع فحشاء در جامعه را برجسته کرده و وعده عذاب الیم را برای آن داده است و این بیانگر این مطلب است که فقط همین دوست داشتن و انعطاف قلبی به زشتیها گرچه برای غیر خود باشد کافی است که انسان را به ورطه آلودگی به زشتی و گناه و هلاکت و عذاب دنیوی و اخروی سوق دهد. تا چه رسد به وقتی که انسان عملاً در جریان ترویج و اشاعه فحشاء قرار گرفته و به صورت عاملی برای تباه کردن جامعه بوسیله گناه درآید. و از جهت دیگر بر عذاب دردناکی که قبل از آخرت و عذاب آن در همین دنیا گریبانگیر انسان میشود تأکید فرموده است (لهم عذاب الیم فی الدنیا) که با توجهی دقیق به ماهیت منکرات و زشتیها و نتایج زیانبار و مهلکی که در اثر آنها در جامعه بوجود می آید. میتوانیم گوشه ای از آن رنج و عذاب دردناک را که خداوند فرموده است درک نمائیم. عذاب دردناکی که زندگی جامعه بشری بویژه دنیای غرب را به جهنم تبدیل کرده و آتش آن خشک و تر را می سوزاند و حضرت امیرالمؤمنین(ع) فرموده است:

الراضی بفعل قوم کالداخل فیه معهم. و علی کل داخل فی باطل اثمان: اثم العمل به و اثم الرضی به.              (نهج البلاغه کلمات قصار)

کسی که از کار قومی راضی باشد همانند کسی است که همراه آنان در انجام آن کار داخل شده است. و هر کس که در امر باطلی داخل شود برای او دو گناه است: گناه عمل به آن و گناه رضایت به آن.

و در زیارات متعددی که برای امام حسین(ع) وارد شده است از جمله زیارت وارث این جمله را می خوانیم که:

فلعن الله امة قتلتک و لعن الله امة ظلمتک و لعن الله امة سمعت بذلک «فرضیت به»

لعنت خدا باد بر مردمی که ترا کشتند، لعنت خدا باد بر مردمی که تو را مورد ظلم قرار دادند و لعنت خدا بر گروهی باد که این ماجرا را شنیدند و به آن «رضایت دادند»

حب و بغض فی الله

پس انسان مؤمن نه آنکه نسبت به خوبیها و بدیها بی تفاوت نیست که حب و گرایش به خوبیها و بیزاری و بغض نسبت به بدیها با ایمان او عجین است. فضیل بن یسار می گوید از امام صادق(ع) سؤال کردم که آیا حب و بغض از ایمان است؟ آن حضرت در پاسخ فرمود: و هل الأیمان الا الحب و البغض؟ ثم تلا هذه الآیة «حبب الیکم الأیمان و زینه».