حقوق والدین

حقوق والدین

در بخشهای گذشته، آیات قرآن کریم که در مورد حقوق والدین نازل شده است مورد بحث بود و در این بخش روایات معصومین سلام الله علیهم را بمقدار امکان مورد بررسی قرار می‌دهیم.

اگر بخواهیم تنها روایاتی که در این امر مهم وارد شده است نقل و ترجمه کنیم بدون شک نیاز به تألیف یک کتاب قطور دارد، لذا بهمین مقدار اکتاف می‌کنیم که بخشی از روایات را براساس موضوعات مربوط به حقوق والدین نقل نموده و قدری توضیح دهیم.

1- عقوق والدین از گناهان کبیره

عقوق بمعنای عدم رعایت حقوق است و لذا در هر موردی که شخصی بر دیگری حقی داشته باشد و آن را رعایت نکند صدق می‌کند. در بخش حقوق فرزندان گفتیم که پدر و مادر نیز اگر حقوق فرزند را رعایت نکنند عاق او هستند بهر حال عقوق اختصاص به حقوق والدین ندارد ولی بدلیل اهمیت آن از کلمه عقوق بیشتر و پیشتر نافرمانی و عدم احترام پدر و مادر به ذهن خطور می‌کند.

در روایات بسیار زیادی از طرق مختلف عقوق والدین از گناهان کبیره شمرده شد است. گناهان کبیره گناهانی استکه خداوند بر آنها وعده عقاب داده است. در بعضی از روایات بر این امر استدلال شده است که خداوند در قرآن عاق والدین را جبار شقی شمرده است و این اشاره بگفتار حضرت عیسی علیه السلام است که در گهواره پس از ولادت برای دفاع از مادر سخن گفت. قرآن کریم سخن او را نقل فرموده که در مقام بیان نعمتهای خداوند درابره خود می‌گوید: «و برا بوالدتی و لم یجعلنی جبارا شقیا» ـ و در بعضی روایات استدلال شده استب اینکه خداوند عاق والدین را عصی یعنی نافرمان شدمرده است و این اشاره بمدحی است که خداوند در قرآن از حضرت یحیی علیه السلام کرده است که او به والدنیش نیکوکار بود و سرکش و نافرمان نبود. در بسیاری از روایات گناهان کبیره را هفت عدد شمرده‌اند که یکی از آنها عقوق والدین است و آنرا در شمار شرک و قتل نفس و رباخورای و فرار از جبهه جهاد خوردن مال یتیم و تهمت به زنان پاکدامن قرار داده‌اند. و در روایتی امام صادق علیه لاسلام بدترین گناه را شکر و پس ناامیدی از رحمت خداوند شمرده و پس برخی گناهان را که در قرآن به آن تصریح شده ذکر فرموده‌اند که اول آنها عقوق والدین است.

روایات در این زمینه بحدی است که مقام را گنجایش ذکر آنها نیست.

2- اهمیت احسان به والدین

در روایتی منصور به حازم از امام صادق علیه السلام پرسید کدام عمل افضل است فرمود: نماز در وقت و احسان به والدین و جهاد در راه خدا.

عمار بن حیان گوید خدمت امام صادق علیه السلام عرض کردم که فرزندم اسماعیل به من نیکوکار است، فرمود: او را دوست داشتم و اکنون بیشتر دوستش دارم زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگامی که خواهر رضاعیش بملاقاتش مشرف شد از دیدنش خشنود شده ردای مبارکش را برای نشستن او پهن کرد و با او به گفتگو با خوشروئی پرداخت و چون برادرش آمد آنگونه رفتار نکرد از علت این امر پرسیدند حضرتش فرمود زیرا او به پدر و مادرش مهربانتر از این بود.

و در روایات متعدد آمده است که چهار نفرند که خداوند به آنها نظر لطف می‌فرماید و در بهشت جا می‌دهد یکی از آنها کسی است که به پدر و مادر مهربان باشد و به آنها احسان کند و آنها را غمگین نسازد. و از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمود: «هر فرزندی که نگاه با شفقت و مهربانی به پدر و مادر کند خداوند به هر نگاهش برای او حجی مقبول ثبت کند. حاضران با تعجب گفتند حتی اگر در روز صد بار نگاه کند؟ فرمودند: آری خداوند بزرگتر و برتر است. و در روایات بسیار، نگاه با مهربانی به پدر و مادر عبادت شمرده شده است.

از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: از حسن معرفت انسان به خداوند است که به پدر و مادر نیکی کند زیرا هیچ عبادتی سریعتر از احسان به والدین رضایت خداوند را جلب نمی‌کند.

و از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده است که رضای خداوند در رضای والدین و خشم او در خشم آنها است. و در پاسخ کسی که از حق والدین پرسید فرمود: آن دو بهشت و جهنم تواند. یعنی با رضای آنها بهشت و با نارضایتی آنها جهنم نصیب خواهد شد.

امیرالمؤمنین علیه السلام در وصیت به فرزندش امام حسن علیه السلام بنابر بعضی از روایات می‌فرماید: «و بّر الوالدین مناکرم الطباع» یا«من کرم الطبیعة» ـ یعنی نیکی به پدر و مادر از بهترین خصلتها است یا از خصلتهای نیکو است. و در جای دیگر فرمودند«بر الوالدین اکبر فریضه» ـ احسان به پدر و مادر بزرگترین فریضه الهی است. و بنابراین حدیث رتبه این عبادت از همه عبادات برتر خواهد بود. و مؤید این روایتی است از عامه که خداوند خطاب به حضرت موسی علیه السلام فرمود: «کسی که به پدر و مادر نیکوکار باشد و نسبت به من نافرمانی کند او را در نیکوکاران ثبت می‌کنم و آن کس که از من اطاعت کند و حقوق پدر و مادرش را رعایت نکند او را در زمره نافرمان می‌نویسم.

و همچنین در روایتی دیگر از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل کرده‌اند که فرمود نیکی به پدر و مادر از نماز و صدقه و روزه و حج و عمره و جهاد در راه خدا برتر است. و ظاهرا منظور از آن اعمال مستحبات و نوافل است نه واجبات و فرائض. و درخصوص جهاد منظور جهاد ابتدائی به امر امام است نه جهاد دفاعی آن گاه که سرزمینهای اسلامی مورد هجوم دشمن قرار گرفته باشد زیرا در آن صورت بدون شک بر همه دفاع واجب است و حتی رضایت پدر و مادر هم شرط نیست. و اما در مواقع جهاد ابتدائی برای گسترش دامنه اسلام و قدرت مسلمین روایات زیادی از طرق عامه و خاصه وارد شده استکه احسان به والدین از آن افضل است و ظاهرا همه مواردی که در آنها جهاد را مشروط به رضایت پدر  و مادر و بخصوص مادر قرار داده‌اند از این قبیل است نه موارد دفاع از اسلام.

3- آثار احسان به والدین در زندگی

احسان و نیکی درباره پدر و مادر نه تنها ثواب آخرت را به دنبال دارد بلکه در خوشبختی زندگی دنیانیز مؤثر است. گرچه این چندان مهم نیست و تنها آخرت است که زندگی حقیقی انسان است ولی بهر حال اثر وضعی این عمل در زندگی موقت دنیا نیز بسیار خوب و مطلوب است.

یکی از آثار خوب آن احسان متقابل فرزند است. در روایت آمده است«برّوا آباءکم یبرّکم ابناؤکم...» ـ با پدران خود نیکی کنید تا فرزندانتان نیز به شما نیکی کنند.

و دیگری آسان شدن مرگ است. امام صادق علیه السلام فرمود: هر که دوست دارد که خداوند سختیهای هنگام مرگ را بر او آسان کند به نزدیکان خود مهربان باشد و به پدر و مادر خویش احسان کند...

اثر دیگری آن نفی فقر و نیازمندی است. در همان روایت گذشته می‌فرماید: کسی که چنان باشد(صله رحم و احسان به والدین کند) خداوند سختیهای مرگ را بر او آسان کند و هرگز در زندگی دچار فقر نشود.

و نتیجه دیگر آن زیادی عمر است. از امام باقر علیه السلام روایت شده که احسان به والدین و صدقه پنهانی، فقر را از بین می‌برند و بر عمر انسان می‌افزایند. و از امام صادق علیه السلام روایت شده که اگر دوست داری عمرت فزونی یابد، پدر و مادرت را خشنود کن.

و نظیر اینگونه روایات فراوان است و داستانهایی نیز در جوامع و فرهنگهای مختلف بشری معروف و مشهور است.

4- احسان به والدین کفاره گناهان است

در کافی شریف از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود: مردی خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمد وگفت دختری برای من متولد شد، پس او را تربیت کردم تا بزرگ و بالغ شد، آنگاه او را در چاهی افکندم و آخرین سخنی که از او شنیدم«یا ابتاه» بود. یعنی«پدر جان». آیا کفاره این گناه چیست؟ حضرت فرمود: آیا مادرت زنده است؟ گفت نه. فرمود: آیا خاله‌ای زنده داری؟ گفت: آری. فرمود: به او احسان و نیکی کن که او نیز به منزله مادر است و احسان به او کفاره این عمل زشت تو است. راوی می‌گوید از امام پرسیدم این کار در چه زمانی بوده؟ حضرت فرمود: در جاهلیت.

و در روایتی دیگر امام باقر علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده است که سه مورد را ذکر فرمودند که حتما موجب آرزش خداونداست. و لعنت خدا بر کسی باد که چنین فرصتهائی را از دست می‌دهد و از غفران خداوند بهره‌ای نمی برد که کفاره گناهانش باشد. آن سه مورد یکی عبادت و اعمال ماه رمضان است و دیگری احسان و نیکی به در و مادر و سوم صلوات بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هنگامی که نامش برده شود. حضرت فرمود کسی که از چنین فرصتهائی استفاده نکند«فابعده الله» یعنی خداوند او را از رحمتش دور کند.

دیگری نیز خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم آمد و گفت عمل زشتی نیست که من انجام نداده باشم آیا توبه من پذیرفته است؟ حضرت پرسید: آیا کسی از والدینت زنده است؟ گفت:آری پدرم، فرمود: برو و درباره او خوبی کن. و چون مرد منصرف د حضرت فرمود: کاش مادرش می‌بود.

5- آثار عقوق در زندگی

همانگونه که احسان به والدین آثار و نتایج مطلوبی در زندگی فرزند دارد بدرفتاری و عدم رعایت حقوق لازم آنان نیز آثار و نتایج نامطلوبی دارد که در این زمینه هم روایات بسیار وارد شده و هم داستانهای معروفی در میان جوامع بشری متداول است.

رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در روایتی فرمودند: «ثلاثة من الذنوب تعجل عقوبتها و لا تؤخر الی الآخرة عقوق الوالدین و البغی علی الناس و کفر الاحسان» سه گناه است که قوبت آن در دنیا داده می‌شود، قبل از آخرت: عدم رعایت حقوق پدر و مادر و تجاوز و ستم به دیگران و کفران نیکی مردم.

و در روایتی دیگر فرمودند دو چیز است که عقوبتشان در دنیا تعجیل می‌شود، تجاوز و ظلم و عقوق والدین نقل شده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بر سر جوانی که در حال احتضار بود حاضر شد و به او فرمود: بگو لااله‌الاالله ولی او زبانش بسته شده بود و نمی‌توانست بگوید و آن حضرت مکرر می‌فرمود و او نمی‌توانست. فرمود: آیا مادرش زنده است؟ زنی که حاضر بود گفت من مادرش هستم. فرمود: آیا از و ناراضی هستی؟ گفت آری، شش سال است که با او سخن نگفته‌ام. فرمود: از او درگذر و راضی باش. او اطاعت کرد و راضی شد و بیمار توانست کلمه توحید را بر زبان آورد.

از امام هادی علیه السلام روایت شده است که فرمود: عقوق، فقر و مذلت را در پی دارد. و امام صادق علیه السلام فرمود: گناهی که هوا را تاریک می‌کند عقوق والدین است.

6- استجابت دعای والدین

یکی از آرزوهای انسان مؤمن است که دعای او مستجاب شود. گرچه خداوند بدون دعا نیز نیاز مخلوقات خویش را برطرف می‌سازد و رحمت او همه چیز را در برگرفته است ولی این برای انسان مایه آرامش و اعتماد و اعتقاد است که احساس کند خداوند دعای او را مستجاب کرده است. ولی استجابت دعا شرایطی دارد که غالباً مفقود است. در روایات مواردی تذکر داده شده است که مظان استجابت دعا است. یعنی مقتضی موجوداست اگر موانعی نباشد. یکی از آن مقتضیها این است که پدر و مادر در حق انسان دعا کنند که دعای آنها غالبا مستجاب می‌شود و باید از این جهت نیز بر حذر بود که اگر از انسان اراضی باشند نفرین آنها نیز مؤثر است. امام صادق علیه السلام در روایتی فرمود: سه دعا است که از خداوند محجوب نمی‌ماند. یعنی به هدف استجابت می‌رسد. دعای پدر برای فرزند نیکوکار و نفریناو بر فرزندعاق و نفرین مظلوم بر ظالم و دعای او برای یاورش و دعای مؤمن برای برادر مؤمنی که در راه محبت ما با او مواسات کند و نفرین او بر کسی که با قدرت و نیاز او از کمکش سرباز زند.و از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده است که فرمود: از نفرین بپرهیزید که از شمشیر تیزتر است. گویند مردی نزد دانشمندی آمد و از دست پسرش شکایت کرد. او پرسید آیا بر او نفرین کردی؟ گفت آری. دانشمند گفت: تو او را بیچاره و فاسد کردی زیرا دعای پدر مستجاب است.

و در روایتی آمده است که رسول خدا فرمود: دعای مادر زودتر از دعای پدر مستجاب می‌شود. از علتش پرسیدند فرمود: زیرا او از پدر مهربانتر است و خداوند دعای مهربان را رد نمی‌کند.

7- حقوق والدین کافر و فاسق

همانگونه که در بخش گذشته آوردیم خداوند در قرآن کریم دستور داده است که حتی با پدر و مادر مشرک که فرزند را نیز به شرک وا می‌دارند بایدخوشرفتاری نمود. گرچه نباید از آنها در مسئله دین و اعتقاد اطاعت و پیروی شود. این مطلب در روایات نیز مورد تأ‌کید قرار گرفته است.

مردی خدمت امام صادق علیه السلام بودو گفت که پدرو مادرم با مذهب و کیش من مخالفند.امام فرمود: با آنها خوشرفتاری کن همانگونه که باید با پدر و مادر مسلمان از پیروان ما رفتار شود.

و از امام باقر علیه السلام روایت شده است که فرمود: سه چیز است که خداوند به کسی درباره آنها رخصت تخلف نداده است، امانت که به نیکان و بدان باید پرداخت شود وفای به عهد در مورد نیکان و بدان و خوشرفتاری با پدر و مادر چه خوب باشند و چه فاجر و بدکار.

بکربن صالح گوید دامادی داشتم که خدمت امام جواد علیه السلام نامه‌ای نوشت که پدرم ناصبی و در مورد اهل بیت(ع) رأی منحرفی داردو من از دست او به ستوه آمده‌ام، برایخلاصی من دعا کن و پرسید ایا نظر شما این است که با او مدارا کنم یا با صراحت با وی مخالفت نمایم؟ امام در پاسخش نوشت: مطلبت را دانستم و آن چه را در مورد پدرت نوشته‌ای و من ان‌شاءالله دعای خیر را درباره‌ات ترک نمی‌کنم و مدارا با او بهتر از برخورد است و در سختی و مشقت یسر و رهائی است. صبر کن که عاقبت با متقیان است خداوند تو را در ولایت اولیا ثابت قدم نماید. ما و شما در پناه خدائیم که او ودایع خویش را رها نمی‌سازد.

بکر گوید خداوند قلب پدرش را نرم ساخت که با او هم رأی شد.

این روایات باید الگوی جوانان انقلابی و متدینی باشد که در خانواده‌های غیر مذهبی زندگی می‌کنند. درهمه شرایط احترام پدر ومادر لازم و واجب است. و این مدارا و خوشرفتاری و تواضع در برابر آنان غالبا موجب هدایت آنها می‌شد یا حداقل از سرسختی آنها درباره عقاید فاسدشان می‌کاهد و در مقابل، تعصبهای ناروای فرزندان و اصرار بر مواضع مذهبی یا انقلابی خویش و برخورد خشن و بر خلاف توقع با پدر و مادر و سایر افراد خانواده موجب اصرار بیشتر آنان و سرسختی در مودر اعتقادات فاسدشان می‌شود.

موارد متعددی در روایات آمده است که ملاطفت فرزند و توجه والدین کافر به این امر که دستور اسلام بر ملاطفت است موجب هدایت آنان شده است. دین اسلام دین رحمت و جذب است نه خشونت و دفع. در روایتی که سندش معتبر است معمر بن خلاد از امام رضا علیه السلام پرسید که اگر والدین مذهب حق را نداشته باشند جایز است برای آنان دعا کنم و از جانب آنها صدقه بدهم؟

فرمود: دعا کن و صدقه بده و اگر زنده‌اند با آنان مدارا کن که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خداوند مرا برای رحمت و مهربانی فرستاده نه برای عقوق و بدرفتاری.

البته دعا برای آنها پس از مرگ در صورتی مفیداست که مسلمان باشند هر چندمنحرف یابد عقیده یا فاسق ولی اگر کافر باشند اسغفار و دعا برای آنها مفید نیست و در قرآن از استغفار در این مورد نهی شده است.

خداوند توفیق خدمت به والدین را به ما عطا کن.

ادامه دارد

از مشکلات نهراسید

*امام موسی کاظم«ع»:

«یستحب غذامة الغلام فی صغره لیکون حکیما فی کبره». (وسائل ج 5 ـ ص 126)

سزاوار است که طفل در کودکی با سختی و مشکلات که غرامت زندگی است روبرو شود تا در بزرگسالی، بردبار و شکیبا باشد.

 

تعداد مشاهده مقاله: 1,324